Industriële revolutie in windmolenland. Een kwestie van schaal Amsterdams Historisch Museum Nieuwezijds Voorburgwal 359 1012 RM Amsterdam ma t/m vrij 10-17 uur, za en zo 11-17 uur Van 1 april tot 1 november 1998 is in het Amsterdams Historisch Museum de expositie 'De stad door de jaren. De geschiedenis van Amsterdam 1880-1998' te zien. Deze tentoonstelling is onderdeel van de voorbereidingen voor de herinrichting van een groep zalen over de geschiedenis van de 19e en 20e eeuw in de vaste opstelling van het museum. Het aankoopbeleid van het museum is de afgelopen jaren gericht geweest op een verdere uitbreiding van de collectie om deze periode beter in beeld te brengen. Jacobus Pelgrom en de Amsterdamse gasfabriek Eind 1997 heeft het Amsterdams Historisch Museum een interessant schilderij verworven van de schilder Jacobus Pelgrom (1811-1861). Het betreft een gezicht op de gasfabriek van de 'Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie' (APGC), die tussen 1829 en 1887 gestaan heeft aan de Schans, waar later de Marnixstraat zou worden aangelegd, ter hoogte van de Elandsstraat. De keuze van de schilder om de gasfabriek vanuit het vogelvluchtperspectief weer te geven maakt het schilderij bijzonder aantrekkelijk. Dergelijke constructies zijn tamelijk zeldzaam. Een bekende vogelvluchtschildering is het gezicht op Amsterdam door Cornelis Anthoniszoon (1500/1507-1561) uit 1538. Het toont Amsterdam gezien vanuit het noordoosten. Het lijkt alsof we neerkijken op het 16e-eeuwse Amsterdam, met het schiprijke IJ op de voorgrond. De stad is omgeven door een weids polderlandschap waarin traag de Amstel stroomt. Het weideland is doorsneden met honderden sloten en kleine watertjes. Hier en daar zijn boerenoptrekken en andere bouwsels te zien. Het land is leeg, en dat maakt, versterkt door de optiek van de vogelvlucht, dat alle aandacht op de dichtbebouwde stad gericht wordt. Van een echte vogelvlucht is echter geen sprake. Anthoniszoon heeft in feite een stadsplat- Afb. 1. Cornelis Anthoniszoon, Gezicht in vogelvlucht op Amsterdam. Paneel, 116x159 cm., 1538. Amsterdams Historisch Museum. 122
Afb. 2. Jacobus Pelgrom, De fabriek van de Amsterdamse Pijp-Gaz Compagnie aan de voormalige Schans (hoek Marnixstraat-Elandsstraat). Doek, 79x101 cm., z.j. Amsterdams Historisch Museum. tegrond in het landschap gezet. Door alle muren, poorten, kerken, kloosters, huizen en middenin het stadhuis in opstand weer te geven, wekt hij echter de indruk alsof hij vanuit een hooggelegen punt over de stad kijkt. De truc werkt. Het schilderij wordt terecht tot één van de topstukken van het Amsterdams Historisch Museum gerekend. Jacobus Pelgrom schilderde zijn doek ruim driehonderd jaar later. Amsterdam had zijn Gouden Eeuw beleefd, de koopmansstad was wijd en zijd vermaard geworden door zijn schilderachtige grachtengordels en schitterende architectuur. Maar het uitzicht dat Pelgrom ons biedt, lijkt in vele opzichten op dat van Anthoniszoon. De groene weiden strekken zich uit tot aan de einder. De blik wordt niet gehinderd door gebouwen van enige betekenis. In het westen is aan de horizon zelfs de Sint Bavo van Haarlem zichtbaar. Het schilderij is evenmin als de vogelvluchtschildering uit 1538 een landschapsstudie. Pelgrom gebruikt zijn hooggelegen, fictieve standpunt om de gasfabriek op het voormalige bolwerk Nieuwerkerk met goedgekozen schilderkunstige middelen onder de aandacht te brengen. Indrukwekkend ligt het complex in de zon te stralen. De dienstgebouwen vertonen een krachtige architectuur, de nieuwe industriële geest van de 19e eeuw waardig. De schoorstenen torenen als sterke zuilen hoog op. De fabriek straalt eenheid, ordening, kracht en schoonheid uit. De moderniteit van de gasfabriek wordt extra onderstreept door het zicht op maar liefst negen windmolens, symbolen van een voorbije tijd. De vaderlandse driekleur wappert fier vanaf het hoofdgebouw, dat een pronkstuk is en een parel aan de zoom van Amsterdam. Pelgrom was een schilder, en als schilder was hij uitstekend in staat de werkelijkheid naar zijn hand te zetten. Het prachtige, lege Hollandse landschap moge hij zeer waarschijnlijk waarheidsgetrouw hebben uitgebeeld, op de weergave van de gasfabriek valt wel het een en ander af te dingen. Afbeeldingen in het bezit van het Amsterdamse gemeentearchief geven een heel ander beeld. Johan M.A. Rieke (1851-1899) heeft twee vrijwel identieke tekeningen gemaakt van de gasfabriek en wat we zien is een eenvoudig, enigszins morsig conglomeraat van bedrijfsgebouwen. Ze tonen de situatie van 1886, een jaar voor de sloop. De gasfabriek werkte toen nog en niets duidt op 123
verval. Het beeld van Rieke komt overeen met afbeeldingen van zo'n tien tot twintig jaar eerder. Ook hieruit komt het beeld naar voren van een fabriek met eenvoudige bedrijfsgebouwen - functioneel voor het beoogde doel, maar ook niet meer dan dat. Van enige architecturale verfraaiingen zoals we dat bij bedrijfscomplexen later zien, is geen sprake. Pelgrom heeft de fabriek mooier weergegeven dan zij in werkelijkheid was. Wat is hiervoor de verklaring en hebben we gegevens voorhanden om zo'n verklaring te staven? Een sterke aanwijzing dat Pelgrom niet alleen stond in de manipulatie van de werkelijkheid is het briefpapier dat de gasfabriek omstreeks 1840 gebruikte. De kop wordt gesierd door een afbeelding van de fabriek gezien vanaf de Schans. Gelegenheidsdrukwerk met afbeeldingen van bedrijfspanden zijn bekend van de grote Amsterdamsehotels, zoals het Victoria Hotel en Hotel de 1'Europe. Deze zijn echter van latere tijd en men kan zich dus afvragen waar de Amsterdamse gasfabriek het idee vandaan had om haar briefpapier te verfraaien met een afbeelding van het bedrijf. Een afbeelding die bovendien trekken vertoont van modern reclamedrukwerk, want de getoonde facade was bepaald indrukwekkender dan het werkelijke aanzicht. Engelse overname Wellicht kunnen de herkomst en de datering van Pelgroms doek meer licht werpen op de achtergrond van het schilderij. Een bordje op de lijst van het schilderij geeft de volgende Engelstalige tekst: 'Amsterdam - original works of the Amsterdamsche Pijp-Gas Company in the Elandstraat (later known as Marnixstraat) fïrst built in 1834'. Wanneer de tekst op de lijst werd aangebracht is niet bekend. Het lettertype doet vermoeden dat het op zijn minst enige tientallen jaren geleden is geschied. De herkomst van het schilderij maakt duidelijk waarom het bordje in het Engels is gesteld. Het doek dook namelijk op bij een veilinghuis in Londen en het vermoeden bestaat dat Pelgrom het schilderij heeft gemaakt in opdracht van de 'Imperial Continental Gas Association' (ICGA), die in 1834 de gasfabriek aan de Schans in handen kreeg. De ICGA was in 1824 te Londen opgericht om op het Europese vasteland gasfabrieken le exploiteren. In 1827 had deze maatschappij in Nederland het octrooi verworven op de extractie van gas uit harsen. De Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie, opgericht in 1825, sloot met het Engelse bedrijf een contract dat het Amsterdamse bedrijf in staat stelde van het hars-procédé gebruik te maken. Dat was een welkome aanvulling op de extractie uit raapolie, omdat dit landbouwproduct onderhevig was aan prijsfluctuaties als gevolg van wisselende oogstopbrengsten. Gebruik van steenkool was het bedrijf niet toegestaan, omdat de gemeente Amsterdam bevreesd was voor de vervuiling die dat productieproces met zich meebracht. Aangezien het 'lopende gas' of 'pijpgas' uitsluitend voor verlichting werd gebruikt, was dat voorlopig geen punt. Gas uit hars en raapolie was lichtsterk en had een aangename kleur. Bevreesd voor concurrentie had de nieuwe licentiehouder overigens bedongen dat de Engelse ICGA in Amsterdam geen eigen gasfabriek mocht stichten. So fat, so good. Het ging de Amsterdamse fabriek, aanvankelijk nog gevestigd achter de Hoogduitse Schouwburg in de Amstelstraat, voorlopig voor de wind. In 1826 waren slechts drie gebouwen aangesloten, in 1827 al zeventien, het jaar daarop was dit aantal verdubbeld. Grote klanten waren de Hoogduitse Schouwburg, de 'Teekenacademie' en de Stadsschouwburg, die samen goed waren voor een derde van de gasafname. In 1829 werd een fabriek gebouwd op het bolwerk Nieuwerkerk aan de Schans, ter vervanging van die in de Amstelstraat. Het gas uit hars en raapolie was echter duur en de uitbreiding van het aantal aansluitingen stagneerde. Tegenvallende inkomsten en oplopende kosten van onderhoud van het leidingnet brachten de Amsterdamse maatschappij in moeilijkheden en een overname lag voor de hand. De Imperial Continental Gas Association had al een aanzienlijk deel in handen van de honderd in 1825 geplaatste aandelen van ƒ1.000. In 1833 weigerde directeur Johan Warin nog zijn bedrijf aan de ICGA te verhuren. Het jaar daarop was de financiële toestand van de Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie zo zorgelijk dat aan verkoop niet meer te ontkomen viel. De Engelsen namen het bedrijf over, maar de directeur werd in zijn functie gehandhaafd, evenals de oorspronkelijke naam. Daarmee speelden ze slim in op het nationaal getinte economische beleid van koning Willem I (1813/15-1840). De nieuwe eigenaar wist binnen de kortste keren toestemming te krijgen voor het gebruik van steenkool en was zo in staat veel goedkoper te produceren. De lagere gasprijs was aantrekkelijk voor nieuwe afnemers, zodat een uitbreiding van 124
Afb. 3. Cornelis Springer, De bouwput van de Hollandsche Gazfabriek aan de Weteringschans (bij de Pieter Pauwstraat en Den Texstraat). Doek, 75x100 cm., z.j. Amsterdams Historisch Museum. het net noodzakelijk werd. In 1835 kreeg het bedrijf toestemming het leidingstelsel uit te breiden. Gasbuizen werden ingegraven onder de Vijzelstraat, de Nieuwezijds Voorburgwal (Pijpenmarkt), de Dam (Vijgendam), Nes, Leidseplein, Oudezijds Achterburgwal, Damrak, Prinsengracht, Egelantiersgracht, Warmoesstraat en Reestraat. Maar de monopoliepositie van de ICGA riep weerstand op. Onvrede over de prijs van het gas bracht suikerfabrikant De Bruijn ertoe het initiatief te nemen voor het stichten van een tweede gasfabriek. Deze 'Hollandsche Gazfabriek' verrees aan de Weteringschans ter hoogte van de huidige Pieter Pauwstraat en Den Texstraat en begon in 1847 met de productie. Het Amsterdams Historisch Museum bezit een schilderij van Cornelis Springer (1817-1891) waarop de laatste fase van de bouw van deze fabriek te zien is. In 1883 kwam toch de hele gasvoorziening in handen van de ICGA, die toen al onder de spotnaam 'Ik Commandeer Geheel Amsterdam' bekend stond. De twee kleine gasfabrieken op de voormalige bolwerken aan de Schans en de Weteringschans konden de sterk gestegen vraag niet aan en uitbreiding binnen de grenzen van de oude stad was niet mogelijk. De ICGA bouwde daarom nieuwe fabrieken buiten de toenmalige bebouwde kom. De Westergasfabriek aan de Haarlemmerweg begon in 1885 de productie, de Oostergasfabriek aan de Linnaeusweg kwam twee jaar later gereed. De capaciteit was toen voldoende om de gasproductie in het oude bedrijf te staken en de fabriek aan de Schans werd daarom in 1887 gesloopt. Als gevolg van de politiek van de radicaal-liberale wethouder Treub nam de gemeente in 1897 tenslotte de gasvoorziening over, en daarmee was de rol van de Imperial Continental Gas Association uitgespeeld. Een fabriek in windmolenland De korte geschiedenis van de ICGC in Amsterdam overschrijdt ruim dertig jaar de sterfdatum van Jacobus Pelgrom. Als we er vanuit gaan dat het doek in opdracht van de ICGA is gemaakt, dan kan nader onderzoek in de archieven van de Engelse maatschappij in Londen waarschijnlijk uitsluitsel 1 25
geven over de datering van het doek en over de overwegingen die tot de opdracht aan deze Nederlandse kunstenaar hebben geleid. De overname van het bedrijf in 1834 zou een mogelijke aanleiding geweest kunnen zijn; men zou ook kunnen denken aan het 25-jarige jubileum in 1859. Op het schilderij zijn drie 'gazometers' te zien. De gashouders zijn voor het eerst te herkennen op de stadsplattegrond in de Gids voor reizigers door Nederland van RH. Witkamp (Amsterdam 1847). Oudere kaarten geven niet genoeg details, dus daaraan kan geen bewijskracht worden ontleend. Een plattegrond uit 1862, eveneens in het Amsterdamse gemeentearchief aanwezig, toont een vierde gashouder, maar dat het schilderij vóór die datum is vervaardigd staat al buiten kijf. De schilderoverleed immers in 1861. De overeenkomst met de afbeelding op het briefpapier dat omstreeks 1840 in gebruik was bij de Amsterdamse gasfabriek doet eerder de bedrijfsovername in 1834 dan het jubileum in 1859 als aanleiding vermoeden. De ostentatieve afbeelding van de Nederlandse vlag zou dit argument kunnen versterken. Zoals eerder werd vermeld, voerde de regering onder koning Willem I een nationalistische, economische politiek. In 1837 werd de Engelse maatschappij zelfs gedwongen haar orders voor machinerie en onderdelen in Nederland te plaatsen. In 1846 werd deze politieke koers verlaten. De vlag zou een gebaar kunnen zijn, een bewijs van goed gedrag, als ware de gasfabriek, sinds 1834 in Engelse handen, toch een 'echt' Nederlands bedrijf. Indien dit argument wordt gevolgd, ligt het voorde hand te veronderstellen dat het schilderij aanvankelijk in de directiekamer van het bedrijf in Amsterdam heeft gehangen en pas later naar Londen is verhuisd. Maar dat is speculatie. Hiertegen pleit de majestueuze afbeelding van het in wezen eenvoudige complex dat de Imperial Continental Gas Company in 1834 verwierf. Engelse bedrijven hadden in deze tijd een veel uitbundiger architectuur. Aan het exterieur werd veel geld en aandacht besteed, hetgeen bij de monumenten van het 19e-eeuwse Engelse industriële erfgoed vaak goed te zien is. Het is zeker dat de Engelse opdrachtgevers zich bewust waren van het feit dat Nederland in industriële ontwikkeling ver achterliep op Engeland. In zekere zin was Nederland een ontwikkelingsland, zeker na de feitelijke afscheiding van België waar de moderne industrieën gevestigd waren. Tot ver in de 19e eeuw bleef Nederland voornamelijk een handelsnatie, in verregaande mate bovendien afhankelijk van importen uit de koloniën. Het schilderij van Pelgrom zou als een teken gezien kunnen worden dat de 19e-eeuwse industrialisatie in ons land als ondermaats werd beschouwd. De picturale opwaardering van de Amsterdamsche Pijp-Gaz Compagnie zal aan de aankoop door de Engelse eigenaren meer heroïek hebben gegeven. Een echte fabriek in windmolenland. Een kwestie van schaal. Literatuur: Geschiedenis van de techniek in Nederland. De wording van een moderne samenleving 1800-1890. Deel III: Textiel; gas, licht en elektriciteit; bouw (Zutphen: Walburg Pers, 1993) Lodewijk Wagenaar conservator van het Amsterdams Historisch Museum Oproep Historisch tijdschrift Holland publiceert artikelen over allerlei onderwerpen uit de geschiedenis van het huidige Noord- en Zuid-Holland. De redactie streeft ernaar de verschillende tijdvakken en uiteenlopende vakgebieden aan bod te laten komen. De redactie wil hierbij lezers oproepen om bijdragen in te zenden voor de komende jaargangen. Belangrijke voorwaarden voor plaatsing in het tijdschrift zijn dat een artikel gebaseerd is op eigen onderzoek en verbanden legt met de voor het onderwerp relevante literatuur. Het artikel dient lezenswaardig te zijn voor een breed publiek. Niet in aanmerking voor publicatie komen zeer specialistische bijdragen die moeilijk toegankelijk zijn voor niet-vakgenoten en bijdragen die het strikt lokale belang niet overstijgen. Nadere informatie en richtlijnen voor auteurs zijn op te vragen bij de redactie-secretaris (adres: zie colofon). 12b