De Zwerfafvalvergoeding Relevant & resultaatgericht
Extra inzet gemeenten op voorkomen van zwerfafval. Middelen extra inzet steeds beter benut Om extra aanpak van zwerfafval te bevorderen is vanaf 2013 door het bedrijfsleven 20 miljoen euro beschikbaar gesteld. Na een voorzichtige start is het overgrote deel van de Nederlandse gemeenten er vol enthousiasme en met groot succes mee aan de slag gegaan. Resultaatgericht & Positief Gemeenten zien deze vergoeding als een kans om de meest uiteenlopende initiatieven te ontplooien. En terecht: steeds vaker wordt geconstateerd dat die extra inspanningen positieve effecten hebben op het gedrag van de burger. In talloze gemeenten leiden slimmere keuzes voor reiniging eveneens tot zichtbare resultaten. De uitdaging voor 2015 wordt het delen van de ervaring en resultaten tussen de gemeenten onderling. Concrete acties: Intensievere samenwerking met voortgezet onderwijs, bijvoorbeeld Zaanstad. Educatieprojecten basisscholen, bijvoorbeeld Zwolle. Bewonersparticipatie, bijvoorbeeld de Zwerfafvalestafette in Zaanstad. Experimenten met gescheiden inzameling op straat, bijvoorbeeld Utrecht. Inzet Binnenstad Conciërges, bijvoorbeeld Ede. Aangevraagd budget per jaar beschikbaar budget aangevraagd budget verwachte aanvragen 20 15 10 5 miljoen ( ) 0 2013 2014 2015 Alle cijfers zijn t/m februari 2015 Slim & Schoon Steeds meer gemeenten weten met een slimmere zwerfafvalaanpak te bezuinigen op het reguliere schoonmaken. Gemeenten zien kans om activiteiten anders aan te pakken; zoals het delen van de verantwoordelijkheid voor een schone openbare ruimte. Een ander voorbeeld is het zichtbaar reinigen tijdens openingstijden, wat preventief werkt. Een aantal verschuivingen wordt zichtbaar: Meer structurele zwerfafvalaanpak. Meer inbreng van burgers en bedrijven. Van schoon maken naar schoon houden. Betrekken van scholen, verenigingen, winkeliers etc. Experimenten met beloningssystemen. Meer sociale veiligheid door schone omgeving. Kansrijk & Krachtig Zoals u in deze brochure uitgebreid kunt lezen, hebben een groot aantal projecten zichzelf reeds bewezen en staan er talloze veelbelovende initiatieven op stapel. We vertrouwen er dan ook op dat de zwerfafvalvergoeding in de toekomst zal blijven bijdragen aan schonere gemeenten. Want dat is waar we voor staan en waar we voor gaan. Gemeenten met budgetaanvraag 2013, 2014 en 2015 ja nee
Veelbelovend & verantwoord Twee jaar geleden is de zwerfafvalvergoeding geïntroduceerd. Dit is een bedrag van 20 miljoen euro dat het Afvalfonds Verpakkingen gedurende tien jaar (2013-2022) jaarlijks ter beschikking stelt aan de Nederlandse gemeenten voor extra aanpak van zwerfafval. Voorgeschiedenis Op 27 juni 2012 hebben het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (I&M), VNG en het Verpakkende Bedrijfsleven de Raamovereenkomst Verpakkingen ondertekend. Hierin staat vastgelegd dat bedrijven de komende jaren meer verpakkingsmateriaal gaan hergebruiken en de hele verpakkingsketen verduurzamen. Aanvraag en toetsing Gemeenten kunnen aanspraak maken op de zwerfafvalvergoeding door een jaarplan in te dienen via Waste- Tool van Nedvang. Voor een gemeente met minder dan 100.000 inwoners voldoet de procentuele verdeling over de bestedingscategorieën. Voor gemeenten met meer dan 100.000 inwoners wordt een korte toelichting per bestedingscategorie gevraagd. Vervolgens wordt deze aanvraag door Nedvang op volledigheid gecontroleerd en door NederlandSchoon op inhoud beoordeeld (een voorbeeld: vaker vegen wordt niet vergoed, slimmer en efficiënter vegen wel). Voor het indienen van plannen zijn zeven bestedingscategorieën opgesteld: Investeren in zwerfafvalaanpak Eén van de afspraken in de Raamovereenkomst is dat gemeenten jaarlijks 20 miljoen uit het Afvalfonds Verpakkingen ontvangen voor extra inzet op de preventie en aanpak van zwerfafval. Dit geld, ofwel de zwerfafvalvergoeding, wordt tien jaar lang door producenten van verpakkingen via het Afvalfonds Verpakkingen beschikbaar gesteld. 1. Gedragsbeïnvloeding 2. Participatie/beloning 3. Slimmere voorzieningen en middelen 4. Prikkels ter beïnvloeding 5. Slimmer beheer en opleidingen 6. Investering in inrichting 7. Overig
Uitkering Als de aanvraag is goedgekeurd wordt de zwerfafvalvergoeding uitgekeerd door het Afvalfonds Verpakkingen. Deze uitkering geschiedt op jaarbasis naar rato van het aantal inwoners van de gemeente* en bedraagt in 2015 1,19 per inwoner. Het geld blijft gedurende een periode van tien jaar voor de gemeenten beschikbaar. Verantwoording Na het betreffende jaar dienen gemeenten de vergoeding te verantwoorden. Tien procent van de light gemeenten en alle medium gemeenten worden getoetst. Deze gemeenten wordt verzocht om de verantwoording van de uitgaven voor extra aanpak van zwerfafval over dat jaar in de vorm van een verslag financieel te onderbouwen. Terugwerkende kracht Gemeenten die geen voorschot hebben gehad, kunnen de vergoeding achteraf verkrijgen op basis van een verantwoording die voldoet aan de gestelde criteria. Ondersteuning Voor extra support bij het uitvoeren van zwerfafvalplannen kunnen gemeenten aansluiten bij het Kenniscentrum Gemeente Schoon (Rijkswaterstaat Leefomgeving) dat diverse workshops en seminars organiseert. Ook kan men hier terecht met vragen over de aanpak van zwerfafval. Gemeente Schoon organiseert bovendien de benchmark zwerfafval met als doel inhoudelijke kennisuitwisseling en -deling tussen gemeenten. Aansluiten bij Gemeente Schoon kost 0,08 per inwoner en mag betaald worden uit de zwerfafvalvergoeding. Om de kennisoverdracht tussen zwerfafvalprofessionals nog beter te faciliteren, hebben NederlandSchoon en Gemeente Schoon in 2013 samen een digitaal portaal geïntroduceerd, de zogenoemde Kenniswijzer Zwerfafval (www.kenniswijzerzwerfafval.nl). Dit portaal is voor iedereen gratis toegankelijk en bevat onder meer goede voorbeelden, instrumenten, tips en handige publicaties. Tevens voeren beide organisaties onderzoek uit, bundelen ze kennis en ervaring en realiseren ze samen het Landelijk Zwerfafvalcongres Het Rendement van Schoon. We zijn als organisatie veel actiever geworden. Medewerkers vragen nu zelf om een peukenzuiger en ze staan open voor nieuwe communicatietools als apps. Dat vind ik pure winst. Marion Overberg, Stadswerken, gemeente Utrecht. * De peildatum voor het inwoneraantal is 1 januari van ieder jaar minus 1 jaar.
Grafieken Aantal gemeenten per budgetjaar Aangevraagd budget per jaar beschikbaar budget geen aanvraag aangevraagd budget aanvraag verwachte aanvragen 20 100% 90% 80% 15 70% 60% 10 50% 40% 30% miljoen ( ) 5 20% 10% 0 2013 Alle cijfers zijn t/m februari 2015 2014 2015 0% 2013 2014 2015 t/m feb
Gemeenten met budgetaanvraag 2013, 2014 en 2015 Verdeling budget naar bestedingscategorieën per jaar 100% 90% 80% 70% 7 Overig 60% 6 Investering in inrichting ja nee We leiden tientallen mensen op om zichtbaar te kunnen schoonmaken en een positieve uitstraling te hebben naar het publiek. Diederik Noteboom, de Meerlanden. 50% 40% 30% 20% 10% 0% 2013 2014 2015 t/m feb 5 4 3 2 1 Slimmer beheer/opleidingen Prikkels ter beïnvloeding Slimmere voorzieningen/ middelen Participatie/beloning Gedragsbeïnvloeding
GOED BEKEKEN & WEL BESTEED Gedragsbeïnvloeding en participatie zijn de belangrijkste categorieën waaraan de zwerfafvalvergoeding wordt besteed. Gemeenten zien deze instrumenten als een kans om nieuwe initiatieven te ontplooien. Bovendien wordt steeds vaker geconstateerd dat deze inspanningen effect hebben op de reguliere reinigingswerkzaamheden. Beïnvloeding en participatie van burgers zullen op den duur een integraal onderdeel van de organisatie gaan vormen. Personeelsleden zullen zich bewuster moeten worden van hun communicatieve rol. Om op drukke momenten succesvol in actie te kunnen komen, zullen medewerkers moeten worden opgeleid. Goede voorbeelden die we tegenkwamen in de aanvragen: 1. Gedragsbeïnvloeding Zichtbaar schoonmaken Met behulp van de zwerfafvalvergoeding brengen steeds meer gemeenten recent verworven kennis met betrekking tot gedragsbeïnvloeding in de praktijk. Zichtbaarder schoonmaken is daarvan het belangrijkste voorbeeld. Gemeenten zoals Den Haag, Dinkelland/Tubbergen en Zaanstad hebben geconstateerd dat dit een positieve invloed heeft op de burgers. Die schone uitstraling wordt onder andere versterkt door de aankleding van de schoonmakers en de schoonmaakwagens. Noaberkracht Dinkelland Tubbergen, de werkorganisatie van de gemeente Dinkelland en Tubbergen, heeft twee medewerkers de taak gegeven om snel vervuilende plekken, zoals het toeristische centrum van Ootmarsum, schoon te gaan houden. Deze medewerkers hebben, naast het ruimen van zwerfafval, ook een promotionele functie. Onder het motto: Samen een schoon Noaberkracht wil Noaberkracht Dinkelland Tubbergen op een klantvriendelijke manier ondernemers en bezoekers stimuleren om de omgeving schoon te houden. Educatieprojecten Educatieprojecten voor met name basisscholen en inzet van lespakketten, vaak via natuur- en milieu-educatiecentra en regionale samenwerkingsverbanden van gemeenten. Haarlemmermeer, Haarlem, Overbetuwe, Zwolle en Amersfoort zijn voorbeelden van gemeenten die hierin investeren. Opzet van convenanten van gemeenten met onderwijsinstellingen. Hierbij wordt gewerkt aan een positief imago van opruimen door te stoppen met strafcorvee en over te gaan naar beloning (bevordering van trots), zoals bijvoorbeeld in Zaanstad.
Afvalscheiding Om consistentie uit te stralen in openbare ruimtes, experimenteren veel gemeenten (zoals bijvoorbeeld Utrecht, Den Haag en Almere) met afvalscheiding in twee of drie fracties. Almere heeft hiervoor niet alleen bakken voor aparte scheiding ingezet, maar ook trio karretjes. Burgers krijgen daardoor een groeiend gevoel dat afval waarde heeft en zullen het daarom met meer aandacht weggooien. Ook wordt verwacht op die manier de sociale norm te verhogen ten aanzien van de omgang met afval. Men bekostigt dit deels uit de zwerfafvalvergoeding en deels uit andere middelen, omdat deze investeringen een breder doel dienen dan alleen een preventieve werking met betrekking tot zwerfafval. Blijf niet hangen in plannenmakerij. Uiteindelijk moet je met de burgers in de stad aan de slag gaan om echte stappen te kunnen zetten. Stimulering van schone evenementen Een groot aantal gemeenten, zoals Tilburg, Rotterdam en Breda, investeert in schonere evenementen door stimulering van betere rolverdelingen. Daarnaast investeren gemeenten in slimme voorzieningen die op meerdere evenementen kunnen worden ingezet (bijvoorbeeld Zaanstad). Gezamenlijke inzet zwerfafvalvergoeding Het Mooi Schoon zwerfafvalprogramma van ROVA is een fraai voorbeeld van hoe gemeenten de vergoeding gezamenlijk kunnen benutten. Veertien gemeenten gaven met het geld een lokale invulling aan de Supporter van Schoon beweging. Onder de Mooi Schoon -vlag worden lokale acties georganiseerd en ondersteund, waarbij schoon als norm wordt neergezet. Rinus Boortman, projectleider reiniging, gemeente Ede. 2. Participatie en beloning Stimulering van participatie en samenwerking Contacten met scholen en verenigingen worden versterkt. Bijvoorbeeld door voorlichting te combineren met opruimacties (waarvoor de school een kleine vergoeding ontvangt). Of door combinaties van voorlichting met projecten die inspelen op de beleving van kinderen. Dit gebeurt bijvoorbeeld in Doetinchem, Ede en Venlo. In Oss wordt zwerfafval aangepakt door de Beestenbende, en in Haarlem door de Troeptrimmers. Stimulering van publiek-private samenwerking met binnenstadmanagement, beheerders van winkelgebieden en winkeliers zoals in Groningen, Amsterdam en Zaanstad. Versterking en uitrol van bestaande burgerparticipatieinitiatieven, zoals bijvoorbeeld in Venlo waar met behulp van financiële vergoedingen verenigingen actief zijn geweest om de oevers van de Maas op te schonen. De meeste verenigingen zullen hier in 2015 opnieuw aan deelnemen. Dit initiatief heeft tevens geleid tot een reservelijst van verenigingen die bij andere onderwerpen ingezet kunnen worden. Bevordering van zelfredzaamheid Veel gemeenten belonen buurtinitiatieven uit de zwerfafvalvergoeding. Steeds vaker wordt geconstateerd dat dit effect heeft
op de reguliere uitvoering. Beloning wordt beschouwd als onderdeel van een beleid waarbij gemeenten zich beperken tot het voorzien in een basis schoonniveau en waarbij buurten zelf een eigen plus aan de kwaliteit van de omgeving kunnen toevoegen. De beloning kan bestaan uit extra afvalbakken, bloemperken, sportfaciliteiten, of andere middelen om die plus realiseren. Initiatieven ter bevordering van zelfredzaamheid vinden onder andere plaats in Ede, Zaandam, Nijmegen, Leeuwarden, Groningen en Venlo. De zwerfafvalvergoeding maakt het tevens mogelijk om initiatieven van bewoners in het buitengebied te ondersteunen. 3. Slimmere voorzieningen en middelen Investeringen in grotere afvalbakken in het recreatiegebied in Ronde Venen. In Zaanstad levert de gemeente Hamsters (veegwagens met laadbak) en zijn extra afvaleilanden geïnstalleerd. In de kustgemeenten zijn peukenzuilen geplaatst, wat zichtbaar heeft geleid tot direct resultaat. 4. Prikkels ter beïnvloeding In Zoetermeer is in het kader van de extra zwerfafvalaanpak een Bevoegd Opsporings Ambtenaar (BOA) aangesteld. En in Ede zorgen Binnenstad Conciërges bij burgers voor meer bewustwording met betrekking van zwerfafval en daarmee voor een preventieve werking. 5. Slimmer beheer en opleidingen Verbetering van monitoring Een goede monitoring is noodzakelijk voor de uitvoering van resultaatgericht werken. Veel gemeenten, waaronder Arnhem, Utrecht en Haarlem, investeren dan ook in monitoring teneinde beter te kunnen zien waar snel vervuiling optreedt en om betere afspraken met aannemers en uitvoerende diensten te kunnen maken. Reinigen op beleving Sommige gemeenten, zoals Nijmegen, experimenteren met reinigen op beleving. In overleg met de buurtbewoners worden zaken aangepakt die de beleving van burgers het meest beïnvloeden. Facilitatie van opleidingen Extra aanpak van zwerfafval vraagt meer en andere dingen van het personeel in de uitvoering. Waar men voorheen onzichtbaar schoonmaakte, krijgt personeel nu de taak om zichtbaarder schoon te houden zoals gedurende winkeltijden. Bijna alle grote gemeenten, waaronder Vlissingen, Meerlanden (in opdracht van acht gemeenten), Den Haag en Groningen,
investeren in hoe het personeel daarmee om kan gaan. Daarnaast leert men steeds beter zelf te beoordelen waar schoongemaakt moet worden en waar (nog) niet. Op welke plekken bakken geplaatst dan wel weggehaald dienen te worden en wanneer deze moeten worden geleegd. Groningen investeert in innovatief en slimmer reinigen. Medewerkers volgden een opleiding resultaatgericht werken wat hen in staat stelt adequater te monitoren. In samenhang met zichtbaar reinigen vervullen deze medewerkers een belangrijke rol als ambassadeurs en versterken daarbij de participatie van de burgers. 6. Investering in inrichting De gemeente Dalfsen heeft geïnvesteerd in dertig boomtuintjes die ter beschikking zijn gesteld aan wijken en scholen in de kern Lemelerveld. Burgers en scholen onderhouden deze zelf en zorgen dat de omgeving zwerfafvalvrij blijft. Door de aantrekkelijke omgeving en de eigen verantwoordelijkheid wordt de buurt beter beleefd en blijft het schoner.
PROGRESSIE & PLUSPUNTEN Inmiddels maakt het overgrote deel van de gemeenten gebruik van de zwerfafvalvergoeding. De trend is dat gemeenten vaak willen bezuinigen op het reguliere schoonmaken en daar met een slimmere zwerfafvalaanpak kansen toe zien, wat gunstige effecten tot gevolg heeft: Gemeenten vertalen de extra activiteiten steeds meer naar een structurele zwerfafvalaanpak. Slimmere beeldbestekken en meer inbreng van burgers en bedrijven. Gemeenten zien de vergoeding steeds meer als impuls voor een aanpak van schoon maken naar schoon houden. Versterking netwerken met scholen, verenigingen, winkels etc. Gemeenten richten zich steeds meer op langetermijnoplossingen en maken meer gebruik van elkaars ervaringen. Ruimte en bereidheid om initiatieven van buiten te belonen en zelf een stap opzij te doen. Gemeenten werken aan verdere professionalisering van de eigen organisatie door het opleiden van personeel. Een aantal gemeenten werkt met Binnenstad Conciërges om de ondernemers van de binnenstad en het winkelend publiek samen te brengen. De landelijke Supporter van Schoon beweging wordt gebruikt om lokale acties op te tuigen. Gemeenten willen actief kennis delen. Langetermijneffecten zoals buurtcohesie en veiligheid die zwerfafvaloplossingen zelfs overstijgen. We maken ondernemers duidelijk dat ze het voor zichzelf doen, een schone straat zorgt voor meer klandizie. Manish Dixit, senior adviseur bij Public Result.
INSPIREREND & INFORMATIEF Hoewel vele gemeenten met de meest uiteenlopende initiatieven succesvol werken aan extra aanpak van zwerfafval, willen we een aantal gemeenten en projecten benoemen om een indruk te geven van de diversiteit aan mogelijkheden van de zwerfafvalvergoeding. Utrecht Op aandachtsplekken wordt extra geveegd en spreken medewerkers bewoners en winkeliers aan op zwerfafval. In de buurt van scholen is de aandacht voor zwerfafval verscherpt. In de wijk Lunetten is geëxperimenteerd met prullenbakken op straat met kleppen waardoor gescheiden inzameling mogelijk is. Introductie van de peukenzuiger (een soort mega-kruimeldief), waarmee in de omgeving van cafés in de binnenstad en in winkelcentra sigarettenresten worden opgezogen. Zaanstad In oktober 2014 is de Zaanse Zwerfafvalestafette van start gegaan. Iedere maand wordt er in één wijk een opruimactie georganiseerd. Een beeldje in de vorm van een gouden grijper wordt als estafettestokje aan een andere wijk doorgegeven. Het enthousiasme werkt aanstekelijk en zet ook anderen aan tot actie. De gemeente richt zich intensiever op samenwerking met het voort- Wijken vinden het leuk om mee te doen. Wij zorgen voor materialen en een lekker kopje koffie. De buurt wordt weer schoon en mensen hebben meer contact met elkaar. Ben Haisma, senior beleidsadviseur Beheer Openbare Ruime, gemeente Zaanstad. gezet onderwijs en winkeliers. Zo is er met het Binnenstad Management het convenant zichtbaar reinigen gesloten. De gemeente levert Hamsters (veegwagentjes met laadbak) met ondersteunend personeel, en bedrijven pakken zelf de bezems. Ede Bij het zakgeldproject kunnen jongeren een extraatje verdienen door zwerfafval op te ruimen. Om de ondernemers van de binnenstad en het winkelend publiek samen te brengen, werkt de gemeente met Binnenstad Conciërges. Zij houden de omgeving in de gaten en wijzen beide partijen op rommel. Zo is men meer betrokken bij de openbare ruimte waardoor het schoner blijft. Met zes scholen is een scholenproject opgezet, waarbij voorlichting en opruimen worden gecombineerd. Het opruimen wordt beloond met een financiële bijdrage voor de school die wordt ingezet om ook minder bedeelde kinderen deel te kunnen laten nemen aan schoolreisjes. Rhenen De plaatselijke Stichting Ondernemers voor Jongeren zocht naar werk voor jongeren met een afstand tot de arbeidsmarkt en sloot een overeenkomst waarbij de jongeren twee keer per week extra schoonmaken. Rhenen levert de materialen en haalt het vuil op. De afspraken staan nu in een driejarig convenant. Daarnaast loopt inmiddels nog een ander project met de jongeren. Ze onderhouden 35 zogenoemde hanging baskets (bloembakken in lantaarnpalen) in het centrum. Tot slot Al met al mogen we stellen dat de zwerfafvalvergoeding succesvol van start is gegaan. Een groot aantal projecten hebben reeds hun vruchten afgeworpen en er liggen genoeg veelbelovende initiatieven in het verschiet. We hebben er dan ook vertrouwen in dat de zwerfafvalvergoeding in de komende jaren een zinvolle bijdrage kan en zal leveren aan wat we eigenlijk allemaal graag willen: schonere gemeenten. Dit papier draagt bij tot milieuverantwoordelijk gedrag, vermindert de afvalberg en is vervaardigd uit 100% gerecyclede pulp, FSC gecertificeerd. FSC (Forest Stewardship Council) is een internationale organisatie zonder winstoogmerk, die het verantwoorde bosbeheer wereldwijd stimuleert via een onafhankelijk systeem voor certificering van bossen. Het label wordt toegekend door verscheidene onafhankelijke instanties en bevestigd door Forest Ethics.