Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België
Dankwoord Evenals de 213 personen die tussen juli en september 2011 de enquête hebben beantwoord, willen we volgende personen, die onze vragen hebben willen beantwoorden tijdens persoonlijke gesprekken, hartelijk bedanken: n Julian ALVAREZ, consultant, Serious Game n Thibault ANDERLIN, marketing directeur, Vorst Nationaal n Delphine BEKAERT, galerijhoudster, Hoet-Bekaert n Bernard BOON-FALLEUR, voorzitter Brussels Kunstenoverleg n Sylvie BOUFFA, CEO Talking French & Flemish, Inc., New York n Julie BRUNEL en Jean-Louis DE RIDDER, voorzitter van de Unie van Designers in België (UDB) n Suzana CAMPO-GRANDE, innovatieconsulente, Fedustria n Virginie CIVRAIS, directrice, fond ST ART Invest n Luc COLLIN (BATEM), striptekenaar van Marsupilami n Julie CONSTANT, Fair Manager, Affordable Art Fair n Pierre COLLIN, beheerder-zaakvoerder, cluster TWIST n Paul CORTHOUTS, directeur, Overleg Kunstenorganisaties n Georges DANTINE, binnenhuisarchitect & oprichter van RAVIK Design n François DELPIERRE, artistiek directeur, en Marc MEURISSE, CEO, Belle Productions n Marie-Laure DELABY, coördinatrice, imal (center for digital cultures & technologies) n Philippe DELABY, striptekenaar van Murena n Luc DESHAYES, ontwerper van luxelingerie n Rik de NOLF, CEO Media Roularta Groep n Dominique DE VILLEGAS, directeur Hortahuis n Piet DE KONINCK, artistiek directeur, Studio 100 n Arnaud de PARTZ, oprichter, Banque dessinée n Déborah DRION en Cédric LEGEIN, CEO, Cook & Book n Delphine DUPONT en Flore VAN RYN, zaakvoersters, Face to Face design n Gregory GOEMAERE, oprichter, AKA music n Laurent GRUMIAUX, directeur, Fishing Cactus n Françoise GUERIN en Monika RAHMAN, oprichtsters, Cookie Therapy n Mr Michel GYORY, advocaat, professor HEC Liège, lid van het collège d autorisation et de controle in de CSA n Daniel HANSSENS, acteur, directeur van Comédie de Brussel n Rodolphe JANSSEN, galerijhoudster, Galerie Rodolphe Janssen n Alexandra LAMBERT, directrice van het Brusselse Centrum voor Mode en Design n Lenny LELEU, modeontwerpster n Nicholas LEWIS, hoofduitgever, The WORD n Eric LOWIE, directeur, Green l.f.ant Music Company n Aurélio MATTERN, zanger bij de groep Lucy Lucy! n Olivier MAETERLINCK, directeur, Belgian Entertainment Association (BEA) n Natacha MALOU, galerijhoudster, Art Temptation n Frédéric MESEEUW, institutioneel adviseur, BOZAR n An MOONS, onderzoeker CultuurLab, IBBT/SMIT n Jean-François NIVART, oprichter van intopix n Mr Philippe PETERS/Mr Patrice VANDERBEEKEN, advocaten gespecialiseerd in intellectueel eigendom, NautaDutilh n Marie POK, coördinatrice Design September en hoofdredactrice bij La Libre essentielle Focus n Marie-Chantal REGOUT, oprichtster, Rue Blanche n Karen RENDERS, directrice, Art Brussels n David ROULIN, vennoot, architect, Art & Build n Isabelle SCHMITT, directrice institutionele relaties; Dirk VAN SOOM, directeur operationele individuele inningen en repartities; Saldavor FERREIRA, accountmanager beeldende kunst en letterkunde, SABAM n Benoit SIMON, oprichter, Vivanova n Dirk SNAUWAERT, directeur, kunstencentrum WIELS n Denis STEISEL, CEO, Emakina n Enya VANDENHENDE, modeontwerpster n Rony VANDERMEERSCH, directeur, confectieatelier Celesta n Paul VAN HAVER (Stromae), songwriter n Jan VAN LOOY, senior researcher, IBBT n Jan VAN MOL, oprichter, Addict Lab n Geert VAN DER HASSELT en Katya VAN DER HASSELT, manager en zangeres n Hannes VAN SEVEREN, hedendaags kunstenaar n Carmelo VIRONE, directeur, studiebureau SmartBe n Carlo VUIJLSTEKE, projectmanager gericht op creatieve industrieën, Flanders DC n Olivier WILLOCX, afgevaardigd bestuurder, BECI We danken ook de ondersteunende structuren van de creatieve en culturele industrieën voor hun hulp bij de online verspreiding van deze enquête: n TWIST, Modo Brussels, WCC-BF, ASBL kunstenaars contemporains, netwerk Artistes Belges, Point Contact Culture, WBI (muziek, beeld, architectuur, toneel/dans, mode/design), AEB, l UDB, Mowda, De Invasie, Pepibru, Mowda, CEBEDEM, BUP, ACC, IAB, FEBELMA, AZIMUT, Cinergie.be, FAB, Creative Club, SmartBe, Codefrisko, Artistproject, Rydesigners, SABAM... En tenslotte ook: n Alain HEUREUX, Managing Director, The Egg De auteurs van de studie KURT SALMON: n Anne MAGNUS, Alexandre MOENS en Adeline d URSEL
Voorwoord Sinds 10 jaar staat cultuur - een oude economie - voor een nieuw paradigma dat haar verplicht om zichzelf snel te heruitvinden. Cultuur is intussen geglobaliseerd en de markteconomie drukt steeds vaker haar stempel op cultuur. Het cultuurgoed blijft iets aparts maar verandert van aard: een kunstwerk heeft iets commercieels dat een op de privésector geïnspireerde logica volgt (ROI, investering, marketingpositionering ). De aard van cultuurgoederen en diensten is dubbel: cultureel en economisch. Hedendaagse kunst bijvoorbeeld is er constant naar op zoek verrassend uit de hoek te komen in een wereld zonder grenzen en is tegelijk voorwerp van financiële speculatie in een woelige economische omgeving. Vervolgens de digitale revolutie: met wereldwijd 1,6 miljard internetabonnees, één miljard GSM s en steeds meer smartphones heeft ze een steeds grotere impact op de manier waarop we cultuur produceren en consumeren. Het internet is niet enkel een instrument om online de oneindig keuze aan cultuurgoederen (muziek, boeken ) aan te kopenmaar is ook een middel om contacten te leggen en ontwerpers te financieren. Tenslotte hebben de Arabische revoluties, de financiële, sociale en institutionele crisissen een inpact op cultuur. Nog nooit heeft cultuur in Europa zoveel onder druk gestaan vanwege vanwege strenge budgettaire besparingsmaatregelen. Nog nooit heeft cultuur in die mate de hoop van een nieuwe Europese Renaissance in zich gedragen. De culturele en creatieve industrieën bieden een antwoord op de crisis omdat ze creativiteit, knowhow en innovatie in de hele economie stimuleren, jobs creëren, stadsrenovatie en placemaking voeden en sociale banden versterken. Hoe kunnen wij te midden van die complexe en fluctuerende context de culturele en creatieve industrieën (CCI s) in België helpen,cultuur toegankelijk maken voor zoveel mogelijk mensen met respect voor de culturele diversiteit? Welke verantwoordelijkheden dragen de overheidssector, de beroepsverenigingen, de private sector en het publiek in de ondersteuning van de purple economy? Misschien eerst en vooral door te erkennen dat creatieve beroepen wel degelijk een ondernemerschapsdimensie vereisen. Cultureel ondernemen is een geweldig avontuur dat eerst en vooral heel Magnetische salontafel Belgique, Raphaël Charles, Privecollectie Prins Filip van België. wat talent vergt, met daarnaast een dosis geluk. Maar dat volstaat echter niet. Ontplooiing van een creatief ecosysteem kan enkel wanneer bepaalde randvoorwaarden aanwezig zijn. Concreet betekent dit dat het overheidsbeleid in de cultuursector (onderwijscultuur, economie, toerisme, internationale handel) moet worden gecoördineerd en op deze ondernemers worden afgestemd. Hoog tijd om tot actie over te gaan! 75% van de Belgische creatieve ondernemers die we hebben bevraagd vindt dat de culturele en creatieve industrie een sector met toekomst is, maar amper 51% van hen denkt dat België een geschikt land is om in cultuur te ondernemen. In 2009 en 2010 heeft Kurt Salmon voor het Forum d Avignon het verband onderzocht tussen cultuur en de aantrekkelijkheid van de territoria in 50 steden op de 5 continenten. In 2011 hebben we de besluitvormingsmodellen onderzocht bij investeringen in een cultuurproject gebaseerd op gesprekken met een zestigtal publieke en private beleidsverantwoordelijken, projectdragers, kunstenaars, ontwerpers en experts die rond een culturele investering (infrastructuur, evenementen, industrieën ) hebben gewerkt en die op een bepaald moment te maken hadden met besluitvorming in België en elders in de wereld. Complementair met het voorgaande belicht deze studie ook de dagelijkse uitdagingen en behoeften van verschillende Belgische ondernemers uit de culturele en creatieve industrieën, rond vier aspecten: het aanleren van ondernemersvaardigheden, de financieringsmogelijkheden, innovatie met de bescherming daarvan en de internationalisatie. Veel leesgenot, Kurt Salmon Copyright: Fotolia. 3
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België Overzicht De purple economy: naar een erkenning van de culturele en creatieve industrieën Cultuur staat te midden van duurzame ontwikkeling en is de bron van sociale en territoriale cohesie. Meer nog, zij bevordert deeconomische ontwikkeling, innovatie en de tewerkstelling. Culturele en creatieve industrieën zijn een voedingsbodem voor traditionele en spitstechnologie-industrieën en genereren inhoud, producten en diensten die veel kennis vergen. 6 7 Wat zijn culturele en creatieve industrieën? 8 Cultuur als wapen tegen de crisis? 9 Doelstellingen van de studie 9 Methodologie en uitgangspunten van de studie Belgische culturele en creatieve industrieën: ondernemers getuigen Wat zijn de sterktes en zwaktes van de Belgische creatieve en culturele industrieën? De toekomst mag er dan al rooskleurig uitzien, ondernemers uit alle sectoren staan voor talrijke en gedeelde uitdagingen. 12 12 Algemene vaststellingen 14 Made in Belgium: België een kweekvijver van talent en creativiteit 16 Opleiding cultureel ondernemerschap 19 Financiering 22 Innovatie 27 Creatieve en culturele industrieën op internationaal vlak 4
Nieuwe wereld, nieuwe ideeën Denkpistes van Kurt Salmon als opener van het debat. 30 30 De culturele economie beter leren kennen en de ondersteunende acties ervan permanent toetsen 32 De dynamische krachten uit de creatieve en culturele industrieën bundelen 33 Bijlagen Drie invalshoeken op de Belgische creatieve en culturele industrieën: 34 De kunstmarkt: een markt die de crisis doorstaat 36 De gamingindustrie in België: een veelbelovende creatieve sector met opportuniteiten die toe zijn aan objectivering 38 De mode-industrie in België: een kwetsbare troef 5
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België De purple economy: naar een erkenning van de culturele en creatieve industrieën Cultuur is geen alleenstaande bubbel. Tot 10 jaar geleden werd de artistieke en culturele sector beschouwd als een deel van het sociale beleid, niet substantieel in termen van economie en arbeidsmarkt. Cultuur was een uitzondering en onverenigbaar met de traditionele economische criteria. Intussen heeft men het over de economisering van cultuur en de esthetisering van de goederen uit de traditionele economie. Deze verschuiving, die in de hand wordt gewerkt door de snelle ontwikkeling van de digitalisering en de sterk gestegen vraag van gezinnen en samenlevingen naar cultuurproducten en -diensten, heeft de culturele en creatieve industrieën (CCI s) doen ontluiken. The concept of creative ondernemership goes far beyond a CEO running to the opera, visiting a coincidental art exhibition, or painting a sunset over the weekend. Not that that won t help, since running a business requires eye openers all the time. Creativity is not about art. It s about humankind finding solutions that weren t there at first sight. Hence, creativity can be found in all human activities. We just have to identify what created the mental spark that made it the right idea for that specific target. In times of economical turmoil, standing still is just not an option. It s in those circumstances the industry needs to think out of the box, and look for unexpected answers. That is why a direct link between cultuur and commerce is so much needed. Since we should learn from each other, creative thinking can lead to art. But it can also lead to innovatie. One can t change the world while being an artist sitting on a cloud. Together with ondernemers, new ideas can turn into vision, and once implemented, to sustainable change. That is how we move forward. Jan Van Mol, CEO Addict Lab 6
l Wat zijn culturele en creatieve industrieën? Cultuur is een levende materie die zichzelf constant heruitvindt. Zonder afbreuk te willen doen aan de klassieke disciplines (schilderkunst, muziek, literatuur, toneel ) zijn alle experts het erover eens dat nieuwe disciplines steeds vaker tot de CCI s worden gerekend. Een definitie van CCI s is te lezen in een studie die in 2006 is uitgevoerd in opdracht van de Europese Commissie: n Culturele industrieën: voor die industrieën is cultuur het eindproduct dat ter plaatse kan worden geconsumeerd (bijv.: een concert, een kunsttentoonstelling) of dat bestemd is voor reproductie/massaconsumptie (bijv.: een boek, een film). De culturele segmenten die in onze studie aan bod komen zijn: de geschreven pers (boek & pers), podiumkunsten, visuele kunsten & kunsthandwerk, de audiovisuele sector, muziek en het erfgoed. n Creatieve industrieën: voor die industrieën voedt cultuur (tradities, symbolen, teksten, enz. van een socio-economische groep) vhet productieproces van een creatief product. In onze studie hebben we het vooral over design, architectuur, mode, publiciteit, nieuwe media en videogames. De producten uit de zogenaamde purple economy onderscheiden zich door hun symbolische, esthetische en communautaire waarde. Smartphones of tablet-pc s zijn de perfecte incarnatie van de kruisbestuiving tussen geavanceerde technologie, waarvan de productiekost relatief gering is, en een strak design. Dit design zorgt voor de toegevoegde waarde en de klantenervaring en staat net zoals een mode - accessoire voor een bepaalde levensstijl. De opkomst van het digitale tijdperk heeft de grenzen van cultuur verlegd en daarmee de weg opengelegd voor drie revoluties: n Een artistieke revolutie: dankzij het digitale tijdsperk zijn er nieuwe ontwerpdomeinen gekomen (videogames, 3D cinema, digitale kunsten, web design ). Als gevolgd zijn er nieuwe jobs ontwikkeld die zowel artistieke als IT-vaardigheden vergen. Sinds halfweg de jaren 2000 behoort de videogame-industrie niet langer tot de ontspanningsindustrie maar is de sector verheven tot de culturele industrie. Deze inzegening is er gekomen in 2009 toen UNESCO deze activiteit heeft opgenomen in haar Culturele Statistieken. n Een technologische revolutie: nieuwe technologische mogelijkheden (3D animatie, enhanced reality, motion capture, slow motion, NFC ) geven de kans aan creatievelingen om te experimenteren, om tegemoet te komen aan de vraag naar steeds interactievere en meer gepersonaliseerde inhoud, of met nieuwe gebruiksmodaliteiten zoals mobiliteit te maken hebben (vb. smartphones). n Een financiële revolutie: de traditionele economische modellen van de CCI s komen op de helling te staan door de opkomst van het legaal en illegaal downloaden dat mogelijks zal zorgen voor het verdwijnen van fysieke dragers en dus moeten ze zich gaan heruitvinden om nieuwe financieringsbronnen aan te boren. Wereldwijd zit het aantal nationale en regionale beleidsinitiatieven ter bevordering van de creatieve economie sinds de laatste vijftien jaar sterk in de lift. Echter blijft hetbeoordelen van de kwalitatieve en kwantitatieve impact (in termen van jobs, nieuwe bedrijven en bijdrage aan het BNP) een heikel punt. De statistische afbakening van enerzijds de economische activiteiten 7
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België en anderzijds de culturele tewerkstelling is sterk afhankelijk van de definities die landen, metropolen of supranationale instellingen hanteren. De reden daarvoor is het ontbreken van een internationaal vergelijkingsschema. Ondanks die methodologische bezwaren, worden de CCI s met steeds meer belangstelling opgevolgd in Groot-Brittannië, Duitsland, de regio Ile-de-France, Vlaanderen, China, Denemarken, Australië, enz. l Cultuur als wapen tegen de crisis? De economische voetafdruk van cultuur vergroot in Europa Cultuur staat centraal in de duurzame ontwikkeling en is een bron van schoonheid en dialoog. De creatieve economie ontwikkelt en verrijkt, op een niet te onderschatten manier, sociale banden, de identiteit en de aantrekkelijkheid van de grondgebieden die haar verwelkomen. Cultuur is milieuvriendelijk omdat ze weinig grondstoffen nodig heeft en ze bevordert bovendien de economische ontwikkeling, innovatie en tewerkstelling, van kunsthandwerk tot digitale cultuur. Het rapport over de creatieve industrieën uit 2010, gepubliceerd door de Conferentie van de Verenigde Naties inzake handel en ontwikkeling, schat de jaarlijkse globale groei in deze sector tussen 2002 en 2008 op 14%. In 2008 stelde de sector 3,8% van de totale actieve bevolking in de EU tewerk, goed voor zo n 8,5 miljoen personen, of meer dan de totale actieve bevolking van Griekenland en Ierland samen! Ook de toegevoegde waarde van de sector breidt alsmaar uit en bedraagt intussen 4,5% van het BBP van de EU. Dit is meer dan de industrie van scheikundige producten, rubber en plastiek (2,3%). Tussen 2002 en 2008 was Europa de belangrijkste uitvoerder van culturele en creatieve producten.belgië staat intussen in de top 10 van de meest exporterende van de ontwikkelde landen. In Vlaanderen werken zo n 70 000 personen in de CCI s, of bijna 3% van het BBP. Cultuur vervult ook een niet te onderschatten hefboomfunctie. Dit blijkt bijvoorbeeld duidelijk uit een econometrische analyse uitgevoerd door het bureau Tera Consultants in 2011 in het kader van het Forum d Avignon. Als basis hiervoor gebruikten zij de databank die Kurt Salmon in 2009 en 2010 had aangelegd voor een internationaal panel van 47 steden uit 21 landen. Deze analyse toont aan dat een stijging van de cultuuruitgaven per stadsbewoner met 10%, of 18,6 e, een verhoging van het BBP per inwoner van 1,7% betekent, zijnde 625,4 e. Institutioneel moet het culturele en economische beleid samenwerken om meer te innoveren Cultuur bedenkt het ondenkbare, de wereld van morgen. De EU 2020-strategie is een langetermijnstrategie voor het huidige decennium die streeft naar een intelligente, duurzame en inclusieve groei in de EU en die een economie wil ontwikkelen op basis van kennis en innovatie. De CCI s worden herkend als een sector die daaraan beantwoordt omdat ze in al hun vormen een grote bron van creativiteit en innovatie zijn. De CCI s zijn een voedingsbodem voor traditionele en spitstechnologie-industrieën en genereren inhoud, producten en diensten die veel kennis vergen. CCI s bieden perspectieven op nieuwe goederen en diensten of maken gevestigde producten mooier, intelligenter, soms ookduurder. Acht takken van de culturele sector en afbeelding van de linken met andere economische sectoren Bouwkunde Stadsplanning Hotel Bouwkunde Restauratie Erfgoed Architectuur Archeologie, Cruise Automobiel Architectuur, musea, landschap monumenten, Design restauratie en creatieve Verpakking diensten Podiumkunsten Transport Fashion design, Concert, circus, grafiek festival, dans IT Audiovisueel en media Bioscoop, film, radio, televisie, CD, videospellen Boeken, bibliotheek, archief Uitgeverij en boeken Opleiding Beeldende kunsten Beeldhouwkunst, Sieraden, zilverwerk, haute couture, lederwaren, houtwerk Ambachten Meubels kleding Publiciteit fotografie, schilderkunst Communicatie Om dit potentieel te maximaliseren heeft de Europese Commissie in 2010 het Groenboek Het potentieel van culturele en creatieve industrieën vrijmaken gepubliceerd waarin ze wijst op het belang om op alle bevoegdheidsniveaus de ondersteuning van de culturele economie te versterken door de banden aan te halen tussen cultuur, economie, de academische wereld, onderzoek, toerisme, citymarketing en overheidssectoren. De realiteit van de Europese begroting 2007-2013 is evenwel dat slechts 0,04% van die begroting naar cultuur gaat. Daarbij komt nog 1,6% van de structuurfondsen voor culturele projecten. In de audiovisuele sector is 750 miljoen bestemd voor het MEDIA-programma en 15 miljoen voor het Mundus-programma. 8
Eén van de belangrijke doelstellingen van het komende kaderprogramma Creatief Europa (2014-2020) van de Europese Commissie is het overtuigen van de Lidstaten om 37% meer te besteden aan cultuur en de audiovisuele sector, dan dit in de periode 2007-2013 het geval was (goed voor 1,6 miljard euro van de begroting van de Commissie) en de concurrentiekracht van de culturele en creatieve sectoren te versterken. Op die manier moeten de ondernemingen in deze sectoren beter gewapend zijn tegen de internationale concurrentie en zich beter kunnen profileren op wereldvlak. Europa mag dan op vlak van CCI s al een sterk concurrentievoordeel hebben op landen als Brazilië, Rusland, India of China, die landen willen echter ook een deel van de koek en zijn zich in snel tempo aan het professionaliseren en diversifiëren (film, mode, animatie, gaming ). Binnen deze veelbelovende maar onzekere context dienen er zich nieuwe investeerders aan, ontwikkelen zich ongeziene publiek-private samenwerkingen, krijgt het nationale cultuurbeleid in vele landen, ondanks de begrotingen onder druk, een nieuwe invulling Werken en investeren in de culturele en creatieve sector wordt in Europa steeds vaker op professionele leest geschoeid. Hoe zit dat in België? l Doestellingen van de studie Deze studie wil een beter inzicht geven in de werking en de noden van bedrijven uit de culturele en creatieve sector in België. Het is niet de bedoeling om een volledig overzicht te geven van alle richtingenof een statistische analyse van de Belgische CCI s te tonen. Concreet streeft de studie het volgende na: n Een nieuwe kijk geven op gemeenschappelijke transversale uitdagingen op het terrein waar alle creatieve en culturele ondernemers in België voor staan. Vier uitdagingen staan hen te wachten: de nodige kennis om een bedrijf op te richten, financieringsmogelijkheden, innovatie en de bescherming ervan, en de internationalisatie van de activiteiten; n Belgische uitdagingen illustreren aan de hand van internationale tegenhangers en denkpistes formuleren ter versterking van alle creatieve en culturele industrieën in hun totaliteit; n Grondige studie van de dynamiek achter de drie segmenten van de Belgische culturele economie: de kunstmarkt, videogames (serious game) en de mode. l Methodologie en uitgangspunten van de studie De studie is gebaseerd op een methodologische aanpak in twee luiken: n Een kwantitatieve analyse via een online enquête die tussen juli en half oktober 2011 is gehouden. In totaal hebben 213 ondernemers (129 mannen en 84 vrouwen) uit de 12 segmenten van de culturele en creatieve industrieën in België erop geantwoord. 2/3 de van deze bedrijven zijn na 2000 opgericht; n Een kwalitatieve analyse bij een zestigtal ondernemers uit de CCI s in de 3 gewesten (kunstenaars, werknemers uit bedrijven gespecialiseerd in de bescherming van auteursrechten, directeurs van musea, private investeerders, zelfstandigen, ondernemers uit de CCI s ) en een overzicht van de internationale bibliografie over de culturele economie. De lijst met gesprekken vindt u op de pagina met het dankwoord, een bibliografie van de gebruikte bronnen zit achteraan de studie. De uitgangspunten van de Kurt Salmon studie zijn als volgt: n Uit intellectuele eerlijkheid werd de statistische analyse uit de studie geweerd. België beschikt nog altijd niet over een nationale definitie, noch over een duidelijke statistische nomenclatuur van alle culturele en creatieve industrieën. Officiële cijfers over het gewicht van de creatieve economie in termen van bedrijven, jobs, aandeel in het BBP zijn er niet. Het huidige statistische systeem houdt niet objectief rekening met een relevante perimeter van de CCI s, dat het systeem van 9
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België Methodologische aanpak Belgische ondernemers Cultureel en creatief domein Zelfstandigen/kunstenaars Micro-ondernemingen KMO s Grote ondernemingen Design Architectuur Podiumkunsten Publiciteit & Communicatie Erfgoed Visuele kunst en kunsthandwerk Nieuwe media Geschreven pers Mode Audiovisuele sector Gaming Muziek Gezamenlijke uitdagingen Ondernemerschap Financiering Innovatie Internationaal Bottom-up aanpak Tweetalige online enquête naar ondernemers toe Interviews met ondernemers en experts Documentaire studie & benchmarking Focus op hedendaagse kunst, mode en gaming onregelmatigheden en poly-werkgelegenheid moet bevatten, en ongerijmdheden van het recht moet corrigeren. De NACE-BEL nomenclatuur van de RSZ is niet echt aangepast aan de realiteiten op het terrein van de verschillende CCI segmenten. Als er dan al statistische gegevens over een sector beschikbaar zijn, dateren ze vaak van 2007/8 (vóór de crisis) met soms een tijdsverschil per NACE-BEL code. Stel dat er in de mode bijvoorbeeld rekening wordt gehouden met alle NACE-BEL codes die betrekking hebben op ontwerp, productie en distributie van modeproducten in de ruime betekenis, dan blijkt dat de perimeter van de mode bepaald door de NACE-BEL codes niet-creatieve of - culturele segmenten bevatten zoals het Bewerken en spinnen van textielvezels of takken die nog weinig te maken hebben met ontwerp (H&M, Inno ). De RSZ heeft het bij 46 170 voltijdse jobs in de Belgische mode in 2010, terwijl de Belgische beroepsvereniging Crea Moda het over slechts 15 000 heeft. De situatie in België illustreert dus perfect hoe moeilijk het is het socio-economische gewicht van cultuur te objectiveren. Het is lang een taboe geweest om culturele en creatieve activiteiten te beschouwen als een volwaardige economische sector ( l art pour l art ). Cultuur en economie werken nog hoofdzakelijk gescheiden. Van intergewestelijke coördinatie van prioriteiten en ondersteunende beleidsinitiatieven ter bevordering van de CCI s is al helemaal geen sprake. In het Brussels Hoofdstedelijk Gewest alleen al zijn er 42 beleidsverantwoordelijken voor cultuurgeboden begrotingslijnen. Voor cultuur zijn zowel gemeenschappen, gewesten als gemeenten bevoegd en dan hebben we het nog niet over de Minister van Economische Zaken. Al die instanties werken zonder coördinatiecel tussen de Vlaamse en Franse Gemeenschap. n Belgische schaal: Kurt Salmon heeft een onafhankelijke studie gemaakt en ervoor gekozen de drie Belgische gewesten erbij te betrekken, ongeacht hun politieke context en de concurrentie/wedijver tussen gemeenschappen. Enkel waar dit nodig was voor de verklarende variabelen werd rekening gehouden met het gewestelijk of gemeenschapsbeleid ter ondersteuning van de CCI s. n De uitgekozen perimeter van culturele en creatieve industrieën (CCI s) ligt in dezelfde lijn van de meest recente internationale studies (Unesco, Europese Commissie, Groot-Brittannië, Duitsland, Flanders DC ), daarom zullen we het hier ook hebben over de culturele en creatieve industrieën. CCI s bestaan uit volgende segmenten: design, architectuur, podiumkunsten, publiciteit, muziek, erfgoed, visuele kunsten en kunsthandwerk, nieuwe media, geschreven pers (boek en pers), mode, audiovisuele sector en videogames. Die activiteiten zijn gebaseerd op culturele waarden en/of artistieke en creatieve uitingen, en komen potentieel in aanmerking voor intellectueel eigendom. De activiteiten van de bedrijven uit de CCI s die in de studie aan bod komen hebben een handelswaarde en zijn opgenomen in de waardeketen van de culturele cyclus: ontwerp, productie, verspreiding of behoud van goederen en diensten die culturele, artistieke of creatieve uitingen in zich dragen. Momenteel maakt de gastronomie daar nog geen deel van uit, ook al is er een wereldwijd erkende creatieve dimensie aanwezig, waar België terecht trots mag op zijn ( haute couture chocolade van Pierre Marcolini, de koekjes van Stephen Destrée, of de kunst om feesten te organiseren bij traiteur Loriers ). n Ontmoetingen op het terrein met de creatieve en culturele ondernemer: 4 maanden lang heeft Kurt Salmon ondernemers ontmoet om hun verhaal te horen, te begrijpen waar ze dagelijks mee bezig zijn en te werken op basis 10
Wat is uw hoofdactiviteit? Visuele kunst en kunsthandwerk* Audiovisueel Publiciteit & Communicatie Architectuur Podiumkunsten Nieuwe media (design ) Mode Design Geschreven pers (boek & pers) Muziek Gaming Erfgoed 0 2,5 5 7,5 10 12,5 15 17,5 20 % Wat was de omzet van uw onderneming tijdens het afgelopen fiscale jaar? < 50 000 50 000 tot 500 000 1 000 001 tot 5 000 000 500 001 tot 1 000 000 5 000 001 tot 50 000 000 50 000 000 > 0 10 20 30 40 50 % van hun getuigenissen. Daarnaast werden ook beroepsorganisaties, experts en actoren uit het ecosysteem van de CCI s geïnterviewd. We moeten toegeven dat de term ondernemer door een aantal slecht wordt onthaald omdat ze nog moeite hebben met de economische/ commerciële dimensie van de organisatie of het beheer van hun creatieve activiteiten. Een ondernemer is iemand die een idee of uitvinding in een geslaagde innovatie wil en kan omzetten (J. Schumpeter). Drijfveren zijn zijn enthousiasme en zijn visie, en daarbij neemt hij ook risico. Een creatieve en culturele ondernemer ontwerpt of commercialiseert een product een culturele of creatieve dienst en hij hanteert daarbij principes van het ondernemerschap om z n creatieve activiteit commercieel te organiseren of beheren 1. Bij samenstelling van het panel voor de online enquête zijn de drie gewesten in vergelijkbare verhoudingen aan bod gekomen. De uitgekozen bedrijven hebben verschillende rechtsvormen maar oefenen allemaal een officiële handelsactiviteit uit. Het gaat zowel om eenmanszaken (kunstenaarsstatuut, zelfstandige), micro-bedrijven (2-5 werknemers), Waar is uw maatschappelijke zetel gevestigd? 21% 34% 3% 42% Brussel Vlaanderen Wallonië Internationaal KMO s of grote ondernemingen. Enkel bedrijven met meer dan 50% privaat kapitaal aan inkomsten werden uitgekozen. Niet opgenomen zijn dus publieke of parapublieke culturele instellingen die cultuur ondersteunen (Star t, Culturinvest ), instellingen voor herverdeling/ regulatoren, beroepsverenigingen of structuren met meer dan 50% subsidies (musea, RTBF/ VRT, bepaalde theaters ). 1- Hogeschool voor de Kunsten Utrecht/Eurokleis (2010), De ondernemerschapsdimensie van culturele en creatieve industrieën in Europa. 11
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België De Belgische culturele en creatieve industrieën: ondernemers getuigen Om een antwoord te kunnen geven op de vraag Hoe bruggen kunnen worden geslagen tussen economie, cultuur, publieke sector en onderwijs ter inspiratie van de culturele economie van morgen, naast de groene industrieën, biotechnologie?, heeft Kurt Salmon een analyse gemaakt van de gezamenlijke uitdagingen van creatieve en culturele ondernemers. Naast de verzuchtingen van elke afzonderlijke bedrijfstak, delen de ondernemers uit de CCI s in België vier grote uitdagingen: n kennis over de oprichting van een bedrijf, n financieringsmogelijkheden, n innovatie en de bescherming ervan, n en de internationalisatie van de activiteiten. Elk van die punten wordt getoetst aan een kruisanalyse van de vakliteratuur en van de Belgische en internationale actualiteit, van de online enquête van Kurt Salmon en van de individuele gesprekken. l Algemene vaststellingen Hoofdzakelijk zelfstandigen en KMO s De Belgische cultuursector is sterk versnipperd met een oververtegenwoordiging van kleine en middelgrote ondernemingen. In het panel van 213 bedrijven van onze online enquête telt 76% van de bedrijven die op onze enquête geantwoord hebben minder dan 5 werknemers en 6% meer dan 50 werknemers. 12
Via een minderheid van de grote ondernemingen wordt het grootste deel van de omzet uit de sector gegenereerd. Wat is de grootte uw bedrijf? 30% 76% 7% 4% 6% 10% 59% 8% Groot (50 < werknemers) Middelgroot (13-50 werknemers) Klein (6-12 werknemers) Max 5 werknemers Aandeel van de globale omzet van het panel in functie van het aantal werknemers Groot (50 < werknemers) Middelgroot (13-50 werknemers) Klein (6-12 werknemers) Max 5 werknemers Deze tendens ligt in de lijn van de Europese realiteit: 80% van de CCI bedrijven in de EU zijn KMO s, micro-bedrijven (vooral met 1 en 3 werknemers) of individuele ondernemers. Slechts 1% van die bedrijven zijn grote ondernemingen (meer dan 50 werknemers) maar die zijn wel goed voor meer dan 40% van de totale omzet van de CCI s. 50% van de respondenten zei tenslotte geen gevolgen hebben gehad van de crisis van 2008 en de meesten bekijkende toekomst met optimisme: 75% van de respondenten vindt dat de culturele en creatieve industrie in België een veelbelovende sector is. 63% verwacht de komende jaren een stijging van de inkomsten en 30% denkt nieuw personeel in dienst te zullen nemen. Een aantal sectoren heeft meer te lijden onder de crisis als gevolg van een geringer verbruik van creatieve goederen: mode, podiumkunsten, pers & uitgeverijen, onafhankelijke muzieklabels Andere sectoren profiteren meer van de digitale revolutie (sociale media, enhanced reality, smartphone en tablet-pc s ), zoals bedrijven actief in de nieuwe media (web design, applications design). Verspreiding van digitale inhoud heeft gezorgd voor geringere productiekosten voor fysieke dragers. Toch is dit slechts een gedeeltelijke compensatie voor het aantal jobs dat verloren Welke type(s) evolutie(s) verwacht u de komende jaren in uw bedrijf? Stijging van de inkomsten Aanwerven nieuw personeel Beroep doen op overheidsfinanciering Internationaal gaan Beroep doen op privéfinanciering In een creatieve cluster stappen Start-up in België beginnen Samenwerking met CCI bedrijven Samenwerking met niet CCI-bedrijven Investeren in een ander CCI-bedrijf Overname door een concurrent 0 10 20 30 40 50 60 70 % 13
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België is gegaan door de crisis, door het verdwijnen van fysieke dragers (DVD) en het verlies aan inkomsten door piraterij (in de muzieksector bijvoorbeeld). Om een antwoord te kunnen bieden op de nieuwe materiële en emotionele behoeften van consumenten ontstaan nieuwe jobs die kennis van digitale talen en design vereisen. De zogenaamde beroepen in de back office en het beheer volgen uiteraard. Creatievelingen doen immers steeds vaker beroep op verkopers, juristen, financieel experts en boekhouders om hen te helpen geschillen op te lossen rond de bescherming van inkomsten die het resultaat zijn van het intellectueel eigendom. l Made in Belgium: België, kweekvijver van talent en creativiteit België is een klein land in het centrum van Europa dat ten volle profiteert van de diversiteit en het cultureel liberalisme. In de 19 de en 20 ste eeuw was Brussel pleisterplaats voor allerhande denkers zoals Victor Hugo, Emily Brontë, Karl Marx De Belgische iconen uit het verleden moeten daar echter niet voor onderdoen: een architecturaal, eclectisch en relatief goed bewaard erfgoed (gotisch, klassiek, art nouveau, art deco ), schilders met wereldfaam (Vlaamse Primitieven, Cobra beweging, Magritte ), schrijvers (Hugo Claus, Hendrik Conscience, Guido Gezelle), bakermat van het Europese stripverhaal (Hergé, Franquin, Van Hamme), zangers (Brel, Adamo, Axelle Red, Arno). Wie zijn de huidige Belgische culturele vaandeldragers op internationaal vlak? De concurrentie tussen gemeenschappen lijkt wedijver in de creatie te stimuleren, vooral rond twee peilers in de modesector: n In Antwerpen, in de late 1980s, één van de trekpleisters is van de Europese mode, dankzij de 6 van Antwerpen (Ann Demeulemeester, Dries Van Noten, Walter Van Beirendonck, Dirk Van Saene, Dirk Bikkembergs en Marina Yee) en de Antwerpen Academy ( het Mode afdeling van de Hogeschool Antwerpen), kweekvijver van talenten en merken (Martin Margiela, Essentiel). n Ook in Brussel beweegt er een en ander, met La Cambre Mode/s/ en de Dansaertwijk. De laatste jaren is het aantal boetieks van modeontwerpers sterk gestegen. Ook beginnende en m e e r e r v a r e n belgische ontwerpers gaan er zich steeds vaker vestigen. België is ook uitgegroeid tot een Europees cent rum voor hedendaagse dans dankzij de beroemde choreografieën van Anne Teresa de Keersmaeker. Een aantal Belgische muzikanten doet het goed in het buitenland, zonder dat ze daarbij worden geassocieerd met een bepaald gewest en zelfs niet met België. Denken we maar aan deus, K s Choice, Selah Sue, Hooverphonic, Axelle Red, Arno, of Stromae. Op gebied van film hebben we de broers Dardenne en Jaco Van Dormael, Bouli Lanners, Cécile de France, Benoît Poelvoorde, Michaël R.Roskam Bekende auteurs zijn dan weer Amélie Nothomb, Xavier Deutsch, Dimitri Verhulst, Tom Lanoye Een aantal hedendaagse artiesten tenslotte heeft voor een ware revolutie gezorgd: Alechinsky, Francys Alys, Chris Martin, Marcel Broodthaers, Wim Delvoye, Luc Tuymans - en dan hebben we het nog niet eens gehad over de internationale uitstraling van het Belgische stripverhaal. Als gemene deler tussen die verschillende disciplines lijkt er zich toch een Belgian touch af te tekenen, waarmee we ons van andere landen onderscheiden. This is so Belgium!. Uit onze gesprekken hebben we geleerd dat buitenlandse waarnemers in de Belgische creaties steeds een zin voor normafwijkend surrealisme, een soort humor met een (soms serieuze) hoek af, een hang naar het absurde en een groot gevoel voor zelfspot ontwaren. Sinds een jaar of 3, 4 wordt Brussel voor artiesten, al dan niet terecht, de next place to be in Europa, vooral dan op vlak van hedendaagse kunst. De New York Times heeft het zelf over een Belge Epoque en een creatieve Renaissance van Brussel 2. Voor creatievelingen is Brussel dan 2- Monica Khemsurov, 21 september 2011), Belge époque, New York Times 14
ook een uiterst aantrekkelijke omgeving met een aantal hoogstaande kunstscholen (mode, film, architectuur, tekenen), kwaliteitsvolle evenementen en prestigieuze cultuurinstellingen (Europalia, koningin Elisabethwedstrijd, de Munt ) en een apart nachtleven (High needs Low fuiven ). Verder zijn er het kosmopolitisme en de expats rond de Europese instellingen (bijna 15% van de bevolking spreekt dagelijks Engels, 27% van de Brusselse bevolking is van vreemde origine met daarvan 60% afkomstig uit de EU), de Eurostar en Thalys verbindingen die een vlotte uitwisseling van ideeën en artiesten bevordert, referentiecentra (Recyclart, Le Wiels,, Bozar, Botanique, Ancienne Belgique ), concept stores & hotels (Haleluja, MAPP, Hunting and collecting, White hotel, Bloom ) en het vastgoed dat nog relatief betaalbaar is in vergelijking met Londen et Parijs. Daarentegen verliest België verliest veel talent die liever in het buitenland verkopen en ondernemen. Bij de bekende plastische kunstenaars en designers zijn er Luc Tuymans met zijn galerie in New York en Chris Martin in Duitsland, Francis Alys zit in Mexico, Laetitia Crahay werkt in Parijs voor het Maison Michel et Chanel, Martin Margiela woont in Parijs, Olivier Theyskens woont en werkt in New York In België zijn er tal van uitstekende en internationaal erkende kunstopleidingen: La Cambre, Saint-Luc, de KASK en de Koninklijke Academie in Antwerpen, stuk voor stuk scholen die zeer selectief tewerk gaan en waar studenten uit alle hoeken van de wereld op afkomen. Jong afgestudeerden dromen ervan een internationale carrière uit te bouwen en op het einde van hun studies te worden uitverkoren om in het buitenland (Parijs, Londen) te gaan werken. Twee redenen zouden de oorzaak zijn van die talentenvlucht: n het geringe aantal grote Belgische opdrachtgevers in België, waardoor ze wel verplicht zijn naar het buitenland te trekken om een job te vinden en/of naam te maken. n de consumentenmarkt haalt niet de kritische massa die nodig is voor het aanbod aan culturele en creatieve diensten. Creatieve E-commerce: nieuwe webstrategieën Slechts 11% van de bevraagden verkoopt zijn cultuurproducten online (ebay, Amazon ). Die bedrijven zijn wel degelijk op het web aanwezig (84%), alleen is er vanwege de Belgen weinig interesse voor onlineaankopen. Het kan ook te maken hebben met een geringe bekendheid van CCI platformen (99design, behance, mondressing.be ). 67% van de bevraagde bedrijven zijn aanwezig op sociale netwerken, vooral dan op Facebook, LinkedIn en Twitter. Via die aanwezigheid streven ze, in volgorde van belangrijkheid verbetering van networking, branding en verkoopcijfers na. Zo kan het ook Vitrine made in Belgium in Manhattan Het ontbreekt Belgische creatieve ondernemers alvast niet aan ambitie zoals blijkt uit het verhaal van Sylvie Bouffa, oprichtster van Talking French & Flemish Inc. Deze structuur van 3 500m is een puur privé-initiatief dat er gekomen is zonder overheidssteun en moet uitgroeien tot een vitrine van de Belgische creativiteit in Manhattan, New York. Sylvie is er op een bepaald ogenblik achter gekomen dat Amerikanen, zodra ze het te zien kregen, gek waren op Belgisch design. Ze waren bereid er fortuinen voor uit te geven maar slechts weinigen wisten waar het vandaan kwam. Ze heeft daarom een winkel geopend waarin al het beste wat België te bieden heeft tentoongesteld staat: steengroeven uit Henegouwen, Marcolini chocolade, Aquamass badkuipen, XVL design, een galerie met hedendaagse kunst, Raidillon uurwerken, een bistronomisch restaurant, en nog vele andere zaken Als deze eerste Belgische vitrine een succes wordt is Sylvie vast van plan het concept niet alleen elders op het Nieuwe Continent verder te ontwikkelen maar het ook te exporteren naar China, Brazilië en India. De opening van Talking French & Flemish Inc. New York is gepland voor de lente van 2012. Mond-tot-mond reclame, of het aanbevelen door derden als ambassadeurs van een merk, wordt de meest efficiënte en betrouwbare methode om publiciteit te voeren. Reclamebureaus doen trouwens steeds meer aan merkactivering op internet. Dit is een nieuwe niche waarmee de reclamesector zich in tijden van crisis heeft kunnen herpositioneren. Dankzij deze nieuwe manier van communiceren, gekoppeld aan een logica van social CRM/brandwatching, kan er met een welbepaald doelpubliek worden gecommuniceerd en wordt er met de consum-actoren een uitwisselingsrelatie opgebouwd die op haar beurt het product/de markt beïnvloedt Slechts 3% van de respondenten is totaal niet aanwezig op het web, vaak door een gebrekkige kennis van de tools 15
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België l Opleiding cultureel ondernemerschap Tot op vandaag is het nog steeds een kunst om ondernemen en slagen in cultuur, die nog steeds als tegengestelde logica s worden ervaren, met mekaar te verzoenen: enerzijds het aspect creatie en anderzijds het economische aspect (van z n kunst kunnen leven). Laat daar nu net de uitdaging van een opleiding afgestemd of cultureel en creatief ondernemerschap inzitten. Het symbool van de volmaakte kunstenaar blijft Léonard de Vinci. Hij was een schilder met een universele geest en tegelijk kunstenaar, wetenschapper, ingenieur, uitvinder, anatomist, beeldhouwer, architect, stedenbouwkundige, botanicus, muzikant, dichter, filosoof en schrijver, maar ook als commerçant deed hij het niet slecht door mecenassen aan te trekken waardoor hij van z n kunst kon leven. Van een creatief idee naar een bedrijf Een aantal Belgische hogescholen die onderwijs aanbieden in CCI s worden algemeen erkend vanwege de hoge eisen die ze stellen en de uiterst kwalitatieve overdracht van creatieve knowhow. Toch blijkt er nog een marge tot progressie.. Uit het panel van respondenten op de online enquête vond slechts 17% van diegenen die werkzaam zijn in de CCI s degelijk voorbereid te zijn geweest op cultureel en creatief ondernemerschap. Met uitzondering van de evidente artistieke vaardigheden werden managementvaardigheden (73%), public relations en pers (61%) en administratieve/financiële vaardigheden (38%) als de meest essentiële beschouwd. Slechts 34% van de respondenten uit Wallonië, 18% uit Vlaanderen en 13% uit Brussel meent een degelijke opleiding in managementvaardigheden te hebben genoten, niettegenstaande deze als essentieel worden ervaren Als we ondernemers uit de CCI s die een hogere culturele of creatieve opleiding hebben gevolgd (60% van de respondenten) vergelijken met ondernemers uit de CCI s die enkel een hogere managementopleiding of andere (40%) hebben gevolgd, kunnen we niet om volgende vaststelling heen: voor diegene die een louter creatieve opleiding achter de rug heeft, zal het economische aspect van zijn beroepsactiviteit eerder een struikelblok op de arbeidsmarkt zijn. Uit de gesprekken blijkt dat de louter creatieveling de neiging heeft de waarde van zijn werken/diensten te onderschatten. Hij heeft moeite om een business plan op te stellen en te denken in termen van financiële, commerciële en marketingstrategieën. Een aantal van hen getuigen te zijn aangesproken door weinig scrupuleuze figuren die erop uit zijn een zekere naïviteit bij de jong afgestudeerde uit te buiten. Ondernemersvaardigheden lijken dus onvoldoende aan bod te komen in culturele of creatieve opleidingen. Wat zijn, naast creativiteit, de belangrijkste vaardigheden voor creatieve en culturele ondernemers? Management (visie op een business plan, risicobeheer ) Public relations & Pers Administratie/financiën Talen IT-kennis/sociale media Juridisch (sociale wetgeving, auteursrecht, contracten ) 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % Voor welke van die vaardigheden meent u in België een degelijke opleiding te genoten? Talen Management (visie op een business plan, risicobeheer ) Public relations & Pers Administratie/financiën Juridisch (sociale wetgeving, auteursrecht, contracten ) IT-kennis/sociale media 0 10 20 30 40 50 60 70 80 % 16
Plan trekken Ter compensatie van hun gebrek aan ondernemerschaps -vaardigheden trekken de bevraagde Belgische creatievelingen vooral hun plan door het inschakelen van vrienden, familie of private bedrijven. Op private bedrijven wordt meestal beroep gedaan voor boekhoudkundige, administratieve, financiële en IT-zaken, voor sociale media en networking kunnen ze meestal terecht bij vrienden en familie. Hulpstructuren van de overheid of beroepsverenigingen worden minder vaak geconsulteerd. 72% van de respondenten uit ons panel vindt overigens dat culturele en creatieve bedrijven niet voldoende worden begeleid door hun beroepsverenigingen. Er zijn wel enkele verschillen maar over het algemeen wordt van hen het volgende verwacht: de belangen van de sector gaan verdedigen bij de beleidsverantwoordelijken, de sector promoten, business advies verlenen, informatie verstrekken over mogelijke financiering, networking ontwikkelen, projectoproepen verspreiden, samenwerking voorstellen rond bepaalde projecten Bedrijven vinden hun weg niet meer in de wirwar van verschillende hulpstructuren. Uit een eenvoudige mapping van publieke structuren en beroepsverenigingen voor CCI s blijkt dat er in België meer dan veertig zijn! Ter ondersteuning van design bijvoorbeeld, telt Wallonië niet minder dan twintig structuren. Behalve het onoverzichtelijke karakter van de hulpstructuren luidt er nog een andere kritiek: creatieve activiteiten die verschillende CCI sectoren overlappen, vinden mekaar niet altijd in dat landschap van tussenstructuren die vaak nog in hokjes denken. Het gesegmenteerde beheer van die verschillende sectoren belemmert de ontwikkeling van het lateraal denken en innovatie. Lessen rond creatief ondernemerschap hervormen Steeds meer culturele en creatieve ondernemers leven van hun kunst (Stromae, Francys Alys, Jean-Claude Van Damme, de broers Dardenne of Amélie Nothomb). Het hoeft dan ook geen verbazing te wekken dat studenten uit kunstrichtingen carrière willen maken en hopen te kunnen leven van hun creatief kapitaal. Volgens de zanger Stromae is de sleutel tot succes 40% geluk, 40% werk en 20% talent. L art pour l art is mooi maar we mogen de marktrealiteit niet uit het oog verliezen. Getuigenissen over ellende, onbegrip over de spelregels of geringe inkomsten zijn legio. Ondernemers uit de CCI s, die de online enquête hebben beantwoord en enkel puur creatieve lessen hebben gevolgd, betreuren achteraf dat de basisbegrippen rond ondernemerschap niet aan bod zijn gekomen tijdens hun hogere opleiding. Talent en algemene cultuur volstaan niet om van vandaag op morgen uit te groeien tot een cultureel ondernemer die zelf financiering vindt, die zijn ontwerpen kan beschermen en anderen kan overtuigen van de symbolische meerwaarde van zijn product of dienst. Daarom moet grondig worden nagedacht over de ideale vaardigheden van de culturele en/of creatieve ondernemer. In de programma s van de creatieve opleidingen moeten volgende vakken veel meer aan bod komen: aanleren van het Engels, basiskennis intellectueel eigendomsrecht, boekhouding/ financiën (business plan opmaken), marketing/ PR (leren communiceren) en de logica achter de waardeketens in de sector. Een bedrijfsstage is voortaan een must. Andere activiteiten die tijdens de opleiding aan bod mogen komen zijn infosessie van hulpstructuren uit de sector (beroepsvereniging, instanties die verantwoordelijk zijn voor buitenland/export, kantoren die zich met auteursrecht bezighouden ), professionals of alumni uitnodigen, bedrijfsbezoeken organiseren Belangrijk is om een brug te slaan tussen het creatief onderwijs en andere takken uit de economie. Zo is er het Goldsmith Programma Creatief Ondernemerschap aan de Universiteit van Londen, speciaal voor studenten die in de creatieve sector willen ondernemen. Deze opleiding brengt de basiskennis bij voor succesvol ondernemerschap en leert vaardigheden aan die nodig zijn voor de commercialisering van creatieve en/of culturele producten en diensten. De bedoeling is studenten op te leiden in de culturele economie, iets nieuws te brengen als alternatief voor de verschillende andere business modellen en ondernemers- (financiële zaken, waardeketen ), communicatie- (leadership, marketing ) & Juridische (intellectueel eigendom ) vaardigheden aan te leren. Om creatieve profielen in contact te brengen met managementprofielen zijn networking, gezamenlijke lessen of ervaringen tijdens de studies een optie. Op die manier moeten er meer multidisciplinaire projecten komen tussen de bedrijfswereld en de creatievelingen waardoor ook de clichés gaan sneuvelen. De kunstenaarsmakelaar is een vak apart en moet kunstenaars helpen markten 17
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België te vinden, vooral dan via PR, marketing, CRM Dat soort culturele ondernemer heeft altijd al in een of andere vorm bestaan (bijv.: de handelaar in schilderijen, de agent ) maar toch zijn we ervan overtuigd dat het meer dan ooit nodig is hun opleiding meer vorm te geven en hen in contact te brengen met de creatievelingen. In het Franstalig onderwijssysteem begint er iets te bewegen om creatie en ondernemerschap met mekaar te verzoenen. ARTES is een transdisciplinair platform van 3 artistieke hogescholen uit de Franse Gemeenschap in Brussel (le Conservatoire, La Cambre en het INSAS) en heeft net een nieuwe toelating aangevraagd voor het opstarten van een nieuwe masteropleiding in de productie van artistieke projecten. Deze nieuwe master zou uit een aantal vakken of opleidingsmodules bestaan om studenten vertrouwd te maken met concepten en instrumenten die nuttig zijn voor de productie van projecten: juridische en institutionele aspecten, noties van boekhouding, communicatietools, enz. Via een ontmoetingscyclus 2 ontmoetingen per maand moeten studenten ervaring van professionals kunnen opdoen. In Europa woedt het debat om van jongs af aan creativiteit een meer centrale plaats te geven in het onderwijs om zo talenten te vormen en voor innovatie te zorgen. Om innovatie in de toekomst te stimuleren heeft Singapore lessen creativiteit in het lager en secundair onderwijs verplicht gemaakt. Ideale vaardigheden voor cultureel en creatief ondernemerschap Creatief talent Lateraal denken Creativiteit Uitmuntendheid Innovatie Communication Leadership Marketing Public Relations en pers Social CRM Talen Ondernemerschap Managementkennis Informaticakennis Juridische kennis Economie kennis Administratie Zo kan het ook Polimoda is een voorbeeld van een school voor ondernemers uit de modewereld in Florence, een Italiaanse historische modestad. De school is er gekomen als antwoord op de behoefte van de Florentijnse luxe-industrie om zich te kunnen aanpassen aan de steeds groeiende concurrentiestrijd op de wereldmarkt. De school is een in 1986 opgestarte privaat-publieke samenwerking, gefinancierd door de steden Florence en Prato, beroepsverenigingen, de regio Toscane en Europese sociale fondsen. De school wordt geleid door twee bekende namen uit de internationale mode, Francesco Ferragamo en Linda Loppa, en houdt een vinger aan de pols van wat leeft in de modewereld. Zo worden lokale vaklui betrokken bij het samenstellen van pedagogische cursussen. (Kamer van Koophandel, schoenennijverheid, mode-industrie ). Als antwoord op de behoeften van de markt werden de masteropleidingen Fashion Stylists en Fashion Brand opgestart, 25 masteropleidingen in het Engels en een Summer School in het Chinees. Studenten krijgen een opleiding in de volledige waardeketen van de mode, van het ontwerp van collecties haute couture, tot de commercialisering (aankoop/verkoop, klantrelatie, kunst van het etalageschikken ). Stages en projecten verlopen in samenwerking met de industriële districten en modehuizen. De ontwerpen van studenten worden regelmatig voorgesteld voor de pers, beleidsmakers, privésector, tijdens beurzen en lokale gala-avonden en in etalages van handelaars uit de stad. Een spin-off binnen de school, onder leiding van de CEO van het merk Versace, levert diensten in advies en marketingstrategie voor 35 modebedrijven (Ferragamo, Gucci, Tod s, in Katar, in India ). Dit filiaal volgt van heel nabij de markttendensen op en plaatst studenten. 94% van de afgestudeerden vindt binnen de 6 maanden een job in een van de grote modehuizen in de wereld. 18
l Financiering Eén van de grootste struikelblokken bij professionals uit de culturele en creatieve sectoren zijn financieringsmogelijkheden om van hun activiteiten een succes te maken. In Europa heeft 85% van de CCI bedrijven problemen om voldoende financiering te vinden 3. Bovendien is cultuur in tijden van crisis vaak het eerste slachtoffer van besparingsmaatregelen. Steeds vaker wordt op zoek gegaan naar privaat-publieke financiering, zowel voor de culturele instellingen als voor de creatieve bedrijven. Internet opent enorme mogelijkheden voor cultuur maar heeft een aantal creatieve bedrijven toch al in de problemen gebracht. Die zien hun traditionele inkomstenbronnen opdrogen door het verdwijnen van fysieke dragers of het illegaal downloaden en zijn dan verplicht op zoek te gaan naar nieuwe economische modellen. De financieringsbehoeften zijn afhankelijk van de CCI sectoren (podiumkunsten bijvoorbeeld krijgen meer subsidies dan reclamebedrijven), het ontwikkelingsstadium van de bedrijven (opstartfase, groeifase, omvormingsfase, enz.). Hoofdzakelijk friends, family and fools Volgens onze online enquête worden CCI bedrijven vooral met eigen middelen (76%) gefinancierd, ofwel met eigen spaarcenten of met middelen van FFF (friends, family and fools). 46% van de respondenten heeft reeds beroep gedaan op externe financieringsmiddelen (lening, subsidies van de overheid, sponsoring, business angels ) en 88% van de respondenten heeft moeite om externe financiering te vinden, vooral als die uit de privésector moet komen. In 21,6% van de gevallen wordt gebruik gemaakt van publieke beurzen. De voornaamste financieringsbron uit de privésector is sponsoring met 8,1% van de antwoorden. Het fenomeen crowdfunding, financieringsmodel waarbij verschillende internetgebruikers creatieve projecten financieren via de aankoop van 3- Europese Commissie, (2011), Groenboek Het potentieel van culturele en creatieve industrieën vrijmaken. Wat zijn de voornaamste financieringsbronnen voor uw bedrijf? Eigen middelen Banklening Beurs/ Overheidsfinanciering Sponsoring Fiscale voordelen Risicokapitaal Virale financiering Financiering bij de opstart Business Angels Schenking Beursintroductie 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % Hoe beoordeelt u de toegang tot volgende externe financieringsbronnen? Banklening Virale financiering Private beurzen Publieke beurzen Sponsoring Business Angels Schenking Financiering bij de opstart Risicokapitaal 0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100 % Makkelijk Moeilijk 19
Cultuur & Economie Uitdagingen en opportuniteiten voor culturele en creatieve ondernemers in België aandelen op de website, is vrij recent en nog marginaal. Dat soort webplatformen is tamelijk zeldzaam en moet zijn nut nog bewijzen (Aka music, Mymajorcompany ). Financiële overheidssteun aan CCI s lokt verdeelde reacties uit. De meeste respondenten en bevraagden hebben nooit subsidies aangevraagd. Zij die het wel hebben gedaan zijn over het algemeen ontgoocheld en vinden dat het resultaat niet in verhouding staat tot de geleverde inspanningen. Ze zijn dan ook niet van plan dit in de toekomst nogmaals te doen. Heeft u de afgelopen 12 maanden beroep gedaan op externe financiering? 54% 46% Minstens één keer Nee Er worden verschillende redenen aangehaald: n Uit gesprekken blijkt dat beurzen niet altijd op een transparante manier worden uitgedeeld waardoor creatievelingen verplicht zijn te gaan lobbyen. Een aantal sectoren kan schijnbaar op meer steun rekenen dan andere. Die steun is afhankelijk van de interesses van beleidsverantwoordelijken en minder gebaseerd op een strategische logica met duidelijke en objectieve prioriteiten of op potentiële ontwikkelingen op lange termijn. n Voor alle gewesten geldt dat de waaier aan ondersteunende structuren voor en overheidssteun aan de sectoren bijzonder vaag is. Zo komen steeds meer multidisciplinaire bedrijven, vooral dan in de digitale sector, niet in aanmerking voor overheidsfinanciering waarvan de segmentering als te strak wordt ervaren. n Uit gesprekken met bevraagden blijkt dat de financiële steunmaatregelen van de overheden veel te versnipperd zin. Daardoor zijn de bedragen voor CCI ondernemers te gering om zich aan ambitieuze projecten te wagen. n De overheidsfondsen voor CCI geven in alle gewesten aanleiding tot nogal wat debatten. De bevraagden, die al dan niet steun hebben ontvangen, geven wel toe dat overheidssubsidies een heilzaam effect kunnen hebben ter ondersteuning van riskante creatieve keuzes. Toch wijzen ze er ook op dat subsidies de creativiteit kunnen fnuiken en dat politieke inmenging in de programmering niet uitgesloten is. Subsidies moeten prioritair naar experimentele projecten gaan om de ontwikkeling van nieuwe culturele en creatieve producten en de commercialisering van bestaande concepten/ prototypes te bevorderen. Overheidsorganen die financiële steun aan CCI s uitkeren moeten regelmatig de relevantie, kwalitatieve en kwantitatieve resultaten en de efficiëntie van de subsidies evalueren. Privésector terughoudend om CCI s te ondersteunen, door wederzijds gebrek aan kennis en wantrouwen De online enquête wijst er weliswaar op dat het bankkrediet de meest toegankelijke financieringsbron is, toch lieten de bevraagden weten dat banken niet staan te springen om in CCI s te investeren. Om de kloof tussen de privésector en CCI s te dichten, moeten ze op dezelfde golflengte zitten en komaf maken met de clichés die zowel bij private investeerders als bij creatievelingen leven. n Het wantrouwen bij private investeerders zou te wijten zijn aan het risicovolle karakter van de creatieve industrie. De CCI s zijn een aparte economie, die gebaseerd is op weinig kwantificeerbare concepten zoals artistieke schoonheid of symbolische waarde van producten, waarvan de hype moeilijk kan worden voorspeld. In de meeste gevallen maken bedrijven uit de CCI s gebruik van immateriële goederen (ideeën, octrooien, enz.), die onvoldoende waarborgen bieden voor private investeerders. In tegenstelling tot wat algemeen wordt gedacht is investeren in creatieve bedrijven niet riskanter dan investeren in andere economische sectoren 4. Uit een Britse studie is gebleken dat het overlevingspercentage van CCI bedrijven 5 jaar na de oprichting hoger ligt dan dat bij traditionele ondernemingen het geval is (49,7% tegen 46,6%). Er wordt zelf gefluisterd dat CCI s vlotter dan andere bedrijven crisisperiodes doorkomen door de buikriem aan te halen. De privésector is een extra bron van ondersteuning naast overheidssubsidies. Door de middelen waarover de privésector beschikt, door de knowhow en de internationale contacten is die sector soms beter geplaatst dan ambtenaren om creatieve projecten met toekomst te selecteren, te laten groeien of te koppelen aan minder voor de hand liggende economische sectoren. De aanwezigheid van creatievelingen in directiecomités van ondernemingen uit de traditionele economie kan er dan weer zorgen een ietwat provocatieve, creatieve en innovatieve wind door het bedrijf te laten waaien. n Ondernemers uit de CCI s zijn weinig vertrouwd met private financieringsoplossingen in België. Het onvermogen van de creatieve 4- Helen Burrows and Kitty Ussher, (October 2011), Helen Burrows et Kitty Usshe, (2011), The lazy assumption that the creative industrieën are inherently risky is harming Britain s path to growth, DEMOS. 20