Yves Adams Copyright Provincie West-Vlaanderen 23 de graad Fort Liefkenshoek zo lief nog niet! Oorlog en ellende en handel en wandel tussen polder en Schelde Lessenreeks voor de derde graad van het basisonderwijs Roos Cleiren, Kris Deckers, Linda Ivens, Ellen Van Goethem en Ilse Wagemans 2013
Yves Adams Zicht onderschrift op Schelde en Fort Liefkenshoek Colofon Het educatief pakket Fort Liefkenshoek - 3 e graad Fort Liefkenshoek, zo lief nog niet! Oorlog en ellende en handel en wandel tussen polder en Schelde is een uitgave van de Gemeente Beveren. Teksten en uitwerking: Roos Cleiren, Kris Deckers, Linda Ivens, Ellen Van Goethem en Ilse Wagemans Eindredactie: Carine Goossens en Bart De Bruyne Vormgeving: Collectief SAKADO (Antwerpen) De gemeente Beveren heeft waar nodig en voor zover mogelijk de vereiste rechten op het beeldmateriaal verkregen. Instellingen en / of personen die toch menen dat hun rechten zijn geschonden, kunnen contact opnemen met het gemeentebestuur via info@beveren.be. Wettelijk depot: 2013/2701/03 Gemeente Beveren - Stationsstraat 2-9120 Beveren. 2
Woord voor af Fort Liefkenshoek is een zestiende-eeuws verdedigingswerk op de linkeroever van de Schelde. Samen met het tweelingfort Lillo op de rechteroever beheerste het vanaf 1579 de stroom en moest het Antwerpen beschermen tegen het oprukkende Spaanse leger. Dat mislukte jammerlijk waardoor Fort Liefkenshoek meer dan tweehonderd jaar Noord-Nederlands grondgebied werd in de Zuidelijke Nederlanden. De gemeente Beveren kocht dit monument van Europees formaat aan in 1980 en koesterde sedertdien de stille droom om het een nieuwe, maatschappelijk relevante, bestemming te geven. In de loop van de jaren 2000 kregen deze plannen concreet vorm. De gemeente Beveren liet de hoofdgebouwen de kat en het officiersgebouw grondig restaureren. Dankzij een gecombineerde financiële inspanning van Europa (Interreg III), Toerisme Vlaanderen, de provincie Oost-Vlaanderen en de gemeente Beveren kon het fort in september 2007 de deuren van een bezoekerscentrum openen, ingericht in de vier laatste zalen van de kat. Tegelijk maakte men werk van een nagelnieuw onthaalpunt en van de inrichting van de buitensite: een wandelpad op de dijkkruin, zitbanken, aangepaste toegangen voor andersvaliden, periscopen aan de uitkijktoren, bewegwijzering, Vijf jaar later slaagde de gemeente erin om de thematiek van het bezoekerscentrum te vertalen naar interactieve en uitdagende applicaties, verhalen en spelconsoles voor alle jongeren van 7 tot 77 jaar. Hiermee werd een prikkelend en boeiend belevingscentrum ingericht dat de resterende acht zalen van de kat invult. Dit belevingscentrum sluit niet alleen naadloos aan op het bezoekerscentrum, maar verrijkt vooral het aanbod wereldoriëntatie voor het basisonderwijs. Om zowel de leerkrachten als de leerlingen te begeleiden in hun voorbereiding en hun naverwerking van een bezoek aan het Belevingscentrum fort Liefkenshoek, werkte een ploeg vrijwillige leerkrachten van het gemeentelijk basisonderwijs Beveren een educatief pakket uit voor de drie graden van het basisonderwijs. Voor de ontwikkeling van de drie pakketten is vertrokken vanuit de eindtermen, waarnaar voor elke les wordt verwezen. De doelstellingen en de inhoud van de pakketten zijn dan weer sterk geïnspireerd door de bewogen maatschappelijke rol die het fort in de loop van zijn bestaan heeft gespeeld. De gebruikte methodieken proberen de leerlingen voortdurend aan te zetten tot zelfwerkzaamheid en het nemen van eigen initiatieven. Het deel voor de derde graad (groepen 7 en 8 in Nederland) ligt hier voor u. Wij hopen van harte dat u deze lesvoorbereidingen en -naverwerkingen ten volle kunt inzetten in uw klas en dat uw leerlingen zullen genieten van een onvergetelijk bezoek aan het Belevingscentrum fort Liefkenshoek! 3
Voor de leerkr acht foto De lessenreeks LIEFKENSHOEK ZO LIEF NOG NIET! bestaat uit drie delen. In het eerste deel geeft de leerkracht drie lessen van telkens 50 minuten. In het tweede deel werken de kinderen een zelf gekozen thema uit op basis van het CLIM-principe (coöperatief leren in multiculturele groepen). De leerinhouden worden in dit lessenpakket gedeeltelijk meegegeven. De leerlingen kunnen ook zelf op zoek gaan naar inhouden die bij de gekozen thema s passen. De leerkracht kiest zelf welke lesonderdelen hij of zij wenst te behandelen. De leerkracht kan ook nog inspiratie en afgewerkte lesonderdelen vinden rond andere thema s in de educatieve pakketten voor de eerste en de tweede graad. 1 Deel 1 Deel Les I LIEFKENSHOEK: EEN FORT VAN FORMAAT! (Linda Ivens) Deze les wil aan de leerlingen vertellen wat een fort precies is, hoe men in de loop der tijden gekomen is tot het bouwen van forten (dus wat er aan voorafging), hoe en waar forten werd gebouwd en waarom. Concreet willen we met de leerlingen nagaan waar we in onze omgeving forten aantreffen en waarom ze precies op die plaatsen zijn opgetrokken. Daarna bekijken we waar, wanneer en hoe Fort Liefkenshoek werd gebouwd. Deze les neemt ongeveer 50 minuten in beslag en wordt het best gegeven voor het bezoek aan het Belevingscentrum Fort Liefkenshoek, zodat de leerlingen ter plaatse gerichter kunnen observeren en verkennen. Na het bezoek aan het Belevingscentrum Fort Liefkenshoek volgt de verwerking die ongeveer 25 minuten in beslag neemt. Les 2 DE GESCHIEDENIS VAN HET FORT LIEFKENSHOEK (Linda Ivens) Na het bezoek met de leerlingen aan het Belevingscentrum Fort Liefkenshoek willen we in deze les de geschiedenis van het fort op een eenvoudige chronologische manier opbouwen. Zo verwerven de leerlingen inzicht in het belang van de rol van Fort Liefkenshoek in de ontstaansgeschiedenis van het koninkrijk Nederland en het koninkrijk België. Werken met een tijdsband is hier onontbeerlijk. Deze les duurt ongeveer 50 minuten. 4
voor de leerkracht Les 3 DUIZEND BOMMEN EN GRANATEN EN EEN BRUG (Linda Ivens) Deze les gaat over de aanval van de Antwerpenaren op de vlotbrug die Alexander Farnese tijdens de Tachtigjarige Oorlog liet bouwen over de Schelde. Hij wou zo de scheepvaart (het handelsverkeer) naar Antwerpen belemmeren en de stad tot overgave aan het Spaanse bewind dwingen. Uiteindelijk heeft deze spectaculaire gebeurtenis geleid tot de scheiding der Nederlanden met alle gevolgen van dien voor onze regio (toen en nu nog steeds zichtbaar). Deze les neemt 50 minuten in. DEEL Deel ii II CLIM-project HET BELANG VAN WERELDHAVENS (Kris Deckers) Deze les behandelt het belang van de Schelde als verkeersader voor de haven van Antwerpen en het belang van Antwerpen als wereldhaven voor onze regio, Vlaanderen en Europa. De duur van deze lessenreeks is 5 x 50 minuten. De lessen worden gegeven volgens het CLIM-principe op basis van 1) afspraken en taakverdeling, 2) info verzamelen, 3) verwerking van de informatie, 4) voorbereiding van de presentatie, 5) de presentatie. DEEL Deel iii III DIDACTISCHE GEZELSCHAPSSPELEN (Roos Cleiren, Ellen Van Goethem en Ilse Wagemans) Dit deel bevat vier uitgewerkte didactische gezelschapsspelen om in klas- of in groepsverband te spelen: 1. Een memoryspel rond de spilfiguren uit de geschiedenis van het fort Liefkenshoek 2. Een ganzenbordspel waarin de Rechten van het Kind voor het vijfde leerjaar (groep 7) en de Rechten van de Mens voor het zesde leerjaar (groep 8) centraal staan 3. Een handelsspel Het leven zoals het was waarin de leerlingen kennismaken met allerlei handelswaren uit vroegere tijden 4. Een communicatiespel waarin de leerlingen zich bekwamen in verbale communicatie, gebarentaal en geheimschrift 5
DEEL I I DEEL 6
Deel I Les I Les I LIEFKENSHOEK: EEN FORT VAN FORMAAT! Linda Ivens LESDUUR Deze les kan het best gegeven worden als voorbereiding op het bezoek aan het Belevingscentrum Fort Liefkenshoek. Lesduur: 75 minuten De verwerking komt pas na het bezoek aan het fort en duurt 25 minuten. MATERIAAL Fotomateriaal en prenten (te downloaden als bijlage) Stadsmuur van het oude Rome - Porta Nigra Trier - Carcassonne - een motte - oud stadsplan Brugge van Marcus Gerards - een katapult - een stormram - een kartouw - een mortier - een kanonkogel - plan oud-nederlands vestingbouwkundig systeem - vesting Bourtange - vestingstadje Hulst - vierkant fort met bastions uit de Tachtigjarige Oorlog - stadsprent Antwerpen uit de zestiende eeuw - oudste plattegrond Fort Liefkenshoek - Fort Liefkenshoek 1743 - Fort Liefkenshoek onder Napoleon - luchtfoto Fort Liefkenshoek nu - koning Filips II van Spanje - hertog van Alva - Willem van Oranje - Marnix van Sint-Aldegonde - Napoleon Bonaparte. Ander materiaal Historische tijdsband met grote historische perioden. Eenvoudige tijdsband met de bouwgeschiedenis van Fort Liefkenshoek met data en kleine afbeeldingen en verklaringen. Historische kaart van de Nederlanden in de tijd van Filips II. Historische kaart van het Scheldegebied rond Antwerpen onder Alexander Farnese tussen 1583-1585. Kaart van België/ kaart van Europa. Klassikale grote tweedimensionale bouwplaten met chronologische opbouw van het fort Liefkenshoek. Werkblad en kleine bouwplaat (om uit te knippen) voor de leerlingen (werkboekje p. 2). Internet in de klas of op school voor filmpjes en memoryspel. Werkboekje p. 1, 2, 3 en 4. 7
EINDTERMEN 5.9. De leerlingen kunnen belangstelling tonen voor het verleden, heden en toekomst, hier en elders. 2.9. De leerlingen kunnen waardering opbrengen voor inventieve technieken en constructies en voor de esthetische aspecten van technische constructies. 2.4. De leerlingen kunnen van een bestaande constructie zeggen aan welke eisen ze moet voldoen. 5.7. De leerlingen kennen de grote periodes uit de geschiedenis en kunnen duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdsband. 5.8. De leerlingen kunnen aan de hand van een voorbeeld illustreren dat een actuele toestand, die voor de kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. 6.4. De leerlingen hebben een voorstelling van de kaarten van Vlaanderen, België en de wereld zodat de lln. in een praktische toepassingssituatie bepaalde zaken kunnen aanwijzen. DOELSTELLINGEN De leerlingen kunnen de begin- en einddatum van de grote historische tijdsgehelen aanduiden op een tijdlijn. De leerlingen kunnen op de tijdlijn van de Nieuwe Tijden enkele belangrijke data in verband met het fort Liefkenshoek aanduiden: het ontstaan, de Tachtigjarige Oorlog, de veranderingen onder Napoleon Bonaparte, WO I en WO II, De leerlingen kunnen de structuur van een fort duiden als een voor militaire doeleinden noodzakelijk bouwwerk. De leerlingen kunnen de strategische ligging van het fort herkennen om militaire en economische doeleinden te verwezenlijken. De leerlingen kunnen begrippen die verband houden met militaire verdediging en bescherming in eenvoudige woorden verklaren of er beknopt over vertellen en er voorbeelden bij vermelden: een stadsmuur, een stadspoort, een motte, een burcht, een katapult, een stormram, buskruit, een kanon, een vesting, een vestingstad, een bastion, een fort, een natte gracht, ravelijnen, een sluis, de polders, wallen, munitie, de kat, een kruitmagazijn, een officiersgebouw, een poortgebouw, een bunker, een uitkijktoren, De leerlingen kunnen de verschillen verwoorden tussen een middeleeuws verdedigingsbouwwerk en een vesting en/of een fort tijdens de Nieuwe Tijden. De leerlingen kunnen verschillende historische verdedigingsbouwwerken chronologisch ordenen. De leerlingen kunnen vertellen hoe een fort werd opgebouwd in de tijd van de Tachtigjarige Oorlog. De leerlingen kunnen Fort Liefkenshoek (en ook Fort Lillo) situeren op de kaart van België. De leerlingen kunnen de ontstaansgeschiedenis van Fort Liefkenshoek vertellen. De leerlingen kunnen enkele historische figuren en groepen plaatsen bij de verschillende opbouwperioden van Fort Liefkenshoek: koning Filips II van Spanje, de hertog van Alva, Marnix van Sint-Aldegonde, Willem van Oranje, Alexander Farnese, de Staatsen, Napoleon Bonaparte, De leerlingen kunnen met een reeks bouwplaten Fort Liefkenshoek in chronologische volgorde opbouwen. 8
INHOUD EN INFO VOOR DE LEERKRACHT Fortificaties zijn van alle tijden: vluchtheuvels, mottes, omwallingen, kastelen, alleenstaande torens, citadellen, forten, bunkers, Sinds mensenheugenis tracht de mens zich te beschermen tegen wilde dieren, natuurelementen, maar vooral tegen zijn begerige medemens. Niet elke fortificatie kwam in om het even welke periode voor. De samenstelling en de conjunctuur van de maatschappij speelden hierin een grote rol. Enkele bekende voorbeelden hiervan: de stadsmuren rond het oude Rome, het Gravensteen in Gent, de bunkerlinies van WOI Door de ontdekking van het buskruit en de introductie van vuurwapens in de veertiende eeuw ontstond geleidelijk een noodzaak om verdedigingsbouwwerken aan te passen. Dikke verdedigingsmuren bezweken gewoon onder kanonvuur. Door de steeds verdergaande ontwikkeling van vuurwapens drong een nieuw vestingbouwkundig systeem zich op: torens en muren moesten plaats maken voor bastions. Dit systeem, dat in Italië ontstond, bood voldoende bescherming tegen de vuurkracht van de aanvallers en gaf voldoende plaats voor de optimale opstelling van de eigen kanonnen. Een vesting met bastions werd vakkundig opgetrokken uit aarde en steen. Maar de bouw ging vaak niet snel genoeg. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648) werd er vrijwel overal in de Nederlanden gevochten. De krijgskansen keerden geregeld. De vraag naar het snel aanleggen van verdedigingswerken was groot. De Vlaming Simon Stevin ontwierp vereenvoudigde verdedigingsbouwwerken die hoofdzakelijk werden gemaakt met aarde en hout. De aarde die nodig was om de wallen en bastions aan te leggen werd aan de buitenzijde van de vesting uitgegraven. Hierdoor ontstonden grachten die op hun beurt weer een extra hindernis voor de vijand betekenden. In de aarden wallen bleven kanonkogels makkelijker steken. Gedurende de hele Tachtigjarige Oorlog werden deze soorten fortificaties (forten, schansen, redoutes) gebouwd en gebruikt, zowel aan de Staatse als aan de Spaanse zijde. Fort Liefkenshoek is een prachtig voorbeeld van een Oud-Nederlands verdedigingsbouwwerk, gebouwd in Kallo aan de Schelde dicht bij Antwerpen. Het kan bogen over een machtig stuk geschiedenis en het was van het allergrootste belang bij de scheiding der Nederlanden. Fort Liefkenshoek werd gebouwd in 1579 ongeveer tegelijkertijd met Fort Lillo aan de overkant van de Schelde, volgens het idee van het Oud-Nederlands stelsel. Tijdens het Twaalfjarige Bestand (1609-1621) werd het alweer afgebroken en onmiddellijk vervangen door een nieuw fort, dat ontworpen werd door ingenieur David van Orliens. Het werd een vierkant fort met op de hoeken bastions of bolwerken. Deze bastions waren vanuit de binnenplaats bereikbaar via trappen. Onder deze trappen lagen bergplaatsen voor munitie en schuilplaatsen voor de kanonniers. Gemeentearchief Beveren shutterstock shutterstock Porta Nigra Trier Simon Stevin oude tekening van fort Liefkenshoek 9
Stefaan Van Hul Het fort was voorzien van een natte gracht, met daarin twee ravelijnen. Ravelijnen zijn kleine driehoekige versterkingen, volledig door water omgeven, die extra bescherming moeten bieden aan de achterliggende wal. De toegangspoort lag aan de kant van de Schelde. Aan landzijde was aan beide zijden een sluis aangebracht. Door de sluizen open te zetten konden de laag liggende polders rondom het fort onder water gezet worden. Stefaan Van Hul natte gracht Na 1786 werd het fort een tijd niet meer onderhouden. Er bleven wel mensen wonen die in het fort woningen, winkeltjes en zelfs een molen en een kerk hadden gebouwd. Dat verandert tijdens het Franse bewind onder Napoleon Bonaparte. Napoleon wil van Antwerpen een militaire haven maken en dat gaat niet ongemerkt aan het fort Liefkenshoek voorbij. Napoleon laat alle oude gebouwen uit de Staatse tijd afbreken. Tussen 1811 en 1813 werd er een cavalier of kat gebouwd. Dit is een verhoogd sikkelvormig gebouw waarop geschut kan geplaatst worden. De kat bestaat uit twaalf ruimtes die werden gebruikt om voedsel en munitie op te slaan en om 400 soldaten onderdak te bieden. Verder bouwden de Fransen er twee bomvrije kruitmagazijnen en een officiersverblijf. Door de snel evoluerende militaire technologie verliest Fort Liefkenshoek in de negentiende eeuw zijn militaire functie. In 1924 wordt het fort verbouwd tot een volwaardig ziekenhuis dat moet dienen als quarantaineplaats voor de verzorging van opvarenden van grote stoomschepen (emigratie van Antwerpen naar Noord-Amerika met onder meer de Red Star Line) die getroffen werden door besmettelijke ziekten. cavalier of kat Tijdens de Eerste Wereldoorlog bouwen de Duitse bezetters drie bunkers bij het fort. Na 1945 neemt de Belgische marine zijn intrek in Fort Liefkenshoek en bouwt er een uitkijktoren met machtig uitzicht op de Schelde. Grafische Dienst Beveren De Schelde In 1980 kocht de gemeente Beveren Fort Liefkenshoek van de Belgische staat. Sinds 1985 staat het op de lijst van beschermde monumenten en landschappen. De plattegrond van het fort is nog steeds dat van het oorspronkelijke vroeg zeventiende-eeuwse vestingwerk. Binnen de omwalling staan nog steeds de sikkelvormige kat, een kruitmagazijn en een officiersgebouw uit de Napoleontische tijd. De poortgebouwen dateren uit het midden van de negentiende eeuw. Twee bunkers kan je nog steeds bewonderen. Op de derde werd de uitkijktoren gebouwd. huidige plattegrond De gemeente Beveren werkt momenteel aan de restauratie en de herbestemming van het fort Liefkenshoek. In het voorjaar van 2012 opende een nieuw Belevingscentrum bij het al sinds 2007 bestaande Bezoekerscentrum. Dit nieuwe project past in het Europees Interreg IVa-project Forten en Linies in Grensbreed Perspectief (Staats-Spaanse Linies uitgebreid met de provincies Antwerpen en Noord- Brabant). 10
shutterstock LESVERLOOP Het Gravensteen in Gent Lesbegin Vertrek vanuit een foto van het Gravensteen in Gent. Laat de foto even observeren door de leerlingen. Stel vragen en laat verbanden leggen: - Wie kent dit gebouw, waar ligt het? - In welke tijd werd deze burcht gebouwd, door wie en waarom? - Wie woonden er, hoe en waar ergens in het gebouw? - Vertel wat je allemaal ziet aan dit bouwwerk? - Waarom heeft het zulke dikke muren en waarom is het omwald? Conclusie: dikke muren en een omwalling (soms met valbrug) waren toen nodig om zich te beschermen en te verdedigen tegen aanvallen. Ga terug in de tijd door prenten te tonen van vroegere verdedigingsbouwwerken: stadsmuren rond het oude Rome, de Porta Nigra in Trier als nog zichtbare restant van de oude Romeinse stadsmuren, een motte als voorloper van de burcht, de stadsmuren van Carcassonne, een middeleeuwse stad in Frankrijk die je nu nog steeds kan gaan bewonderen, en een oud stadsplan van Brugge van Marcus Gerards uit 1562. ßßhttp://commons.wikimedia.org/wiki/File:Marcus_Gerards_-_volledige_kaart_-_Belgium.jpg Vraag aan de lln. of zij weten welke wapens er gebruikt werden om burchten en versterkte steden aan te vallen en/of te verdedigen. Toon het filmpje: Een aanval op een kasteel ßßhttp://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20031127_riddersenkastelen02 Bespreek het filmpje en benoem de wapens die werden gebruikt bij de aanval op dit kasteel. 11
Lesmidden Toon een tweede filmpje met een gevecht: War in the Renaissance ßßhttp://www.youtube.com/watch?v=Jaxc1X7k61A Stel vragen: - Wat hebben jullie precies gezien? - Speelt dit gevecht zich af in de middeleeuwen of later? Waarom wel/niet? - Met welke wapens wordt hier gevochten? - Zijn ze anders dan de middeleeuwse wapens? Waarin verschillen ze? Conclusie: andere wapens door de introductie van het buskruit. Dikke muren zijn dus ontoereikend geworden als bescherming tegen kanonkogels. Toon enkele prenten van kanonnen, wapens en soldaten uit de zestiende eeuw (een kartouw, een mortier, verschillende kanonkogels, ) Andere soorten militaire en burgerlijke bouwwerken dringen zich op om zich te beschermen en te verdedigen tegen de vijand. In Italië bouwt men een nieuwe soort vesting gemaakt uit aarde, hout en steen, meestal een vijfhoek (of vierhoek of zeshoek) met op de hoekpunten een bastion. Door een bastion ziet men de vijand veel beter komen, er is geen dode hoek. Meestal ligt er ook nog een gracht of wal rond de vesting, dat betekent dus nog een extra bescherming (tracé à l Italienne). De vesting Bourtange in Nederland is hiervan een mooi voorbeeld. Toon een prent of foto en bespreek (herkennen van de vijfhoek, de bastions, de omwalling). Ook het stadje Hulst in Zeeuws-Vlaanderen is een mooi voorbeeld. Toon een luchtfoto en bespreek. Rond 1560 is het bijzonder onrustig in de Nederlanden die dan geregeerd worden door de Spaanse koning Filips II. De Nederlanden bestaan uit 17 provincies, waaronder ook het graafschap Vlaanderen. Er bestaat een streven naar meer godsdienstvrijheid, minder belastingen, minder werkloosheid en armoede en de hoge adel wil meer invloed op bestuursniveau. Dat ziet Filips II niet zitten. De volkse ontevredenheid neemt steeds toe en op 10 augustus 1566 raast de Beeldenstorm over het hele land. Het antwoord van Filips II is Alva die een bikkelhard beleid voert en de bloedraad opricht. Velen worden terechtgesteld, ook de graven Egmont en Hoorn (Brussel 1567). Koning Filips II Willem van Oranje - een van de belangrijkste en invloedrijkste edelmannen - komt in verzet en zo begint de Tachtigjarige Oorlog tussen de Spanjaarden en de Staatsen. Een langdurige en bloedige strijd, met wisselende successen, wordt gevoerd tussen de troepen van de Staatsen en de troepen die de Spaanse koning trouw zijn gebleven. Het front lag onder meer op de grens van de huidige Belgische provincies Westen Oost-Vlaanderen met het huidige Nederlandse Zeeuws-Vlaanderen. Op en rond die frontlijn werden om het gebied te beveiligen, bestaande vestingstadjes zoals Hulst, IJzendijke, Sluis en Damme hersteld en versterkt en overal werden ook nieuwe verdedigingsbouwwerken gebouwd onder de vorm van forten en schansen. Dat moest heel snel gebeuren. Daarom werden de bastions en de wallen van een fort niet langer opgetrokken uit steen, maar met het zand van de uitgegraven beschermende grachten en met hout. De frontlijnen in dit gebied worden vandaag de Staats Spaanse linies genoemd. 12
Dit stukje geschiedenis vertellen aan de hand van prenten en fotomateriaal van de historische personages, versterkte stadjes, enkele schansen, Situeer deze gebeurtenis op de kaart van België, Europa, Bekijk ook de kaart van de Staats-Spaanse linies. Verlies ondertussen de tijdsband niet uit het oog. Slag bij Kallo Al voor 1580 begint het Spaanse leger een bedreiging te vormen voor de opstandige stad Antwerpen. Het stadsbestuur, onder leiding van burgemeester Marnix van Sint-Aldegonde, laat in een snel tempo een reeks verdedigingswerken rond de stad bouwen. Om de verbinding van de Schelde met de Noordzee en de polders te beveiligen, worden de tweelingforten Lillo en Liefkenshoek in 1579 gebouwd. Situeren van Antwerpen, de Schelde, de Noordzee, de bouwplaats van de Forten Lillo en Liefkenshoek op de kaart van België. Toon de prent van Marnix van Sint-Aldegonde en een stadsprent van Antwerpen uit die tijd. Toon een oude prent met mogelijk de oudste plattegrond van het Fort Lijfkenshouck, waarop de ravelijnen duidelijk te zien zijn. Vertellen hoe Fort Liefkenshoek werd heropgebouwd in 1609: bouw het fort aan de hand van de bouwplaten samen met de lln. op, terwijl je vertelt. 1. een vierkant fort 2. de grote gracht waaruit de aarde werd gegraven, werd de natte gracht 3. met deze aarde werden de wallen opgeworpen 4. vier bastions op de hoeken 5. in de natte gracht twee ravelijnen 6. een toegangspoort langs de Schelde 7. aan weerzijden van het fort sluizen om de polders onder water te zetten 8. binnenin het fort ruimte voor het huisvesten van soldaten en de opslag van wapens en munitie 13
Vergelijk de oudste plattegrond van het fort Liefkenshoek met een actuele luchtfoto van Liefkenshoek. Wat is er anders? 1. In het midden van het fort staat een halfrond gebouw; 2. erachter ook nog een groot stenen gebouw; 3. nog enkele kleinere gebouwen; 4. een witte uitkijkpost naar de Schelde; 5. de ravelijnen zijn verdwenen; 6. de sluizen zijn verdwenen; 7. er staan bunkers naast de witte uitkijktoren. witte uitkijkpost naar de Schelde Bouw met de bouwplaten het fort samen met de lln verder chronologisch op en vertel daarbij de geschiedenis van de bouwkundige evolutie. 1. Laat de kat, het officiersgebouw en het kruitmagazijn in het fort plaatsen. Napoleon Bonaparte krijgt het bewind over onze streek en besluit Fort Liefkenshoek te herbouwen als verdediging van Antwerpen en de Schelde tegen de Britse dreiging. Hij laat de kat bouwen. Dat is een sikkelvormig bouwwerk dat ruimte biedt voor munitie, voedsel en 400 soldaten (1811-1813). Op het dak kan geschut geplaatst worden. Hij laat ook twee bomvrije kruitmagazijnen bouwen en een officiersgebouw om zijn officieren in onder te brengen. Een kruitmagazijn wordt al vroeg weer afgebroken. 2. In 1815 wordt het fort weer Nederlands bezit en in 1839 wordt het fort Belgisch bezit. Tijdens deze periode verschijnen de poortgebouwen. Plaats de poortgebouwen op de bouwplaat. 3. Tijdens WO I worden op het fort drie betonnen bunkers gebouwd door de Duitse bezetter om de Schelde te controleren. Plaats de bunkers op de bouwplaat. 4. Na WO II bouwt de Belgische Zeemacht op één van de Duitse bunkers er nog een witte uitkijktoren bij. Plaats de uitkijktoren op de bouwplaat van het fort. Verwerking (na het bezoek aan het fort) Klassikale (of groepsopdracht) bouwopdracht met grote bouwplaten (chronologische opbouw fort Liefkenshoek) Individuele verwerking in werkboekje p. 1, 2, 3 en 4 Memoryspel Een stad als vesting ßßhttp://www.schooltv.nl/vroegerenzo/2199244/spelletjes/item/2206694/een-stad-als-vesting/ 14
BIBLIOGRAFIE AUDENAERT S. en GOOSSENS C., Fort Liefkenshoek, Bijscholing Beverse gidsen, 2007, 149 p. BAUWENS A., GOOSSENS C., STOCKMAN P., TERMOTE J. Stercktenbouw. Staats-Spaanse linies en versterkingen in Noord- en Zeeuws-Vlaanderen tijdens de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648), Staats-Spaanse Linies, 2006, 38 p. DE VOS L., Burchten en forten en andere versterkingen in Vlaanderen, Davidsfonds/Leuven, 2002, 264 p. TERMOTE J., Bastions voor koning en god. Forten en verdedigingswerken in het krekengebied van Oost- Vlaanderen, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2004, 78 p. COOLS H., VAN MEIRVENNE R., Het fort Liefkenshoek te Beveren, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2005, 79 p. COOLS H., 1584-1585. Tussen reus en geus. Het Land van Beveren en het Beleg van Antwerpen, Heemkundige Kring Het Land van Beveren vzw, 1985, 71 p. OVERZICHTSKAART STAATS-SPAANSE LINIES in West-, Oost- en Zeeuws-Vlaanderen, uitgever gemeente Sluis WEBSITES ßßhttp://nl.wikipedia.org/w/index.php?title=Tachtigjarige_Oorlog oldid=27337630 ßßhttp://www.schooltv.nl/beeldbank/clippopup/2 ßßhttp://www.youtube.com/watch?V=Jaxc1X7k61A ßßhttp://www.schooltv.nl/vroegerenzo/2199244/spelletjes/?offset=20&max=10 15
Les 2 DE GESCHIEDENIS VAN FORT LIEFKENSHOEK Linda Ivens LESDUUR Deze les wordt gegeven na het bezoek aan Fort Liefkenshoek Lesduur: 75 minuten MATERIAAL Tijdsband met de grote historische perioden. Tijdsband met de algemene geschiedenis van onze streken (blauwe tijdsaanduidingen), met de bouwgeschiedenis van Fort Liefkenshoek (groene tijdsaanduidingen), met de chronologische geschiedenis van het fort Liefkenshoek (rode tijdsaanduidingen), met belangrijke historische figuren en gebeurtenissen uit de geschiedenis van het fort Liefkenshoek (gele tijdsaanduidingen), met datumkaarten, prenten en verklarende kaarten. Prentenmateriaal van les 1: Liefkenshoek een fort van formaat! Kaartenmateriaal uit les 1: Liefkenshoek een fort van formaat! Internet in de klas of op de school. Voor de verwerking door groepswerk: De tijdsband: 1) met algemene geschiedenis, 2) met de bouwgeschiedenis van het Fort Liefkenshoek, 3) met de chronologische geschiedenis van Fort Liefkenshoek, 4) met belangrijke historische figuren en gebeurtenissen die thuishoren in de verschillende historische perioden van het fort. Bij elk onderdeel van de tijdsband horen datumkaarten met afbeeldingen en verklaringen (4 x 10). Werkboekje p.6. EINDTERMEN 5.9. Belangstelling kunnen tonen voor het verleden, heden en toekomst, hier en elders. 5.7. De grote perioden uit de geschiedenis kennen en duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, kunnen situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdsband. 5.8. Aan de hand van een voorbeeld kunnen illustreren dat een actuele toestand, die voor de kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. 6.4. Een voorstelling hebben van kaarten van Vlaanderen, België en de wereld, zodat ze in een praktische toepassingssituatie bepaalde zaken kunnen aanwijzen. 16
Deel I Les 2 DOELSTELLINGEN De grote historische perioden op een tijdsband kunnen terugvinden, aanduiden en benoemen. De tijdsband van het fort Liefkenshoek kunnen plaatsen op de tijdsband met grote historische perioden. De bouwgeschiedenis van het fort Liefkenshoek chronologisch kunnen opbouwen aan de hand van een tijdsband. Historische gebeurtenissen en historische figuren die verband houden met de geschiedenis van het fort Liefkenshoek herkennen, benoemen, kunnen kaderen en situeren op de tijdsband van het fort Liefkenshoek. Historische figuren en gebeurtenissen die niet rechtstreeks verband houden met de geschiedenis van Fort Liefkenshoek, maar kaderen in dezelfde tijdsperioden, correct kunnen situeren op de tijdsband van het Fort Liefkenshoek. INHOUD EN INFO VOOR DE LEERKRACHT De tijd rond het ontstaan van Fort Liefkenshoek Rijksmuseum Amsterdam Prado Madrid Filips II Fort Liefkenshoek wordt als fort gebouwd door de Antwerpenaren in 1579 om de verbinding met de zee open te houden, de handel en de bevoorrading via de Schelde te verzekeren en om de stad te beschermen. Tijdens deze periode behoort Antwerpen tot de Zeventien Provinciën of de Nederlanden, die dan worden bestuurd door de Spaanse koning Filips II, de zoon van keizer Karel V. Al heel snel rijzen tussen Filips II en de hoge Nederlandse adel ernstige politieke en bestuurlijke tegenstellingen. Daarnaast steekt als gevolg van economische moeilijkheden en hoge belastingen sociale onrust de kop op. Bovendien groeit er een diepe kloof tussen de aanhangers van het oude katholieke geloof en de nieuwe protestantse stromingen. In Antwerpen heerst er op dat moment een heel open, tolerante geest en mensen die omwille van hun overtuiging elders het leven zuur worden gemaakt, vinden in deze stad een toevlucht. Willem van Oranje, opstandige edele, vestigt zich in 1578 met zijn gezin in Antwerpen. Daarmee werpt de stad zich op als hoofdstad van de opstandige Nederlanden en maakt werk van een sterke verdedigingsgordel. Filips II reageert vastberaden tegen de opstandige gewesten. De spanningen onder alle bevolkingslagen groeien uit tot een onafhankelijkheidsstrijd of een burgeroorlog die tachtig jaar zal duren en die de scheiding der Nederlanden als gevolg zal hebben. Willem van Oranje 17
Chronologische geschiedenis van Fort Liefkenshoek 1568 Begin van de Tachtigjarige Oorlog 1579 De Antwerpenaren bouwen Fort Liefkenshoek en aan de overzijde van de Schelde Fort Lillo. 1584 Alexander Farnese verovert Fort Liefkenshoek op 10 juli. Willem van Oranje wordt vermoord in Delft op 10 juli. 1568: Begin van de Tachtigjarige Oorlog 1648: Vrede van Münster 1811: De Fransen bouwen de kat op Fort Liefkenshoek 1585 Fort Liefkenshoek wordt heroverd door de opstandelingen op 3 april. Antwerpen geeft zich op 17 augustus over aan Alexander Farnese op het kasteel Singelberg in Beveren. de Forten Liefkenshoek en Lillo blijven in handen van de opstandelingen, later de Staatsen genoemd. 1609-1621 Twaalfjarig bestand onder de aartshertogen Albrecht en isabella. 1614 Fort Liefkenshoek wordt ontmanteld en vervangen door een groter fort met vierkante plattegrond en vier bastions of bolwerken en twee ravelijnen. 1638 De Staatsen wagen nog een poging om Antwerpen en de Zuidelijke Nederlanden te heroveren. Dat mislukt. De oorlog duurt voort tot 1648. 1648 Vrede van Münster: de Tachtigjarige Oorlog is voorbij. Fort Liefkenshoek blijft een noordelijke enclave in het Zuiden: een gereformeerde gemeenschap van militairen, burgers en geestelijkheid. 1747-1748 De Fransen bezetten Fort Liefkenshoek. 1748 De Oostenrijkers krijgen de Zuidelijke Nederlanden maar Fort Liefkenshoek blijft eigendom van de Verenigde provincies (de Noordelijke Nederlanden). 1784 De Keteloorlog, een vruchteloze poging van de oostenrijkers om de Scheldesluiting met de bijhorende tolheffingen op te heffen. 1786 De Nederlanders verlaten Fort Liefkenshoek. Het fort wordt eigendom van de Oostenrijkse staat. 1786-1794 Fort Liefkenshoek geraakt snel in verval. Voor de oostenrijkers is het fort onbelangrijk. 1794 De Zuidelijke Nederlanden worden ingelijfd bij Frankrijk. ook Fort Liefkenshoek komt in Franse handen. De scheldevaart is weer vrij. 1808-1812 De Engelse bedreiging doet Napoleon Bonaparte besluiten Antwerpen als krijgshaven uit te bouwen. hij ontmantelt het vervallen fort en bouwt een nieuwe versterking met de kat, twee bomvrije kruitmagazijnen en een officiersgebouw. 18
Deel I Les 2 1815 Napoleon verliest de slag van Waterloo. De Noordelijke en Zuidelijke Nederlanden worden onder koning Willem I herenigd. Het nieuwe land heet het Verenigd Koninkrijk der nederlanden. 1815-1839 Fort Liefkenshoek wordt gebruikt door de Nederlandse militairen. 1839 Fort Liefkenshoek wordt na de Belgische Omwenteling in 1830 en de scheiding van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, eigendom van het nieuwe koninkrijk België. De Nederlandse soldaten verlaten definitief het fort liefkenshoek. 1839-1849 Fort Liefkenshoek is te fel verouderd als militaire versterking en wordt een garnizoensplaats voor het Belgische leger. 1844 Bouw van de poortgebouwen aan weerszijden van de toegangspoort. 1849-1952 Het fort doet dienst als quarantaineplaats voor de verzorging van opvarenden van grote stoomschepen die getroffen zijn door besmettelijke ziekten. In 1924 wordt het fort omgebouwd tot een volwaardig ziekenhuis. 1914-1918 Duitse bezetting tijdens WO I. Er worden drie bunkers gebouwd op de wal van het fort. 1940-1945 Duitse bezetting tijdens WO II. 1844: aan weerszijden van de toegangspoort wordt een poortgebouw opgetrokken. 1952 Einde van de quarantainefunctie van Fort Liefkenshoek. 1945-1961 Fort Liefkenshoek is een basis van de Belgische zeemacht. er wordt een uitkijktoren gebouwd op één van de bunkers. 1964-1973 Fort Liefkenshoek is een sociaal vakantieoord voor Belgische militairen en hun gezinnen. 1980 De gemeente Beveren koopt Fort Liefkenshoek van de Belgische Staat. 1985 Op 14 juni komt Fort Liefkenshoek op de lijst van beschermde monumenten. 2007 Op 15 september opent de gemeente Beveren in zalen 9 tot en met 12 van de kat het Bezoekerscentrum. 2009-2012 Plannen, ontwerpen en realisatie van een Belevingscentrum voor kinderen, jongvolwassenen en volwassenen. 2012 20 april 2012: opening van het Belevingscentrum in zalen 1 tot en met 8 van de kat. 1914-1918: de Duitse bezetter bouwt drie bunkers op Fort Liefkenshoek. 1945-1961: de Belgische zeemacht bouwt een uitkijktoren op Fort Liefkenshoek. 19
De Schelde LESVERLOOP Lesbegin Laat de lln. de indrukken verwoorden die zij opdeden tijdens het bezoek aan Fort Liefkenshoek. Toon het filmpje Onrust in de Nederlanden dat de sfeer en een beeld weergeeft van de tijd waarin Fort Liefkenshoek is opgetrokken: ßßhttp://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050127_beeldenstorm01 Bespreek wat de lln. op het filmpje hebben gezien. Wat gebeurde er? Waar? Weten jullie iets over de personen op het filmpje? Kennen jullie deze gebeurtenis (beeldenstorm)? Gebeurden deze dingen ook in onze streek tijdens die periode? Situeer deze periode op de grote historische tijdsband. Situeer de Nederlanden tijdens het Spaanse bewind onder koning Filips II, op de historische kaart en vergelijk met de grenzen van ons land nu, op een kaart van België en/of Europa. Vertel kort en bondig over de historische omstandigheden waarin Fort Liefkenshoek is ontstaan. Gebruik de prenten uit les 1 ter illustratie. Hang de lege tijdsband op aan het bord. Op deze grote tijdsband staan 4 x 10 streepjes (dwars getekende tijdsaanduidingen). Elke reeks van 10 streepjes heeft een andere kleur en komt overeen met 10 opdrachten: 10 opdrachten over algemene geschiedenis -> blauwe tijdsaanduidingen 10 opdrachten over de specifieke geschiedenis van Fort Liefkenshoek ->rode tijdsaanduidingen 10 opdrachten over de architecturale geschiedenis van Fort Liefkenshoek -> groene tijdsaanduidingen 10 opdrachten over 10 belangrijke historische feiten of historische figuren die kunnen geplaatst worden bij de geschiedenis van Fort Liefkenshoek ->gele tijdsaanduidingen 17 de eeuw 16 de eeuw 19 de eeuw 20 ste eeuw 18 de eeuw 21 ste eeuw 1600 1700 1800 1900 2000 1579 1844 1945-1961 Fort Liefkenshoek bouwkundig de opstandelingen bouwen Fort Liefkenshoek om antwerpen te beschermen tegen de Spanjaarden. Fort Liefkenshoek wordt afgebroken om plaats te maken voor een groter fort. aan weerszijden van de toegangspoort wordt een poortgebouw opgetrokken. 1614 1924 Fort Liefkenshoek wordt omgevormd tot een heus ziekenhuis. de Belgische zeemacht bouwt een uitkijktoren op Fort Liefkenshoek. 1810-1811 1914-1918 1985 2009-2012 Fort Liefkenshoek wordt beschermd als monument. Fort Liefkenshoek wordt beschermd als monument. 2007 Napoleon bouwt twee kruitmagazijnen, een officierswoning en de kat. de duitse bezetter bouwt drie bunkers op Fort Liefkenshoek. Fort Liefkenshoek wordt omgevormd tot een heus ziekenhuis. 20
Deel I Les 2 Lesmidden: groepswerk Verdeel de leerlingen in 4 werkgroepen. Verdeel de 4 blanco tijdsbanden met de 40 tijdsstreepjes, de tijdskaarten, woord- en tekstkaarten, prenten en foto s onder de leerlingen. Tijdsband 1: 10 opdrachten algemene geschiedenis (blauwe streepjes) Tijdsband 2: 10 opdrachten specifieke geschiedenis van Fort Liefkenshoek (rode streepjes) Tijdsband 3: 10 opdrachten architecturale geschiedenis van Fort Liefkenshoek (groene streepjes) Tijdsband 4: 10 opdrachten historische feiten en historische figuren uit de geschiedenis van Fort Liefkenshoek (gele streepjes) In hun groep proberen de leerlingen op hun tijdsband, bij de tijdsstreepjes van hun kleur, de juiste data met de bijhorende afbeeldingen en verklaringen te leggen (De leerlingen mogen hier bronnen raadplegen of indien mogelijk gebruik maken van het internet). Daarna volgt een klassikale bespreking en worden de 4 verschillende tijdsbanden samengebracht op de grote klassikale tijdsband (met alle tijdsaanduidingen). Hier wordt voor de lln. duidelijk dat de algemene geschiedenis zijn weerslag heeft op de specifieke geschiedenis van het fort Liefkenshoek en zijn bouwkundige evolutie. Aanvullingen bij de 4 tijdsbanden Tijdsband 1: algemene geschiedenis (blauw) 1568: Start van de Tachtigjarige Oorlog 1585: Val van Antwerpen 1638: Slag bij Kallo 1648: Vrede van Münster 1784: Keteloorlog 1808-1812: Napoleon bouwt Antwerpen uit als krijgshaven 1815: Napoleon verliest de Slag bij Waterloo 1830: België wordt onafhankelijk 1914-1918: Wereldoorlog I 1940-1945: Wereldoorlog II Tijdsband 2: geschiedenis van Fort Liefkenshoek (rood) 1584: Farnese verovert Fort Liefkenshoek voor korte tijd op de opstandelingen. 1679: Op Fort Liefkenshoek staan 27 huizen. 1747-1748: De Fransen bezetten Fort Liefkenshoek. 1786: Fort Liefkenshoek wordt Oostenrijks na bijna twee eeuwen Staats bezit te zijn geweest. 1794: Fort Liefkenshoek komt in Franse handen. 1815-1839: Fort Liefkenshoek is bezit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. 1839-1849: Als Belgisch bezit wordt Fort Liefkenshoek enkel nog als garnizoensplaats gebruikt. 1849-1952: De Belgische overheid gebruikt Fort Liefkenshoek als quarantaineplaats. 1964-1973: Fort Liefkenshoek is een vakantieoord voor Belgische militairen en hun gezin. 1980: De gemeente Beveren koopt Fort Liefkenshoek van de Belgische Staat. 21
Tijdsband 3: Fort Liefkenshoek bouwkundig (groen) 1579: De opstandelingen bouwen Fort Liefkenshoek (en Fort Lillo) om Antwerpen te beschermen tegen de Spanjaarden. 1614: Fort Liefkenshoek wordt afgebroken om plaats te maken voor een groter fort. 1810-1811: Napoleon bouwt twee kruitmagazijnen, een officierswoning en de kat 1844: Aan weerszijden van de toegangspoort wordt een poortgebouw opgetrokken. 1924: Fort Liefkenshoek wordt omgevormd tot een heus ziekenhuis. 1914-1918: De Duitse bezetter bouwt drie bunkers op Fort Liefkenshoek. 1945-1961: De Belgische zeemacht bouwt een uitkijktoren op Fort Liefkenshoek. 1985: Fort Liefkenshoek wordt beschermd als monument. 2007: Het Bezoekerscentrum (lokalen 9 tot en met 12) opent de deuren. 2009-2012: Fort Liefkenshoek wordt ingericht als Belevingscentrum (lokalen 1 tot en met 8). Tijdsband 4: Historische feiten en historische figuren (geel) 1585: De eerste chocolade in Europa. 1638: De Franse koning Lodewijk XIV wordt geboren. 1640: Kunstschilder Pieter Paul Rubens sterft. 1756: Musicus en componist Wolfgang Amadeus Mozart wordt geboren. 1783: Eerste ballonvlucht door de broers Montgolfier. 1830: Leopold I wordt de eerste koning van België. 1876: Graham Bell vindt de telefoon uit. 1903: De eerste vlucht met een motorvliegtuig door de broers Wright. 1928: Alexander Flemming vindt de penicilline uit. 1946: Eckert junior en Mauchly vinden de computer uit. 1815-1839: Fort Liefkenshoek is bezit van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. 22
De moord op Willem van Oranje Verwerking Werkboekje p. 6: individuele oefening op een blanco tijdsband De lln. kunnen chronologisch een aantal historische gebeurtenissen ordenen, die betrekking hebben op de algemene geschiedenis, de bouwgeschiedenis van fort Liefkenshoek en de specifieke geschiedenis van Fort Liefkenshoek. BIBLIOGRAFIE AUDENAERT S. en GOOSSENS C., Fort Liefkenshoek, Bijscholing Beverse gidsen, 2007, 149 p. COOLS H., VAN MEIRVENNE R., Het fort Liefkenshoek te Beveren, Provinciebestuur Oost-Vlaanderen, 2005, 79 p. WEBSITES ßßhttp://www.schooltv.nl/beeldbank/clip/20050127_beeldenstorm01 23
Les 3 DUIZEND BOMMEN EN GR ANATEN EN EEN BRUG Linda Ivens LESDUUR Lestijd: 50 minuten MATERIAAL Shutterstock - The Gallery Of Portraits With Memoirs Keizer Karel V Tijdsband met de grote historische perioden. Prentenmateriaal: portretten van Keizer Karel V, Filips II, Willem van Oranje, hertog van Alva, Requesens, Don Juan, Alexander Farnese, Marnix van Sint-Aldegonde, de Beeldenstorm, de terechtstelling van de graven Egmont en Ho(o)rne, de Scheldedijken doorstoken, het kasteel Singelberg, de schipbrug van Farnese, de aanval op de brug van Farnese met de ontploffing van De Hoop en De Fortuin, de stad Antwerpen in 1585, de triomfantelijke intocht van Alexander Farnese in Antwerpen, een kaart van de 17 Provinciën of de Nederlanden in de zestiende eeuw, een kaart van België EINDTERMEN 5.9. Belangstelling kunnen tonen voor het verleden, heden en toekomst, hier en elders. 5.7. De grote perioden uit de geschiedenis kennen en duidelijke historische elementen in hun omgeving en belangrijke historische figuren en gebeurtenissen waarmee ze kennis maken, kunnen situeren in de juiste tijdsperiode aan de hand van een tijdsband. 5.8. Aan de hand van een voorbeeld kunnen illustreren dat een actuele toestand, die voor kinderen herkenbaar is, en die door de geschiedenis beïnvloed werd, vroeger anders was en in de loop der tijden evolueert. 6.4. Een voorstelling hebben van kaarten van Vlaanderen, België en de wereld, zodat ze in een praktische toepassingssituatie bepaalde zaken kunnen aanwijzen. 2.6. De leerlingen kunnen aan de hand van een al dan niet zelfgemaakte eenvoudige werktekening of handleiding het geschikte materiaal en gereedschap kiezen en daarmee de constructieactiviteit stap voor stap en veilig uitvoeren. 2.10. De leerlingen tonen zich bereid nauwkeurig en veilig te werken, geen materiaal te verkwisten en zorg te dragen voor hun gereedschap. 24
Museum Plantin-Moretus Antwerpen De stad Antwerpen in 1585 DOELSTELLINGEN De grote historische perioden van de geschiedenis op een tijdsband kunnen terugvinden, aanduiden en benoemen. Historische gebeurtenissen en historische figuren die verband houden met de geschiedenis van het fort Liefkenshoek tussen 1568 en 1648 (de Tachtigjarige Oorlog) herkennen, benoemen, kunnen kaderen en situeren op de tijdsband van Fort Liefkenshoek. In eenvoudige woorden kunnen vertellen wanneer, hoe en waarom de Tachtigjarige Oorlog is begonnen in de Nederlanden en wat de gevolgen van deze burgeroorlog waren voor de Nederlanden, Vlaanderen, Europa. Het verhaal over de brug van Farnese en het beleg van Antwerpen aan de hand van enkele prenten en staakwoorden kunnen navertellen. Aan de hand van een beschrijving en een prent, de vlotbrug van Farnese kunnen reconstrueren met waardeloos materiaal. Op de kaart van België het fort Liefkenshoek, het fort Lillo, de stad Antwerpen, de Schelde, Beveren, de Noordzee, de grens tussen Nederland en België kunnen aanduiden. Op de kaart van België, de plaats waar de brug van Farnese ooit lag, kunnen terugvinden en aanduiden. 25
INHOUD EN INFO VOOR DE LEERKRACHT De brug van Farnese en het beleg van Antwerpen In het begin van de zestiende eeuw regeert Karel V, koning van het Spaanse rijk en keizer van het Heilige Roomse Rijk, over de Nederlanden. Zijn rijk is zo groot dat de zon er nooit ondergaat. Bij Spanje horen namelijk delen van Midden- en Zuid-Amerika. Die zijn door Columbus en andere ontdekkingsreizigers in naam van de Spaanse koning veroverd. Keizer Karel verblijft meestal in Gent waar hij in 1500 geboren werd. Hij heeft ook nog een paleis in Brussel. Tijdens de regering van Karel V keren zich vele mensen af van de katholieke kerk. Ze protesteren tegen de rijkdom van de katholieke kerk en willen een geloof dat eenvoudiger en oprechter is. Deze mensen worden protestanten genoemd. In de Nederlanden krijgt het protestantisme veel aanhangers. Karel V probeert het protestantisme tegen te werken en treft drastische Alexander Farnese maatregelen. Hij voert de Inquisitie in en vele mensen komen zo op de brandstapel terecht. In 1527 wordt zijn zoon Filips II geboren die een strenge Spaanse opvoeding krijgt en niets van onze volksaard begrijpt. Toch komt hij naar de Nederlanden en verblijft hij een poos aan het Brusselse Hof. Daar leert hij Willem van Oranje kennen, die op elfjarige leeftijd van zijn oom belangrijke bezittingen in de Nederlanden heeft geërfd. Daardoor werd Willem in één klap een machtig edelman in de Nederlanden. Keizer Karel, moe en uitgeput door zijn zware taak, doet in 1555 afstand van de troon en trekt zich terug in een klooster in Spanje waar hij nog drie jaar zal leven. Filips II wordt nu koning van het Spaanse rijk en heer van de Nederlanden. De Nederlanden bestaan op dat moment uit 17 verenigde provinciën en vormen een welvarend gebied. Filips II verblijft vanaf 1559 alleen nog maar in Spanje en spreekt geen woord Nederlands. Hij houdt niet van de Nederlanden maar kan de rijkdommen van het gebied best gebruiken om zijn grote rijk te financieren. Filips II is een zeer trouw katholiek en vindt dat iedereen in zijn rijk dat ook moet zijn. Wie geen katholiek wil zijn of wil worden, riskeert de doodstraf. In het begin kan Willem van Oranje het goed vinden met Filips II. In 1559 benoemt Filips II Willem tot stadhouder van Holland, Zeeland en Utrecht. Dat betekent dat Willem van Oranje in die provincies plaatsvervanger is van de koning. Willem maakt via kunstenaars en geleerden kennis met nieuwe stromingen en ideeën. Hij vindt het regime van godsdienstige en politieke verdrukking, dat Filips II aan de Nederlanden oplegt, niet goed. Hij pleit voor verdraagzaamheid en meer inspraak in het bestuur van de Nederlanden. Daar wil Filips niets van weten en zo komen de vroegere jeugdvrienden lijnrecht tegenover elkaar te staan. Filips II eist dat Willem van Oranje een eed van trouw aflegt waarbij hij moet beloven alleen het katholieke geloof te steunen. Dat weigert Willem en vanaf dat moment wordt Willem van Oranje de leider van het verzet tegen de Spanjaarden. Vele edellieden sluiten zich bij Willem van Oranje aan zoals de graven Egmont en Ho(o)rne. In 1565 komt ook het gewone volk in opstand. Zij trekken naar kerken, verscheuren godsdienstige schilderijen en verbrijzelen heiligenbeelden. Deze antigodsdienstige acties worden de Beeldenstorm genoemd. Als antwoord hierop stuurt Filips II de hertog van Alva naar de Nederlanden. Die moet de orde herstellen en de ketterijen uitroeien. Alva richt de Raad van Beroerten of de Bloedraad op. Hij stelt sommige edellieden verantwoordelijk voor de Beeldenstorm. Die laat hij vervolgen, oppakken en terechtstellen. Zo laat hij op 5 juni 1568 de graven van Egmont en Ho(o)rne onthoofden op de Grote Markt van Brussel. Daar begint de Tachtigjarige Oorlog tussen de Staatsen onder leiding van Willem van Oranje en de Spaanse legers van Filips II (deze onafhankelijkheidsstrijd zal pas eindigen met de Vrede van Münster in 1648). Slag na slag wordt geleverd met wisselend succes. In 1573 wordt Alva uit de Nederlanden terug geroepen en vervangen door Requesens die dan weer wordt opgevolgd door Don Juan in 1576. 26
Overal heerst er onrust in het land en in het Land van Waas duiken plunderende Spaanse soldaten op die moorden, vechten en brand stichten. Ook de stad Antwerpen wordt geplunderd. Halfweg de zestiende eeuw was Antwerpen met ongeveer 103 000 inwoners na Parijs de grootste stad in Noord-Europa. 45% van haar inwoners was protestant en er heerste een open en verdraagzame sfeer. Na de dood van Don Juan in 1578 verschijnt Alexander Farnese, prins van Parma, op het toneel. Willem van Oranje verhuist met zijn gezin naar Antwerpen om er zijn hoofdkwartier te vestigen. Maar reeds vanaf 1577 neemt Willem in en rond Antwerpen maatregelen met het oog op eventuele belegeringen en om de verbinding met de zee via de Schelde veilig te stellen. Hij laat overal rond Antwerpen schansen en forten bouwen, waaronder de forten Lillo en Liefkenshoek. De Antwerpenaren zijn er zich wel van bewust dat hij, die de schansen en forten in zijn macht heeft, de trafiek te water naar en van Antwerpen zal beheersen. Is dat de vijand, dan zou dat de doodsteek van de handel kunnen betekenen. Willem van Oranje benoemt in 1583 zijn geleerde vriend Filips van Marnix van Sint-Aldegonde tot buitenburgemeester van Antwerpen. Ondertussen trekt Farnese rond en verovert stad na stad. Eind augustus 1583 rukt hij op naar Eeklo om de verbinding tussen Gent en Brugge te verbreken. Daar speelt de hoogbaljuw van het Waasland, Servaes van Steelant, het Land van Waas met alle versterkingen die er zich toen bevonden, zonder slag of stoot in handen van Alexander Farnese. Deze situatie is erg gevaarlijk voor de Antwerpenaren en om te beletten dat Farnese zich vanuit het binnenland meester zou maken van de Schelde, doorsteken de Staatsen onder leiding van Willem van Oranje, de grote Scheldedijk nabij Saeftinghe. Zo komt het overgrote deel van de polders onder water te staan (vanaf Burcht tot voorbij Hulst). Slechts enkele dijken blijven boven water. Op 5 juli 1584 vestigt Alexander Farnese zich op het kasteel Singelberg in Beveren, een domein dat aan de rand van het overstromingsgebied ligt. Van daar kan Alexander Farnese zijn plannen uitstekend uitvoeren. Hij laat er geen gras over groeien en op 7 juli 1584 valt hij Fort Liefkenshoek aan. Na drie dagen hevige strijd veroveren de Spanjaarden het fort. Er volgt een vreselijk bloedbad waarbij wel 600 soldaten sneuvelen. Diezelfde dag, 10 juli 1584, wordt in Delft Willem van Oranje vermoord. Op 3 april 1585 wordt onder het bevel van Justinus van Nassau, met niet minder Atlas van Stolk Rotterdam De schipbrug van Farnese 27