Inhoudsopgave Introductie 1 1 Algemeen 3 1.1 Samenstelling estuur 3 1.2 Bestuurlijke hoofdlijn 5 1.3 Financiële hoofdlijn 17 2 Paragrafen 23 2.1 Bedrijfsvoering 23 2.2 Weerstandsvermogen 34 2.3 Veronden partijen 35 2.4 Onderhoud kapitaalgoederen 43 2.5 Grondeleid 52 2.6 Lokale heffingen 56 2.7 Financiering 60 3 Programmaonderdelen 67 PO 1.1 Inkomensondersteuning 67 PO 1.3 Werk en inkomen 69 PO 2.3 Maatschappelijke zorg 73 PO 2.4 Inurgering 75 PO 2.5 Welzijn 77 PO 2.8 Pulieke gezondheid 81 PO 3.1 Ononderroken ontwikkelingslijn jeugd en jongeren 85 PO 3.2 Pedagogische infrastructuur fysiek 88 PO 4.3 Sportparticipatie Eindhovense Bevolking 91 PO 4.5 Museum voor hedendaagse kunst 95 PO 4.6 Uitstraling designstad 100 PO 4.7 Cultuur Totaal 102 PO 5.1 Parate dienstverlening en crisiseheersing 107 PO 5.2 Veiligheid en handhaving (onderdeel handhaving) 109 PO 6.2 Bestuur 115 PO 6.3 Pulieke dienstverlening 118 PO 7.3 Organisatie en edrijfsvoering 121 PO 8.1 Duurzame stedelijke ontwikkeling 125 PO 8.2 Openare ruimte 132 PO 8.3 Groen- en recreatievoorzieningen 135 PO 8.4 Water 138 PO 8.5 Milieu 142 PO 8.6 Verkeer en vervoer 146 PO 8.7 Ruimtelijke ontwikkeling 151 PO 8.8 Duurzaamheid 157 PO 9.1 Economische ontwikkeling 163
Introductie De Programmaegroting voor de jaren 2013-2016 ouwt voort op het fundament dat we de afgelopen jaren heen neergelegd. In de Kadernota heen we teruggelikt op de ewegingen die we in onze collegeperiode in gang heen gezet om de stad en de gemeentelijke organisatie toekomstestendig te maken. In deze economisch en politiek onvoorspelare tijd is toekomstestendigheid noodzakelijk. Het is nodig om de economische motor op gang te houden, om iedereen mee te laten doen en om innovatie aan te jagen. Wij lijven daarom inzetten op de cominatie van ezuinigen en investeren. Daarmee lijven we de aas over onze eigen (financiële) huishouding. Dat houdt ons wendaar en veerkrachtig. En we creëren ruimte om te lijven investeren in onze amities. Dat vraagt scherpte in de keuze van onze rol en onze prioriteiten. Dit heen we uitgewerkt in deze egroting. Zoals aangegeven in de Kadernota staan we voor een extra ezuinigingsopgave van 12 miljoen structureel. Dit is nodig om de gevolgen van de doorwerkende economische crisis op onze grondposities te kunnen ontvangen. Ook stijgen de rentekosten van onze liquiditeitsehoefte om te kunnen lijven investeren. Het structureel op orde rengen van de onderwijshuisvesting vraagt jaarlijks een extra inzet en daarnaast leiden rijksezuinigingen tot aanvullende kortingen. - 1 -
- 2 -
Algemeen 1.1 Samenstelling estuur Het college van urgemeester en wethouders is als volgt samengesteld en kent de volgende portefeuilleverdeling: De heer R. van Gijzel Burgemeester integrale veiligheid handhaving en toezicht, juridische zaken, communicatie, externe etrekkingen en urgerzaken Mevrouw drs. M.C.T. Fiers (PvdA) Wethouder van wonen, wijken, ruimte en urgerparticipatie wonen, wijkvernieuwing, urgerparticipatie en stadsdeelgericht werken, ruimtelijke ordening, stedelijke ontwikkeling (o.a. projecten Meerhoven, Strijp S, Stationsgeied) en vergunningverlening De heer ir. J.B. Helms (VVD) Wethouder van moiliteit, milieu, sport en evenementen moiliteit, verkeer en vervoer, Eindhoven Airport, duurzaamheid en milieu, afvalstoffeneleid, Toerisme en evenementen, Citymarketing, BraantStad en GSB (coördinatie) en sport en recreatie Mevrouw drs. M.-A. Schreurs (D66) Wethouder van innovatie, cultuur en openare ruimte cultuur, design, innovatie, vastgoed en grondedrijf, openare ruimte (water, groen, licht inclusief onderhoud) cultureel erfgoed, monumenten en archeologie Mevrouw drs. H.T.M. Scholten (Groen Links) Wethouder van jeugd, welzijn en zorg welzijn / WMO, armoedeeleid, gezondheidszorg, jeugdeleid, primair en voortgezet onderwijs/ voorschoolse educatie / Spil, diversiteit / inurgering en dierenaangelegenheden De heer ir. G.C.S.M. Depla (PvdA) Wethouder van financiën, dienstverlening en organisatie financiën, organisatie / personeel, dienstverlening, edrijfsvoering / ICT, minder regels / goed geregeld en inkoop Mevrouw drs. M.C.T.M. List-de Roos (VVD) Wethouder van economie, werk en eroepsonderwijs Economische zaken, Brainport / MKB / marktzaken, eroeps- en hoger onderwijs, areidsmarkteleid, sociale zaken, re-integratie en sociale werkvoorziening, externe ICT, BOR en studentenstad Mevrouw drs. P.M. Pistor Gemeentesecretaris/Algemeen directeur - 3 -
Algemeen - 4 -
Algemeen 1.2 Bestuurlijke hoofdlijn Onze amitie is een toekomstestendige stad. Een stad waar de economie de motor is en waar iedereen de kans krijgt om mee te doen. We laten de kwetsaren in de samenleving niet los. Ook willen we dat de stad een levend laoratorium is. Eindhovenaren moeten als eerste profiteren van innovaties op het geied van ijvooreeld zorg, energie en veiligheid, waardoor meteen ook de slimste regio nog zichtaarder wordt voor iedereen. We gaan uit van de kracht van de stad, geven meer ruimte en stellen minder regels. Belangrijke randvoorwaarde is de etaalaarheid van de stad. Onze uitstekende voorzieningen zijn niet alleen goed voor iedereen in stad en regio, maar zijn ook noodzakelijk om invulling te kunnen geven aan onze Brainport-amities: meedoen met de Europese en mondiale toptechnologieregio s. Dat is namelijk het fundament om nu en in de toekomst als stad en samenleving lijvend welvarend en succesvol te zijn. Een andere tijd, een andere rol De goede dingen doen om te zorgen dat de stad toekomstestendig lijft, vraagt van ons als lokale overheid een scherp esef wat onze rol is. Die is en wordt anders dan wat we gewend waren. Dat heeft een aantal redenen. We zitten naar onze mening in een overgang. Na jaren van schaalvergroting en marktdenken waarij de urger in een klantrol geduwd is, lijkt er sprake van een tegenreactie die neigt naar het lokale en kleinschaligheid. Mensen kunnen en willen steeds meer zelf doen. Tegelijkertijd maken nieuwe (internet)technologieën de wereld kleiner dan ooit. Iedereen is in staat om zijn stem te laten horen, nieuwe en flexiele veranden ontstaan en verdwijnen. Informatie over alles is laagdrempelig voorhanden. Dit geeft veel kansen om zaken fundamenteel anders te organiseren (van industriële samenleving naar een netwerksamenleving), maar leidt ook tot schaduwzijden, zoals een groeiende kloof tussen informatie-have s en have not s. Onze maatschappelijke opgaven zijn ook fors en complex. We zullen eter en meer moeten presteren met minder geld. Vraagstukken als de vergrijzing met ijehorende zorgvraag of de aanpak van klimaatverandering kunnen we niet meer op een traditionele manier en vanuit de traditionele overheidsrol of marktdenken aanpakken. Kortom: de samenleving is ingewikkelder geworden en de economische crisis voegt hier een dimensie aan toe. Dit jaar is het vijf jaar geleden dat de eerste prolemen met Amerikaanse rommelhypotheken ontstonden, die leidden tot de val van Lehman Brothers. Dit gaf een vertrouwensschok in de ancaire sector, waarij in vooral in Europa en in de Verenigde Staten nationale overheden grote schulden heen gemaakt om de anken overeind te houden. Gevolg hiervan is dat de overheid, zowel nationaal als lokaal, eduidend minder financiële armslag heeft om in te grijpen. Ook staat de houdaarheid van de welvaartsstaat in de huidige vorm onder druk. Zekerheden uit het verleden verdwijnen met alle stress van dien. Zaken die ooit vanzelfsprekend waren, zijn dat niet meer. Wij moeten anders opereren dan wij gewend waren. - 5 -
Algemeen Een goed vooreeld hiervan is onze inzet om het Holstcentrum in stand te houden. Dit topinstituut, dat voor het hightech edrijfsleven cruciaal is en zorgt voor werkgelegenheid in de stad, dreigde door rijksezuinigingen afgelopen jaar om te vallen doordat het rijk hiervoor minder financiering over had. We heen ervoor gekozen om af te zien van het Parkplateau in Brainport Avenue om zelf een ijdrage te kunnen leveren aan de instandhouding van het Holstcentrum. Inhoud is leidend en we kiezen de rol en de prioriteiten die de maatschappelijke opgave het este dient. Uit de maatschappelijke vragen vloeit als vanzelf voort wie waarvoor nodig is, wie de meeste toegevoegde waarde op welk geied kan leveren en welke rol daarij hoort. Dit kan per opgave sterk wisselen. Echter, in nagenoeg elk groot stedelijk vraagstuk zal lijken dat de aanpak een netwerkenadering vraagt waarin urgers, edrijven, instituties en overheid als partners samen moeten optrekken. Vaak heeft de gemeente etrokkenheid. Er zijn vraagstukken waar we als gemeentelijke overheid veel waarde kunnen toevoegen uit hoofde van ijvooreeld onze wettelijke taken en er zijn vraagstukken waar ons terughoudendheid past omdat wij er niet of nauwelijks toe uitgerust zijn en dus weinig toe kunnen voegen. Dit is ijvooreeld een elangrijke drijfveer geweest in de keuzes voor de gemeentelijke organisatie in het traject Route 2014. We werken aan een slanke, slagvaardige, flexiele en wendare organisatie. Met deze operatie verdwijnen er circa 400 van de 2200 areidsplaatsen. Het vraagt een kritische lik en gedegen zelfkennis als organisatie om per geval te ekijken welke rolopstelling het meeste rendement voor de stad oplevert. De vraag wat stoppen we er op welke manier in en wat levert het op in termen van toegevoegde waarde voor de stad is permanent aan de orde. En dat geldt zeker in een tijd van eperkte financiële armslag. Om die reden introduceren we het instrument van de Maatschappelijke Kosten-Baten-Analyse (MKBA) om onze prioriteiten te stellen in de investeringsportefeuille. We zijn een grote slag aan het maken om onze investeringen op deze manier door te lopen. Het is niet meer vanzelfsprekend dat de gemeente overal een rol in heeft. Juist daarom zoeken we ook naar vernieuwende vormen van samenwerking met andere elangheenden in de stad: edrijven, professionele organisaties en ewoners. Denk ijvooreeld aan de methodiek van ontwikkeld eheer en de verduurzaming van de estaande woningvoorraad samen met corporaties. Dit is een elangrijke leidraad in wat we tot nu toe gedaan heen en het komende jaar gaan doen. Economie als motor Vanaf het moment van ons aantreden heen we ingezet op de kracht van de economie. Banen zorgen ervoor dat mensen mee kunnen doen in de samenleving. Werk is de este vorm van sociale zekerheid. We heen met de kennisintensieve maakindustrie in onze regio goud in handen. Deze industrie heeft een hoge toegevoegde waarde per areidsplaats en het levert de voor Nederland elangrijke exportinkomsten. De export is ij krimpende innenlandse estedingen van consumenten, edrijven en overheid nog één van de weinige kurken waarop de economie drijft. Brainport Eindhoven draagt samen met de Rotterdamse haven en de regio Amsterdam hier in elangrijke mate aan ij. Vandaar dat we de anden met Amsterdam en Rotterdam versterken om - 6 -
Algemeen de krachten op geied onder de noemer E3-samenwerking te undelen om gezamenlijk etere resultaten te oeken. De industriële edrijven doen het goed. Bedrijven als ASML en FEI draaien aanhoudend recordomzetten en investeren in nieuwe technologieën en productiecapaciteit. De samenwerking van ASML met Intel, TSMC en recent Samsung om gezamenlijk in de volgende generatie chipmachines te investeren is uniek en leidt tot extra werkgelegenheid op alle niveaus. De overname van Nedcar door VDL met BMW als elangrijkste klant is een enorme opsteker voor (de automotive-industrie in) Brainport. Een vooreeld hoe je tegen de economische stroom in kansen moet pakken. Het grote regionale netwerk van technologische toeleveranciers spint hier ook garen ij. Wij lijven inzetten om een ijdrage te leveren aan de kracht van de economie. Zorgen voor voldoende gekwalificeerd personeel past ij uitstek ij onze rol. Daarom zetten wij vol in op het voorkomen van schooluitval, op goed (technisch) onderwijs onder andere door het realiseren van de VMBO s en op het toeleiden van zoveel mogelijk mensen naar de areidsmarkt. We willen dat iedereen de kans heeft om mee te doen en economisch onafhankelijk te zijn. Ook kunnen we alle areidskrachten geruiken in de regio en we ouwen daarmee aan draagvlak voor diegenen die echt afhankelijk zijn van een uitkering. We heen vanuit deze drijfveren de werkwijze van de sector Werk op een andere leest geschoeid en dat etaalt zich uit. De werkgelegenheid neemt licht af door de crisis en daardoor halen we vooralsnog niet onze amitie om jaarlijks 2,5% te dalen in ons ijstandsestand. Relatief gezien doen we het goed. Het CPB verwacht namelijk een stijging van circa 10% ijstandsgerechtigden landelijk. Eindhoven kent in het eerste half jaar van 2012 een toename van nog geen 0,5%. Dat zorgt voor een grote en in potentie structurele meevaller op de gelden die we van het rijk krijgen voor het verstrekken van uitkeringen, de zogenaamde BUIGgelden. De verdeling hiervan houdt namelijk verand met de prestaties ten opzichte van andere gemeenten. Zolang wij het goed lijven doen, mogen we meevallers lijven verwachten. We gaan ehoedzaam met deze meevallers om. Ze helpen ons om de egroting sluitend te krijgen, maar we rekenen ons niet rijk. Om te zorgen dat we ook in de komende jaren goed presteren, geruiken we een deel van de meevaller voor maatregelen om mensen nog eter naar de areidsmarkt te rengen. Investeren in de werkgeversenadering (denken en handelen vanuit het perspectief van de ehoeften van werkgevers). Daarnaast esteden we extra aandacht aan specifieke doelgroepen, zoals jongeren zonder startkwalificatie of de groep van werkzoekenden oven de 45 jaar. De edreigingen voor onze regio zitten primair in zaken die het economisch succes en daarmee de werkgelegenheid edreigen: eschikaarheid van voldoende technisch personeel, prolemen ij edrijfs- en exportfinanciering en het op niveau houden van de (pulieke) R&D-investeringen. Daarom investeren we in onderwijs, in Holst en in de Brainport-samenwerking. Maar deze vraagstukken gaan in elangrijke mate de macht van de lokale overheid te oven. Actie op nationaal niveau is nodig om de economie te moderniseren. Naar onze mening zal een nieuw kainet zich moeten inzetten voor een aantal fundamentele systeemveranderingen, zoals: een nieuwe alans tussen flexiilisering van de areidsmarkt en werkzekerheid, een herziening van ons - 7 -
Algemeen innovatiesysteem waarij voldoende ruimte is voor fundamenteel onderzoek en het elonen van ondernemerschap in kennisinstellingen (van ijklussende hoogleraar tot wetenschappelijk ondernemer ), stimuleren van technische opleidingen en technische eroepskeuze en etere financieringsmogelijkheden voor export en (door)groei van ondernemingen. Met het topsectoreneleid van het ministerie van Economische Zaken, Landouw en Innovatie is een goede asis gelegd voor modern industrieeleid. Wij verwachten dat een nieuw kainet dit eleid zal voortzetten. Aandacht voor de industrie is goed voor onze regio en doorzetten van het topsectoreneleid juichen wij dan ook toe. Wel denken wij dat de aansluitingen eter moet tussen topsectoren en regionale ecosystemen waar topsectoren en zogenaamde cross-overs tussen topsectoren geworteld zijn. Het gaat om regionaal maatwerk en moet niet exclusief vanuit Den Haag of vanuit landelijke oegeelden geregisseerd worden. De lik naar uiten Europa is elangrijk voor Eindhoven. Europa zet namelijk sterk in op regionale Smart Specialisation Strategies. Uitgangspunt daarij is dat de innovatie- en concurrentiekracht van Europa van oorsprong estaat in regio s en steden. Daardoor ontstaat in de relatie met Europa een spagaat tussen de nationale en regionale/stedelijke elangen. Zeker in onze regio. Nederland vindt al jaren dat structuurfondsen alleen ten goede moeten komen aan lidstaten met achterstanden. Ze wil een korting op de afdracht voor rijke landen vanuit de gedachte dat je geen geld moet rondpompen. Structuurfondsen zijn voor de regio Eindhoven een elangrijk instrument om te investeren in economische structuurversterking met een grote cofinancieringsmultiplier. Europa heeft daarmee aan de asis gestaan van het succes van de Brainport. Daarnaast is de open en internationaal georiënteerde regio als de onze niet geaat ij het huidige negatieve sentiment over Europa. In onze Brusselse elangenehartiging merken we de negatieve eeldvorming hiervan. Tegelijkertijd merken we ook dat we als stad en regio in de loop der jaren een uitstekende reputatie opgeouwd heen. De Brainport 2020-strategie wordt erkend als schoolvooreeld van een evenwichtige Smart Specialisation Strategy. Zowel de Europese Commissie als andere Europese steden en regio s werken graag met Eindhoven samen. Wij lijven dus onverkort inzetten op het versterken van onze Europese oriëntatie. Om aanvullende susidiegelden te verwerven, maar ook als platform om onze internationale elangen te ehartigen. Zoals toegezegd ij de ehandeling van de Kadernota versterken wij daarom onze inzet op Europa door interne focusverschuiving en door het versterken van ons kantoor in Brussel. Financiering hiervan geeurt innen de estaande financiële kaders. Om de stad vitaal en gezond te houden moeten we sowieso over de grenzen kijken. We lijven dan samen met het edrijfsleven inzet plegen op het werven van internationale kenniswerkers en vakmensen. Met de kennisinstellingen trekken wij op om studenten uit innen- en uitenland te werven en te inden aan onze regio en ons edrijfsleven. Onze rol zit daarij primair in het zorg dragen voor fatsoenlijke huisvesting en een aantrekkelijk leefomgeving. Ook de investeringen uit de afgelopen jaren om de kwaliteiten van Eindhoven als studentenstad te versterken heen hun - 8 -
Algemeen vruchten afgeworpen. Met de grootste intro van Nederland is hier samen met TU/e, Fontys en Design Academy een mooi hoogtepunt ereikt. Doordat we Citymarketing op een andere leest geschoeid heen, is er een goede asis om ook de komende jaren de voor de stad elangrijke internationale kenniswerkers en studenten hier naartoe te halen. Onze inzet voor het duurzaam realiseren van een Expatcenter en de nieuwe campus van de Internationale School zorgt ervoor dat we de groeiende internationale gemeenschap steeds eter kunnen edienen. De jarenlange triple-helix samenwerking en de daaruit voortvloeiende investeringen in de kracht van het Brainport-ecosysteem etalen zich meer en meer internationaal uit. We merken dat de uitverkiezing van de regio Eindhoven als slimste regio ter wereld heeft geleid tot een groeiende elangstelling van andere regio s en steden om onze stad te leren kennen en om mee samen te werken. Wij merken dat onze tweede plaats als World Design Capital, de uitverkiezing tot Slimste regio, maar straks ook Culturele Hoofdstad van grote etekenis zijn voor internationale promotie en acquisitie van topedrijven. Niet voor niets undelen we de krachten met Helmond, Veldhoven en Best, de campus-gemeenten, om juist op deze agenda meer resultaat te oeken. De ijdrage van deze gemeenten aan de Internatonale School is een mooi vooreeld hiervan. Naar nieuwe samenwerkingsmodellen De campusgemeenten, de C4, vinden elkaar op een economische topagenda, omdat wij daar met onze campussen een groot elang ij heen. En daarnaast zijn wij allen aandeelhouder in Brainport Development. Samen optrekken zorgt daar dan ook voor één overheidsgezicht naar de triple-helix partners. Een ongezocht neveneffect is een groeiend gecoördineerd optreden op dossiers die uiten de directe C4-agenda liggen. Een vergelijkare eweging heen we ingezet met de samenwerking in het Stedelijk Geied. We willen van een gedwongen samenwerking na de mislukte herindeling op het geied van wonen en werken naar een samenwerking die geënt is op een gedeeld elang en een gedeeld esef dat wij allen geaat zijn ij een sterke stedelijke regio. Wij zoeken naar samenwerkingsvormen, die gedreven zijn vanuit de inhoud. En die het elang van de ewoners en edrijven in de regio centraal stellen, ongeacht gemeentegrenzen. Want dat is wat de samenleving van ons vraagt. Het is nog een zoektocht om dit allemaal goed vorm te geven, maar de sfeer rondom regionale samenwerking is onomkeeraar veranderd. Het feit dat Waalre de uitvoering van de sociale zekerheid ij Eindhoven heeft ondergeracht is daarvan een goed vooreeld. Dit past goed ij onze rolopvatting. Als grootste gemeente in de regio voelen we een ijzondere verantwoordelijkheid voor de ontwikkeling van deze regio. In het ijzonder geldt dat voor het stedelijke geied. Eindhoven kan door haar schaalgrootte veel kennis en kunde eschikaar maken, maar ook taken uitvoeren ten ehoeve van andere gemeenten. Dit laatste vraagt van ons overigens om onze organisatie daarvoor klaar te maken. Wij zijn voornemens om in overleg met geïnteresseerde omliggende gemeenten een aantal domeinen te identificeren waarop kansrijke samenwerking mogelijk is. In de uitwerking van de denkrichtingen en de daarop volgende implementatie van Route 2014 kunnen we hier dan rekening mee houden. - 9 -
Algemeen Het elang voor de regio Eindhoven zit erin dat we op nationaal en internationaal niveau meer gewicht in de schaal leggen een meer kunnen ereiken als de stad daadwerkelijk kan fungeren als centrumstad van een grote en goed samenwerkende regio. Wij zien overigens niets in estuurlijke structuuroplossingen als herindeling of verlengd lokaal estuur. We zijn op zoek naar vernieuwende en flexiele samenwerking op asis van een inhoudelijke agenda. De cominatie van lokale autonomie en krachtenundeling op eleid en uitvoering vinden wij het onderzoeken waard op de schaal van het stedelijk geied. Omdat wij de inhoud leidend vinden en ervan overtuigd zijn dat je je rol moet kiezen, die past ij de maatschappelijke opgave en de ijdrage die je daaraan kunt leveren, gaan wij anders om met geïnstitutionaliseerde samenwerkingsveranden. Met name geldt dat voor het SRE en voor Brainport Development. We constateren dat het SRE teveel een instituut geworden is dat te ver van de gemeenten af is komen te staan. Samenwerking tussen gemeenten is te veel samenwerken via en met het SRE geworden. We moeten daarom weer terug naar de inhoud: wat willen we ereiken, wie zijn onze partners en wat heen we nodig om onze doelen te ereiken. Er is een zekere analogie tussen SRE en Brainport Development. De samenwerkingspartners (overheden of triple-helix partners) zijn soms op te grote afstand gaan staan of heen elkaar te weinig op inhoud opgezocht, waardoor het samenwerkingsplatform zijn eigen koers moet zoeken. Het versterken van eigenaarschap (er echt zelf van zijn) en de-institutionalisering van uitvoeringsorganisatie en partnerschappen is een elangrijk speerpunt voor komend jaar. Dit geldt ook voor onze etrokkenheid ij relatief nieuwe samenwerkingsvormen als EHV365, Slimmer Leven 2020 of Capital-D. Zij verdienen onze nauwe etrokkenheid en korte lijnen. Dit geldt niet alleen de uitvoeringsorganisaties zelf, maar ook voor de relaties met de partners met wie we in de samenwerking zitten. Uiteraard met respect voor ieders rol en verantwoordelijkheid. Dit past ij onze amitie om te lijven innoveren. Innovatie komt ij uitstek tot stand in een open samenwerking met pulieke en private partners. Met Slimmer Leven 2020 heen we op zorggeied de asis gelegd. Daar moeten komend jaar de resultaten zichtaar van worden. Op asis van de goede ervaringen willen we op energiegeied een vergelijkaar fundament leggen. Een energiecoöperatie kan ij uitstek pulieke en private kennis en kunde op het geied van ijvooreeld duurzaamheid, decentrale energieopwekking, energiedistriutie en hernieuware energieronnen undelen en omzetten naar innovatieve producten en diensten, waar inwoners en edrijven in (de regio) Eindhoven als eerste van kunnen profiteren. Ook zullen we in 2013 flinke stappen maken in de verdere verglazing van Eindhoven. Wij gaan ons sterk maken om rondom het thema ICT resultaten te oeken op het geied van innovatieve maatschappelijke toepassingen. Daarmee vergroten we ovendien de aantrekkelijkheid van Eindhoven als vestigingsplaats voor ICTgerelateerde edrijvigheid. De reeds aanwezige excellente infrastructuur iedt daarvoor een goede voedingsodem. Onze puliek-private samenwerking stelt ons in staat de krachten te undelen om mondiaal edrijven te verleiden om zich hier te vestigen. En ook hier mag je verwachten dat Eindhovenaren als eerste de vruchten plukken: werkgelegenheid en vooruitlopen in het geruik van nieuwe mogelijkheden. - 10 -
Algemeen Mensen maken de stad en iedereen doet mee Analoog aan onze rol in samenwerkingsveranden en partnerschappen verwachting wij ook eigenaarschap van urgers, edrijven en instellingen. De stad wordt gemaakt door mensen die er wonen, werken en verlijven. Met het marktdenken eind vorige eeuw is de urger een consument van overheidsdiensten geworden, continu calculerend of hij voldoende waar voor zijn elastinggeld krijgt. Dit heeft een stevige knauw gegeven aan de noties van urgerschap, verondenheid met en eigenaarschap van de samenleving en de overheid. Het versterken van het eigenaarschap wordt in het coalitieakkoord weergeven door het vergroten van zeggenschap van inwoners en ze meer aan het stuur te zetten: niet als klant (u vraagt, wij draaien), maar als mede-eigenaar/stakeholder in de ontwikkeling van de stad en de samenleving. De relatie is dus sterk wederkerig. Bij versterkt eigenaarschap past ook de notie dat vertrouwen gegeven wordt en dat er een sterkere en directere etrokkenheid ij esluitvormingsprocessen komt. Een mooi vooreeld hiervan is de ewonersetrokkenheid ij de selectie van de nieuwe welzijnsaanieder in Vaartroek. Geef degenen die de meeste etrokkenheid heen ij het wel en wee van de wijk een grote rol in de selectie van professionals, zoals de wijkwerkers. Hiermee ontstaat eigenaarschap op het gezamenlijk te ereiken resultaat en het gedeelde elang: een etere wijk, waar het prettig wonen en leven is. Het is ook de reden waarom we voor het gros van de susidies onder de 5.000 geen verantwoording meer vragen. Ook in het ruimtelijke domein denken we vanuit de eigen kracht van urgers en het zelfoplossend vermogen in de samenleving. We willen partijen ij elkaar rengen, informatie delen en dingen mogelijk maken. Voor de eigen organisatie etekent dat een versteviging van het geiedsgericht werken en een verschuiving van sectoraal naar integraal. We richten het gehele proces van vergunningverlening anders in. Hierdoor ontstaat een etere kwaliteit, meer waarorgen voor de eindgeruiker en vermindering van totale kosten en daarmee samenhangend ook lagere leges. Daarnaast gaan we, samen met de gemeenteraad, kritisch kijken naar de lokale regelgeving. We heen veel regels gemaakt ovenop landelijke en Europese wetgeving. Deze regels elemmeren ontwikkelingen die we wenselijk vinden in de stad. We willen niet alle regels afschaffen, maar juist die regels die zorgen voor een suoptimaal resultaat, langere doorlooptijden en hoge maatschappelijke kosten. Het gaat daarij om minder en andere regels, en om een andere verantwoordelijkheidsverdeling (de werkwijze). Ten slotte gaan we omwonenden een duidelijke stem geven in de aanvaardaarheid van epaalde wijzigingen. Nu oordeelt de gemeente en handelt vervolgens de ewaren af. Een werkwijze waarin ewoners zelf meer verantwoordelijkheid krijgen, werkt effectiever en doet meer recht aan de kracht van de samenleving. We kunnen alleen werken op asis van vertrouwen als we tegelijkertijd hard optreden tegen misruik van dat vertrouwen. Onze geloofwaardigheid als overheid en het draagvlak voor het op - 11 -
Algemeen deze manier handelen, hangt daar in elangrijke mate van af. We heen al veel regels afgeschaft of vereenvoudigd, maar we controleren streng op misruik van regels. Dat etekent ook dat we alle regels die we niet kunnen handhaven af gaan schaffen. Kern van de werkwijze van deze coalitie is het van uiten naar innen werken. We stellen de kracht en de ehoefte van de stad en haar inwoners en edrijven centraal. Ook hier geldt dat een houding van u vraagt, wij draaien niet aan de orde is. Als overheid he je uiteraard een wettelijke rol en een verantwoordelijkheid voor het algemeen elang. In alle andere gevallen handel je alleen als je toegevoegde waarde kunt leveren. Wij zijn er sterk van overtuigd dat we te rade moet gaan ij degenen die het este weten wat er in de praktijk daadwerkelijk nodig is: de ewoner, de leraar op school, de wijkverpleegkundige of de ondernemer. Die kennis uit de samenleving moet leidend zijn in de epaling van de noodzaak en de vormgeving van een overheidsinterventie. Kern van het ovenstaande is een herwaardering en versterking van het urgerschap ij zowel inwoners als edrijven (maatschappelijk verantwoord ondernemen is feitelijk een vorm van edrijfsurgerschap): de notie dat er zowel rechten als plichten voortvloeien uit het wonen of gevestigd zijn in de stad Eindhoven. Een gevoel van gedeeld eigenaarschap ij de stad legitimeert de overheid om een eroep op urgers en edrijven te doen en geeft tegenwicht aan het in de jaren 90 opgekomen consumentisme. Wel lijven wij onverkort oog houden voor de kwetsaren in onze samenleving. Hoewel wij door de relatief gunstige economische ontwikkeling in de regio minder geld dan verwacht kwijt zijn aan armoedeeleid en inkomensondersteuning, lijft dit voor ons een elangrijk aandachtspunt. We zien, mede op asis van het recente NIBUD-onderzoek, dat er nu al stapelingseffecten optreden door rijkseleid. Daarom willen wij komend jaar een aantal groepen tegemoet komen: gezinnen met kinderen, mensen die geruik maken van de GGZ-voorzieningen en mensen die weer aan het werk gaan. Deze laatste groep moet niet getroffen worden in hun inkomen (de armoedeval ), daarom willen hen tegemoet komen in hun reiskosten. We zijn voorzichtig om op het geied van armoedeeleid structurele maatregelen te nemen. Zelfs al houden we geld over omdat de groei van het eroep op voorzieningen achterlijft ij onze verwachting. Er is op dit moment veel onduidelijkheid over de toekomst. De ontwikkeling van de economie is onzeker. Hetzelfde geldt voor de maatregelen waarmee een nieuw kainet ezuinigingen wil realiseren. Wij willen daarom wendaarheid in ons armoedeeleid houden om snel in te kunnen spelen op de ontwikkelingen in het komende jaar. Eenzelfde voorzichtigheid geldt voor de WMO. Wij verwachten de komende jaren een groeiend eroep op deze voorzieningen, niet in de laatste plaats omdat het rijk meer ij ons zal neerleggen. Terecht heen wij in de afgelopen jaren maatregelen genomen, zoals eigen ijdragen voor degenen die dat kunnen etalen. De WMO moet altijd toegankelijk en etaalaar lijven voor degenen die het nodig heen. - 12 -
Algemeen Dit zijn voor ons elangrijke noties ij het opnieuw vormgeven van het sociale domein. WIJEindhoven is ij uitstek gericht op het versterken van de kracht en weeraarheid van het individu, zijn informele netwerk en - als het niet anders kan - professionele hulpverleners. Wij zullen niets zomaar vanwege de ezuinigingen over de schutting naar de samenleving gooien. We maken deze eweging omdat hij past ij onze visie op de samenleving en de rol van de overheid. Mensen moet je niet etuttelen of medicaliseren, maar uitgaan van wat ze wel kunnen en hun eigen kracht versterken. Daar hoort ij dat je meer van mensen vraagt. Maar ook dat je ze meer ruimte geeft om hun leven naar eigen wens te leven. Wij gaan met WIJEindhoven de professionals slimmer inzetten. Niet langer staat het gefragmenteerde aanod centraal, maar de ehoefte van de urger. Uitgangspunt is één gezin, één plan, één hulpverlener. Dit krijgt vorm door versteviging van de (formele en informele) sociale asisinfrastructuur, vervolgens via inzet van generalisten in de wijk die, als het echt niet anders kan een specialist inschakelt. We zijn hiermee gestart in twee geieden; Tongelre (de uurten Lakerlopen, Villawijk en Doornakkers) en Gestel Midden (Bennekel, Blaarthem, Genderdal). Om een echt integrale aanpak mogelijk te maken, gaan we de schotten in onze egroting weghalen. We gaan maatschappelijk aanesteden en de BCF-constructie inrichten op maatschappelijk effect. WIJEindhoven etekent dus niet alleen een verandering voor de inwoners, maar ook voor de instellingen en onze eigen organisatie. Dit alles leidt tot een forse verandering van het sociale domein, die ook nog eïnvloed wordt door een landelijke decentralisatieeweging. Wij verwachten dat een nieuwe coalitie de decentralisaties in het sociale domein (al dan niet in gewijzigde vorm) doorzet. Het eerder geschetste tijdpad van invoering zal vertraging oplopen, maar dat geeft ons meer tijd om eerst zelf WIJEindhoven vorm te geven. De toekomstige vormgeving van de (opvolger van) de wet Werken naar Vermogen houden wij goed in de gaten. Wij ondersteunen de versterking van de werkgeversenadering en het uitgangspunt dat een aan de este vorm van sociale zekerheid is. Tegelijkertijd hadden wij zorg over de toekomst van de sociale werkvoorziening. De eoogde wijze van eheersing van de zorgkosten zal epalend zijn voor de decentralisatie van de AWBZ. Zoals eerder aangegeven is de tendens van een kleinere AWBZ en een grotere WMO onvermijdelijk, maar onzeker is nog wat de omvang en reikwijdte van de decentralisatie zal zijn. Wij juichen de decentralisering in algemene zin toe onder de voorwaarde dat we voldoende eleidsvrijheid krijgen en realistische financiële kaders. Alleen dan kunnen we nieuwe taken optimaal vormgeven en meer met minder ereiken. Een solide fundament voor de toekomst De financiële positie van de gemeente is vooralsnog solide, maar er zijn stevige (externe) edreigingen zoals verdergaande rijksezuinigingen, decentralisaties van rijkstaken met onvoldoende middelen, een oplopende leningenportefeuille en eperkende financiële regelgeving zoals de aangekondigde wet HOF. Hoewel het ondanks de crisis nog relatief goed gaat in de regio zal de financiële druk - ij aanhoudende recessie op grondexploitaties en uitkeringsestand - mogelijkerwijs ook verder toenemen. Daarnaast zien wij een grote en groeiende spanning op de etaalaarheid van stedelijke voorzieningen met een (oven)regionale uitstraling. Het wordt voor de stad Eindhoven steeds lastiger om deze (veelheid) van voorzieningen zelf overeind te houden. Vergroting van het draagvlak voor deze voorzieningen en sterkere etrokkenheid van de - 13 -
Algemeen omliggende gemeenten ij de stad en de amities van de regio is noodzakelijk in de (naije) toekomst. Het eerder genoemde concept van centrumstad zou hierij een interessante denkrichting kunnen zijn. Eindhoven is de centrumstad van de Brainportregio en dat rengt een (nationale) verantwoordelijkheid met zich mee om, samen met andere stakeholders, een elangrijke rol te spelen in het waarmaken van de amities (zoals geformuleerd in Brainport 2020), Wij moeten ook komend jaar weer alles uit de kast trekken om onze economische positie te versterken. Dat etekent scherpe prioriteiten stellen en kiezen voor die zaken die er toe doen voor de kracht van de stad: onderwijs, werk, innovatie, sociale samenhang. Onze investeringsinzet kantelt van overwegend fysieke infrastructuur naar meer projecten ten ehoeve van de versterking van de sociaal economisch kracht van de stad. In het Meerjareninvesteringsprogramma 2013 (MIP) geven wij inzicht in de prioriteiten en de te maken keuzes. De economische crisis etekent ook dat we creatiever moeten zijn, zoals nadenken over tijdelijk geruik van raakliggende grond waar voorlopig niet geouwd gaat worden. We moeten slimmere manieren vinden om met onze schaarse investeringsmiddelen om te gaan. Dat kunnen we niet alleen, maar als lokale overheid kunnen we een grote rol spelen om partijen ij elkaar te rengen. We moeten er ook rekening mee houden dat het rijk verdergaande ezuinigingen zal doorvoeren. Een nieuw kainet zal ongetwijfeld met maatregelen komen (vergelijkaar met het Voorjaarsakkoord) om het egrotingstekort in 2013 op maximaal 3% te krijgen. In welke mate dat de gemeente zal raken is afhankelijk van de precieze maatregelen. In onze egroting anticiperen we hierop door de aanvullende ezuinigingen. En we zetten het voordeel op de uitkeringsgelden niet structureel in. Het is onze inschatting dat het niet lijft ij het terugrengen van het tekort naar 3%. We houden er rekening mee dat er na 2013 extra ezuinigingen zullen komen om het tekort naar nul terug te rengen. Daar is rede politieke consensus over, alleen het tempo van realisatie verschilt per partij. Dit etekent voor Eindhoven een aanvullende ezuinigingsopgave, die ons naar verwachting na deze collegeperiode te wachten staat. We zien het als onze plicht om dat goed te ewaken en tijdig voorereidingen te treffen, mocht dit zich aftekenen. In de volgende Kadernota komen we hierop terug. Ook in deze egroting werken we vanuit een heldere en consistente visie op onze rol: waar zijn we van en waar moeten we anderen de ruimte geven. Waar voegen we waarde toe en waar heen we nauwelijks een rol. Deze visie geeft helderheid: niet zozeer door precies af te akenen wat de overheidsrol is, maar doordat het voorspelaarheid toevoegt ondanks dat het optreden van de overheid vaak maatwerk is en afhankelijk van de specifieke situatie. Dat maakt onze keuzes eter uitlegaar en consistent. Dit is nodig om een etrouware en voorspelare samenwerkingspartner te zijn. Besturen, ezuinigen en investeren in een complexe samenleving is niet eenvoudig. Het vraagt een permanent zoeken naar evenwicht, dat het elang van stad en samenleving optimaal dient: - 14 -
Algemeen maatwerk gekoppeld aan gezond verstand. Gevolg is dat wij op vele geieden aan het transformeren zijn. WIJEindhoven transformeert het sociale domein zoals hiervoor eschreven. In het ruimtelijk domein maken we een vergelijkare eweging. Met Route 2014 zetten we een denklijn uit die we vervolgens vertalen naar de gemeentelijke organisatie, die overgaat naar een slanke, slagvaardige, wendare en flexiele organisatie die afgestemd is op de ehoeften van de stad. Hiermee realiseren we een stevige ezuiniging. Niet alleen als doel, maar juist als gevolg van een scherpe analyse van de rol van de lokale overheid. Op lokaal niveau zetten we de eweging in om de stad van iedereen te laten zijn. Dat geeft urgers rechten, maar rengt ook verplichtingen met zich mee. Samen-leven is een werkwoord. Dat vraagt namelijk inzet en commitment van urgers en edrijven. Onze inzet op social return ij aanestedingen of het etrekken van edrijven ij maatschappelijke vraagstukken (Business4pulic) vloeit hier naadloos uit voort. En dat vraagt loslaten door overheid en instituties. Uiteraard geeft dat ongemak en schuurt het. De rol van de gemeente verandert onontkoomaar omdat het stadhuis niet langer het middelpunt van de samenleving is. Ook dat hoort ij een verandering. Echter, etrokkenheid en eigenaarschap van urgers en edrijven ij de stad in cominatie met een consistent en transparant estuur geeft veerkracht. En veerkracht is de elangrijkste ouwsteen van een toekomstestendige stad. Ten slotte We concluderen dat de wereld er vijf jaar na de val van Lehman Brothers fundamenteel anders uitziet. De economische (en daarmee politieke) zwaartepunten lijken wereldwijd langzaam maar zeker aan het verschuiven van West naar Oost. Het is onduidelijk hoe de Europese Unie en de Eurozone zich gaan ontwikkelen. Hetzelfde geldt voor de uitslag van de kainetsformatie en de maatregelen die op ons af gaan komen. We lijven dan ook ij deze programmaegroting primair uitgaan van onze eigen kracht. We maken een egroting die voldoende rouust is om ongeacht alle onzekerheden ij de dragen aan de kracht van de stad, haar inwoners, haar ondernemers. Werken aan de kracht van onze economie zetten we komend jaar onverminderd voort. Meer mensen aan het werk helpen, inzetten op de kwaliteit van (technisch) onderwijs, versterken van de internationale promotie en acquisitie en een sterkere focus op Europa. We koesteren in 2013 onze innovatiekracht. Niet alleen door slimme samenwerkingen op het geied van zorg, energie en reedand, maar ook door ervoor te zorgen dat onze inwoners als eerste profiteren van de nieuwe mogelijkheden. Mensen in de volle reedte mee laten doen is sowieso onze prioriteit. Een goed armoedeeleid en goede WMO-voorzieningen zijn en lijven voor ons vanzelfsprekend. Daar doen we geen concessies aan. Hoewel we niet in staat zijn om alle rijksmaatregelen te compenseren, zijn we scherp op stapelingen. Ook wordt 2013 een jaar waarin regionale samenwerking op een nieuwe leest geschoeid wordt. Wij voorzien een nieuw elan en vernieuwende vormen van samenwerking tussen Eindhoven en haar omliggende gemeenten. En dat is nodig om de opgaven voor de komende jaren voortvarend op te pakken. - 15 -
Algemeen We opereren consistent vanuit een sterke visie op de rol van de gemeentelijke overheid en we zien dat dit op veel geieden leidt tot ingrijpende transformaties. Dat lijkt ook nodig om in de nieuwe financiële realiteit onze rol te kunnen lijven spelen. Alleen dan kan Eindhoven enerzijds vanuit haar verantwoordelijkheid als grootste centrumstad ijdragen aan de ontwikkeling van de Brainportregio als één van de kurken waarop de Nederlandse economie nu en in de toekomst drijft en anderzijds een sociale stad lijven waar iedereen de kans krijgt om mee te doen. - 16 -
Algemeen 1.3 Financiële hoofdlijn De Programmaegroting 2013-2016 is geaseerd op de uitgangspunten, randvoorwaarden en richtlijnen zoals door de raad vastgelegd op 26 juni 2012 in de Kadernota 2013-2016. Financieel elangrijk uitgangspunt voor het provinciaal toezicht is een reëel sluitende egroting voor 2013. Dit houdt in dat de egroting in evenwicht is, waarij de jaarlijks terugkerende lasten zijn gedekt door jaarlijks terugkerende aten. Op het geied van onderwijshuisvesting worden door de intensivering uit de kadernota alle structurele lasten uit het verleden ook structureel gedekt. Alleen in 2013 wordt hiervoor (zoals in de afgelopen jaren) nog een eroep gedaan op de reserve Onderwijshuisvesting. In de jaren daarna is sprake van enige speelruimte. Omdat de edragen nog niet exact zijn, is deze ruimte voorlopig op een stelpost gezet. Voor rente is de standaard van 4,5% meegenomen. In het IHP, dat volgens verwachting eind 2012 gereed is, wordt het financiële plaatje ook naar de toekomst toe duurzaam verankerd. De oekwaardes van het Grondedrijf stijgen door rentetoerekening. In de kadernota is een volume van 3 miljoen voor deze prolematiek eschikaar gesteld. Dit stelt ons in staat om een differentiatie aan te rengen in de omslagrente. Voor verliesgevende planexploitaties hanteren we nu een rentepercentage van 1,5%, in plaats van de standaard van 4,5%. Nieuwe ontwikkelingen zijn er op het geied van: Algemene uitkering gemeentefonds: In de kadernota zijn we uitgegaan van een tekort van 5 miljoen structureel vanaf 2013. Voor 2013 is de korting groter als gevolg van de negatieve accressen voor de jaren 2012 en 2013. Voor 2014 en volgende jaren is het eeld iets gunstiger door het vervallen van de korting op de decentralisatie AWBZ naar de WMO. Als het volgende kainet deze ezuiniging toch doorzet, dan moeten we dit als tegenvaller incalculeren ij de volgende kadernota. Voor wat etreft de rijkskorting op de udgetten voor Maatschappelijke Opvang (MO) en WMO zijn voor 2013 geen aanvullende keuzes nodig. Uit de offertes voor MO lijkt dat het financieel kader, evenals in 2012, niet wordt overschreden. De WMO laat in 2012 (en mogelijk ook in 2013) een overschot zien. Op termijn zullen naar verwachting wel aanvullende maatregelen nodig zijn om de WMO sluitend te krijgen. Doorrekening van de egroting: Het doorrekenen van de egroting geeurt op asis van de richtlijnen in de kadernota. Voor lonen, prijzen en tarieven wordt een index van 2% gehanteerd; voor susidies geldt maatwerk (zie ijlage 7). De kapitaallasten van vervangingsinvesteringen zijn waar mogelijk getemporiseerd. Personeelskosten zijn ijgesteld als gevolg van organisatiewijzigingen. Deze mutaties leiden eveneens tot aanpassing van de kostenverdeling. Daarnaast heen we in de kadernota voor indexering en uitreiding van toerekening van kosten aan de afvalstoffenheffing in 2013 een edrag meegenomen van 1 miljoen (en vanaf 2014 1,5 miljoen). We gaan met externe deskundigen epalen wat de ruimte exact is. In deze egroting - 17 -
Algemeen nemen we nu vooralsnog structureel 0,7 miljoen mee. Vanwege de toename van de risico s ij het Grondedrijf trekken we het weerstandsvermogen in 2013 naar de norm op met eenmalig 0,6 miljoen. Bundeling van Uitkeringen Inkomensvoorziening aan Gemeenten (BUIG): In 2012 lijkt het voordeel op BUIG groter dan we in de eerste tussentijdse rapportage heen meegenomen. Een deel zal structureel zijn. In de kadernota is hiervan al 2,5 miljoen meegenomen. Echter, de taakstelling voor de sector Werk is ook de komende jaren nog fors. Daarnaast zal in 2014 het BUIG-stelsel worden herzien. Cijfers geven daarnaast aan dat er in deze regio sprake is van relatief veel WW ers. Met de kennis van nu hogen we daarom het voordeel op BUIG (ten opzichte van de kadernota) meerjarig incidenteel op met 2,5 miljoen. Voor 2013 is er meer zekerheid ten aanzien van het voordeel en oeken we 3,1 miljoen in. Voor 2013 presenteren wij, na verwerking van de nieuwe ontwikkelingen, een sluitende egroting: (x 1 miljoen; - = tekort) 2013 2014 2015 2016 Eindstand Kadernota 2013-2016 0,1-2,2-1,3-1,6 Algemene Uitkering -2,5 0,4 0,4 0,4 Doorrekening egroting -0,7-0,2-1,5-2,0 BUIG 3,1 2,5 2,5 2,5 Saldo meerjarenegroting 0,0 0,5 0,1-0,7 Het financieel meerjareneeld laat vanaf 2016 nog een (klein) tekort zien. Er komen echter nog veel ontwikkelingen op ons af. Zo ligt het in de lijn der verwachting dat het Rijk in 2014 met extra ezuinigingen zal komen. Maar de BUIG kan nog een positief effect geven ten opzichte van wat we nu meenemen. Nu een sluitende egroting presenteren voor 2016 is in dit licht dus minder zinvol. In de komende jaren zullen we het financieel eeld telkens ij de kadernota en de egroting lijven ijstellen om op nul uit te komen. Omuigingenpalet In ons werkprogramma Samen werkend aan morgen heen we een omuigingenpalet gepresenteerd van 56 miljoen. In de Kadernota 2013-2016 heen we dit palet verder moeten aanvullen. De teller staat nu op een edrag van 76 miljoen. In 2013 moet daarvan ruim 62 miljoen gerealiseerd zijn. Omuigingen worden met name gerealiseerd door slimmer werken en het verminderen (of schrappen) van taken en doelen. De ijehorende werkudgetten of stortingen in reserves en voorzieningen worden daarij gekort. In enkele gevallen moeten we iets verder gaan om de taakstelling te realiseren. Op asis van voortschrijdend inzicht heen we de volgende aanpassingen in de egroting verwerkt: - 18 -