VLAAMSE OVERHEID inventarisatie van het onroerend erfgoed : ORGELS Provincie West-Vlaanderen Administratieve entiteit ROESELARE Stad ROESELARE Parochiekerk Sint-Amandus (De Coninckplein) Arrondissement Roeselare KERK Baron G. de Koninck de Merkem verkavelde een groot terrein (vóór het station) en stelde een perceel ter beschikking voor een nieuwe kerk. De eerste steen werd gelegd in 1869, de parochie werd officiëel erkend op 18 aug. 1871, en het gebouw was voltooid in 1872. A. Doksaalorgel ORGEL Voorgeschiedenis Bij de ingebruikname van de kerk in 1872 was enkel een harmonium aanwezig. Volgens een bron ( Bibliogr. 3) zou er in 1882 een orgel aangekocht geweest zijn. Verdere gegevens hierover ontbreken. Huidig orgel Auteur oorspronkelijk instrument : gebroeders Joris (Ronse) Bouwjaar : 1898 - in 1917 werd, uit voorzorg tegen eventuele vernieling in WO I, het orgel (samen met andere Roeselaarse orgels) gedemonteerd en geborgen in Gent; het werd in 1920 door Fr. Joris (Ronse) heropgebouwd in de kerk - in het Interbellum werd een electro-ventilator geplaatst door J. Anneessens (Menen) - 1955-1956 : totale ombouw door P. Anneessens (Menen) - 1982, herstelling door Ph. Busschaert (Kortrijk); daarna geraakte het orgel terug in verval; het wordt in die toestand op het doksaal geconserveerd; (er is in 1994 een nieuw koororgel in gebruik genomen, zie verder)
INSTRUMENT Dispositie Pedaal Man. I Man. II Man. III Conterbas 16 Subbas 16 Openbas 8 Gedektbas 8 Fluitbas 4 Fagotbas 16 P + I P + II P + III Gedekt 16 Prestant 8 Harm.Fluit 8 Gedekt 8 Oktaaf 4 Roerfluit 4 Nazaard 2 2 /3 Bovenoktaaf 2 Mixtuur 2-3-4 r Cornet 5 r Trompet 8 Klaroen 4 I + II I + III 16' I + III I + III 4' Gemshoorn 8 Gedekt 8 Prestant 8 Koppelfluit 4 Oktaaf 2 Tertiaan 2 r Scherp 3 r Dulciaan 8 II + III Principaal 8 Wilgenpijp 8 Vox celesta 8 Dwarsfluit 4 Kwint 2 2 /3 Woudfluit 2 Cimbel 3 r Harm.Tromp. 8 III + III 16' III + III 4' Tremolo - 1 rij wipjes ("kattetongen") voor de Vrije Combinatie - afstellers tongwerken : Fagotbas 16, Trompet 8, Klaroen 4, Dulciaan, Harm.Tromp. 8 - druktoetsen onder het klavier : P MF T A VC - afzonderlijke schakelaartjes pedaalregisters voor : Aut.Ped. - Man. III Aut.Ped. - Man. II voetbediend : - P + I, P + II, P + III, I + II, I + III, II + III - zweltrede - afstellers van tongwerken & mixturen, per klavier deelbare Vrije Combinatie, per klavier manuaalomvang : C - g 3 pedaalomvang : C - f 1 - vrijstaande speeltafel - electrische tractuur - pijpwerk deels van 1898 en deels van 1955 Orgelkast : - er is geen eigenlijk meubel; instrument in open opstelling - sinds de ombouw van 1955 is het instrument grotendeels op een platform opgesteld, ca. 2 m boven de doksaalvloer; in de ruimte daaronder staat de speeltafel (linkerzijde vanuit de kerk gezien) en de overige plaats is voor een groot zangkoor
HUIDIGE TOESTAND - in verval; zo goed als onbruikbaar datum onderzoek : oktober 2010 BIBLIOGRAFIE 1) twee inwijdingsprogramma's van nieuwe orgels van de orgelbouwers Joris (Ronse) waarin een lijst van hun werken wordt opgesomd, resp. : - Sint-Martens-Leerne, 3 dec. 1900, organist K. Van den Eynde; op de derde bladzijde een "Lijst der gemaakte orgels en van de bijzonderste herstellingen gedaan door het Huis JORIS, Broeders, gebreveteerd, te Ronse"; in deze lijst komt voor "Roeselare, 2 klav. gesch. ped." [zonder vermelding van de naam van de kerk; evenwel het enige werk in Roeselare; hiernavolgende bron bevestigt dat het Sint- Amandus betreft] - Sint-Gillis-Waas, 5 sept. 1911, organist A. De Hovre; op de derde bladzijde een "Lijst der Orgels vervaardigd en der merkelijke herstellingen gedaan door het huis FRANÇOIS JORIS, gebreveteerd te Ronse"; in deze lijst komt voor "Roeselaere, St-Amand." 2) "Orgels - Werken / uitgevoerd door Jules Anneessens - Menen / 1905-1948" (brochure uitgegeven in eigen beheer door firma Anneessens / Menen); Roeselare Sint-Amandus komt enkel voor in de lijst - Electrische Ventilatoren 3) Huyghebaert, J. : Geschiedenis van de Sint-Amandsparochie te Roeselare 1872-1972, Roeselare, 1972 : - blz. 50 De kerk heeft het enige tijd zonder orgel moeten stellen. Koster Karel Fol bespeelde vanaf 1872 een harmonium, dat voordien gebruikt was door de Harmonie van de Jongelingenkring. (43) In 1882 zou er dan een eerste orgel geplaatst worden. (43) M. De Bruyne, 100 jaar Koninklijke Stadsharmonie, Roeselare 1968, p.78. - blz. 59 Wellicht werd ook met dat geld [= van een Fancy-Fair in 1880] het orgel bekostigd, dat voor het eerst schijnt bespeeld te zijn in 1882, (63) waarschijnlijk ter gelegenheid van de plechtige kerkwijding op 30 augustus van dat jaar. (63) Zie verder onder Herderschap Thoma. - blz. 95 Vanaf 1882, het jaar van de plechtige inwijding der kerk (even vóór de komst van Thoma), vermelden de kerkrekeningen een orgelblazer. (178) Over dat orgel vonden we niets weer, maar in
het najaar van 1898 werd een nieuw orgel gewijd, geleverd door de firma François Joris te Ronse. (179) Dat het instrument er welgeteld één jaar na de stichting van het parochiaal zangkoor "De Sint-Amandsbloem" gekomen is, zal wel niet zonder betekenis zijn. Het feit dat het instrument in den vreemde was gekocht, ontlokte een zoveelste partijtje bekvechten tussen Fideel Vion en het liberaal blad. Volgens Vion zou men inderdaad van plan zijn geweest, de opdracht toe te vertrouwen aan Demaziere te Roeselare, de vervaardiger van het uitstekend nieuw orgel der Sint-Michielskerk, doch de Kerkfabriek, zonder geld, had de milde schenker zijn zin moeten geven. (180) (178) A. Deweerdt, Het Kon. Zangkoor "De Mandelgalm". (179) De inwijding is vermeld in: St.Am., Agenda der Kerkelijke Diensten 1898. (180) Gazet van Rousselare 12 nov. 1898. Zie ook 't nr van 26 nov. - blz. 131 [na de Eerste Wereldoorlog] Vooral het orgel, tijdens de oorlog uiteengenomen en in veiligheid gebracht te Gent, vroeg speciale zorgen. De firma Joris uit Ronse heeft het tuig heropgebouwd. Het werd in 1920 ingewijd. - blz. 160 Ook het orgel kwam, op het einde van Leys' pastoorschap, aan de beurt. In 1952 had de Kerkfabriek een volledige ontreddering vastgesteld. Vooral de heropbouw na de eerste wereldoorlog had het instrument geen deugd gedaan, en allerlei opeenvolgende tussenkomsten hadden niet mogen baten. Een volledige vernieuwing en vergroting werd uitgevoerd in 1955-1956 door de firma Anneessens te Menen. Het vernieuwd instrument werd voor het eerst bespeeld op Pasen 1957. Het werd nooit ingewijd. - blz. 187 De jongste aanwinst is het jubileumgeschenk van 1972: een mechanisch koororgel (prestant 4, oktaaf 2, bourdon 8 en fluit 8, respektief 12 houten pijpen, en 56, 56 en 44 metalen pijpen). 4) De Mixtuur (NL-Schagen), nr. 41, april 1983, blz. 432 : 28 nov. '82 - Heringebruikneming van het orgel in de Sint- Amanduskerk te Roeselare. Dit instrument werd in 1957 gebouwd door Paul Anneessens te Menen volgens het electro-pneumatisch systeem. Daarbij werd ruim gebruik gemaakt van het pijpwerk van het voormalige orgel van de firma Joris te Ronse uit 1898. Het instrument, dat 34 sprekende stemmen bevat, werd hersteld door Philippe Busschaert uit Kortrijk. 5) Orgels in Roeselare, uitg. Stadsbestuur Roeselare, Roeselare, 2000, (teksten J. Delbecke & E. Hallein). [Het doksaalorgel van de Sint-Amanduskerk wordt niet vermeld, enkel het koororgel.]
ICONOGRAFIE 1) Koninklijk Instituut voor het Kunstpatrimonium, Brussel, fototheek, cliché nr. M110391 (1973), zicht naar het doksaal : KIK-IRPA, Brussel
2) foto's VIOE, 2010 :
B. Koororgel ORGEL Auteur instrument : Gh. Potvlieghe (Denderwindeke) Bouwjaar : 1992-1994 INSTRUMENT Dispositie Prestant 8 v Oktaaf 4 v. Superoktaaf 2 v. Mixtuur IV Trompet Holpijp 8 v. Roerfluit 4 v. Kwint 3 v. Woudfluit 2 v. Sesquialter II Tremulant manuaalomvang : C - f 3 pedaalomvang : C - d 1, aangehangen stemming : volgens Werckmeister III - klaviatuur ingebouwd aan de prospectzijde; registertrekkers vertikaal aan weerszijden van het manuaal - pijpwerk in hoog loodgehalte; wijde mensuren; in elk zijveld staat centraal 1 zogeheten "geciseleerde" pijp, in de middentoren staan er 2; deze vorm van pijpen versieren is naar noordelijk gebruik; de Prestant 8 is in de discant 2-korig - windladen etc. in eikenhout; mechanische tractuur - de windvoorziening is ondergebracht in het podium waarop het orgel staat ORGELKAST - integraal in eikenhout - opgesteld in de zuidelijke kruisbeuk, op een podium van ca. 1 m hoogte HUIDIGE TOESTAND - normaal datum onderzoek : okt. 2010
BIBLIOGRAFIE Orgels in Roeselare, uitg. Stadsbestuur Roeselare, Roeselare, 2000, (teksten J. Delbecke & E. Hallein); blz. 14-15, Het orgel van de Sint-Amandskerk te Roeselare Het koororgel van de St.-Amandskerk wordt in 1992-1994 geconstrueerd door Ghislain Potvlieghe (Ninove). Bij zijn ontwerp neemt Jef Braeckmans (Antwerpen) het orgel in de abdijkerk van Grimbergen als model. Op 29 mei 1994 speelt Eric Hallein het Roeselaarse instrument in. Het orgel kan bestempeld worden als een Sweelincktype, dat teruggaat op de polyfone, noordelijke barokorgels van de 16 de eeuw. Het orgel werd op ambachtelijke wijze vervaardigd, uit materialen die in de 16 de eeuw gebruikelijk waren. De dispositie, de opbouw van de orgelkast en de stemming (Werckmeister III) sluiten eveneens aan bij de 16 de -eeuwse traditie. Daarom moet de stijl niet bestempeld worden als neobarok, maar als echte barok. Het gebruik van geciseleerde pijpen in het front stamt nog uit de gotische traditie. Het orgel is in de eerste plaats bedoeld om koor- en samenzang te begeleiden. Daarom is geopteerd voor pijpwerk met een hoog loodgehalte en vrij wijde pijpdiameters. Dit draagt bij tot de warme, zangerige klank van het instrument. Het orgel beschikt over één manuaal met 10 registers en een aangehangen pedaal. De 814 pijpen zijn ondergebracht in een orgelkast van zowat vijf meter hoog. 38 Pijpen zijn frontaal opgesteld. Dispositie 01. Prestant 8 (in de discant dubbel bezet) 02. Holpijp 8 03. Octaaf 4 04. Roerfluit 4 05. Kwint 3 06. Superoctaaf 2 07. Woudfluit 2 08. Mixtuur 4 09. Sexquialter II 10. Trompet 8 Tremulant
ICONOGRAFIE Foto's VIOE, okt. 2010 :
C. Positief In 1972 was een klein positief-orgeltje (4 registers) gekocht bij J. Bruggeman (Marke). Rond 1995 werd dit overgelaten aan de Sint-Michielkerk in Roeselare; het diende er als voorlopig begeleidingsorgel toen het groot orgel gerenoveerd werd. Daarna, in 2000, werd het positiefje opnieuw doorverkocht, aan de parochie Sint-Anna (Heirbrug) in Lokeren. BIBLIOGRAFIE Huyghebaert, J. : Geschiedenis van de Sint-Amandsparochie te Roeselare 1872-1972, Roeselare, 1972 : blz. 187 De jongste aanwinst is het jubileumgeschenk van 1972: een mechanisch koororgel (prestant 4, oktaaf 2, bourdon 8 en fluit 8, respektief 12 houten pijpen, en 56, 56 en 44 metalen pijpen).