Opbouw van deze workshop: 1 drie verhaaltjes 2 hoofdindeling van gesteenten 3 aan het werk www.clarinusnauta.nl;
Meneer? Wat is dit?
Wat een mooi stuk! Het is behoorlijk zwaar. Waar heb je het gevonden? Bij boer Jans. Vertel eens Ze waren aan het ploegen en ik zag het liggen. Heb het thuis schoongemaakt U ruikt aan de steen. Ruikt naar roestig ijzer U zegt het is ijzeroer. Steen ontstaan in de bodem door verkitting van ijzer met zand; grind etc. Is het iets waard? Kwa geld? Nee maar wel kwa geschiedenis. Wist je dat?
In het oosten is het gebruikt voor de ijzerproductie en voor de bouw. Afbeelding deel muur van kerk van Hellendoorn.
Maakten ze hier vroeger ijzer van? Ja met heel veel houtskool smolten ze het ijzer eruit en door heel veel bewerkingen kon je er bijv. zwaarden van maken. Van Romeinse tijd tot ongeveer 1800 was de Nederlandse ijzerproductie gebaseerd op de aanvoer van ijzeroer! Wouw dank U meester!
Mevrouw? Weet u wat dit is?
Laten we er samen eens goed naar kijken. Is het licht of zwaar? Licht Zou het in water drijven? Glas water erbij: nee het zakt langzaam. Zout erbij en het gaat drijven Een steen die drijft. Yes! Dan heb je iets heel bijzonders. Waar heb je het gevonden? Op een steenhoop bij de zandgroeve Haerst bij Zwolle. Het is barnsteen!
Wil je het mooi en glanzend krijgen? Ja graag. Neem dan mee naar huis. Ga eerst heel voorzichtig met heel fijn schuurpapier schuren en daarna met een doek wrijven. Laat je het daarna weer aan mij zien? Wil je mij dan vertellen hoe deze barnsteen hier in Nederland is gekomen?
Mevrouw: Dit is het geworden. Er zit ook een insect in.
Nu vertel eens. Hoe komt dat hier in Nederland. Ik heb op wikipedia gelezen dat barnsteen versteend hars is van een boom Dat er vaak insecten in voorkomen omdat ze zich niet meer konden bevrijden uit de hars Dat de hars komt van bossen die groeiden in de baltische staten. Dat in de ijstijd de grond waarin de hars zat meegevoerd is door rivieren als de Eridanos. Dat dus mijn stukje barnsteen een zwerfsteen is.
Wist u? Barnsteen in het DUITS: Bernstein: het kan branden omdat het bestaat uit koolwaterstoffen Barnsteen in het GRIEKS: electron. Als je barnsteen wrijft langs een doek is het statisch geladen. Ons woord electrisch komt dus van barnsteen!
Hans wat gaaf! Het zijn prachtige blokjes. Goudgeel. Er zit kalk omheen. Mooie vondst. Nee het is geen goud. Ze noemen dit pyriet. Een zwavel ijzer verbinding. In Winterswijk ontstaan in de zuurstofloze kalkafzettingen doordat ijzerhoudend water en zwavel uit organismen zich gaan binden. Meester zullen we er een keer met school naar toegaan? Ik weet een goede plek! Hans dat kan niet maar ik weet dat er een club is van mineraalzoekers die op veel meer plekken zoeken. Zal ik je het adres geven? NGV: http://www.geologienederland.nl/ GEA: https://www.gea-geologie.nl/
door C. C. Th. Nauta
Aarde als gloeiende bol
Alles wat stolt (uit lava of magma) of wat wordt uitgeworpen uit een vulkaan noemen we magmatische gesteenten. Oud woord stollingsgesteenten. Door de lucht: eruptiegesteente Uitstromend: uitvloeiingsgesteente In de diepte gestold: dieptegesteente
Als lava uitstroomt vorming van o.a. basalt. Zeer dunne lava die snel wordt afgekoeld: obsidiaan.
Basalt Groen = stukjes olivijn. Olivijn is mantelgesteente.
Basaltzuilen
Obsidiaan
Uitbarsting van een stratovulkaan. As en brokken lava worden in de lucht geslingerd.
Puimsteen. Drijft op water. Bron stratovulkaan.
Stukjes lavasteen. Kleuren worden bepaald door mineralen als bijv. ijzer.
Tufsteen.
Tufsteen. Let op de stukjes. Dat zijn brokjes die bij de explosieve uitbarsting mee zijn gekomen. Bijv. stukjes zandsteen of leisteen. Komt door stratovulkaan.
Voorbeeld van een ader. Van mm. tot en met meters breed. Het kan gaan om stolling van magma maar ook kan in spleten via heetwateroplossingen bijv. ertsen worden afgezet bijv. lood.
Graniet. De magma stolt heel erg langzaam. Er ontstaan grote kristallen. Zichtbaar: Blauwgrijs = kwarts Zwart = glimmer Roze / rood = Veldspaat
Graniet.
Elk gesteente bestaat dus uit mineralen Voorbeelden zijn:
Amethist = kwarts met kleur door ijzer; titaan en mangaan.
Metersgrote kristallen in grot in Mexico
Kwartskristallen
Bewerkte vuursteen. Werktuigen uit Stenen Tijdperk.
Gepolijste jaspis. Ook wel ijzerkiezel.
Pyriet
Koper = geel; Lood = grijs/zwart
Lood
Azuriet. (Blauw door koper)
Malachiet: geoxideerde vorm van koper.
Calciet. Roze kleur door ijzer.
Woestijnroos (gips)
Dendriet op leisteen.. Het is een mangaankristallisatie
Zwavel
Als bijv. kwarts wordt afgebroken ontstaat er zand. Uit zand ontstaat zandsteen. Uit glimmer en veldspaat ontstaat klei. Verkit wordt dit dan schalie. Uit grind ontstaat dan conglomeraat Uit kalk ontstaat dan kalksteen Uit neerslaan van zout ontstaat zoutsteen Uit turf ontstaat bruinkool
Organogeen gesteente: kalkgesteente. Let op de brachiopoden (schelpen)
Zoutsteen. Chemisch sedimentgesteente.
Turf
Bruinkool
Mergel. Limburgs zachte krijtsteen (kalk)
Coccolithen: basis van ons kalksteen.
Conglomeraat
Zandsteen. Gelaagdheid door ijzer.
Gelaagde zandsteen: Paria Canyon-Vermilion Cliffs Wilderness, Arizona
Kiezel. (kwartskiezel)
Schalie
In sedimenten kun je vaak fossielen vinden Je kunt ze in meerdere groepen verdelen bijv.: * Plant of dier * Organisme in zee of op land
Ammoniet
Fossiele vis
Zee-egel
Neuropteris: Varen uit Carboon. Meestal in schalie.
Mammoetkies
Spirifeer: links en rechts; boven en onder symmetrisch
Sauriërafdruk Winterswijk. Dier grootte van een kip.
Trilobiet
Fossiel hout
Belemniet
Hersenkoraal
Zeelelie. (Dier!)
Zeelelie stengel afdruk
Haaietand
Als stollingsgesteenten onder hoge druk of temperatuur komen kunnen ze gaan herkristalliseren. Er ontstaat een nieuw gesteente. Uit kalksteen- marmer Uit graniet-gneis Uit schalie- leisteen later zelfs schist Uit zandsteen-kwartsiet Uit bruinkool ontstaat steenkool Uit kapotgeslagen metamorf gesteente krijg je niet het oorspronkelijke gesteente terug!
Leisteen. Ontstaan uit schalie.
Leisteen op een dak/ gevel van huis.
Gneis. Ontstaan uit graniet
Gneis als gevelsteen. Het is een streeppatroon. Dus geen afzettingslaagjes.
Schist ontstaan uit leisteen
Steenkool. Ontstaan uit bruinkool.
Marmer. Ontstaan uit kalksteen.
Kwartsiet. Ontstaan uit zandsteen. Tegelijk ook windkanter.
Herhaling: Kennis van gesteenten van belang voor kennis over geologische geschiedenis van gebieden op aarde. Hoe wil je anders bijv. de aardolielagen vinden. Wat is een gesteente? Een mengsel van mineralen en/of organische stoffen Wat is een mineraal? Verbinding (natuur) met bepaalde chemische eigenschappen. Bepaalde kristalvorm (uniek/mineraal) Bepaalde hardheid (gips is zacht en diamant is hard) Wat zijn fossielen? Afdrukken van of versteende of gepyritiseerde dieren of planten. Onderscheid in planten en dieren.
Bij de ingang kreeg u een nummer. Nummers 1 naar tafel 1 etc. Bij elke tafel ongeveer 13 personen. (er zijn drie tafels) Even wachten.. De opdracht is
Op de drie tafels treft u aan een verzameling stenen, fossielen en mineralen. U gaat die ordenen in de volgende groepen: Magmatische: pyroclastische gesteenten Magmatisch: uitvloeiingsgesteenten Magmatisch: dieptegesteenten Sedimentgesteenten Metamorfe gesteenten Losse fossielen Losse mineralen
Probeer dan de goede naam er bij te leggen.
Pyroclastisch: puimsteen; tufsteen Uitvloeiingsgesteente: basalt; obsidiaan Dieptegesteente: larvikiet en graniet Sedimentair: wit kalksteen; zwart kalksteen; mergel; turf; bruinkool; steenkool; conglomeraat; zandsteen; schalie; zout. Metamorf: gneis; leisteen; schist; kwartsiet; marmer Fossielen: fossiel hout; ammoniet; zee-egel; belemniet Mineralen: vuursteen; jaspis; kwarts; calciet; pyriet; zinkblende; zwavel, barnsteen
Dus Schalie naar leisteen en schist Graniet naar gneis Kalksteen naar marmer Bruinkool naar steenkool
We kijken dan naar de grootte van de mineralen. Hoe langzamer de stolling hoe groter de mineralen. Leg maar basalt naast graniet
Als u materiaal nodig hebt? Kijk op mijn website. Via mijn contacten kan ik u allerlei materiaal leveren. Lekker grote stukken tegen een geringe vergoeding. www.clarinusnauta.nl