JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE

JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE Evalua e Fort van de Democra e Jan Durk Tuinier Geu Visser S ch ng Vredeseduca e Utrecht

INHOUD 3 7 11 15 29 MENSEN MAKEN DEMOCRATIE HET FORT VAN DE DEMOCRATIE Doelstelling Educatieve doelen en competenties Thema s Programma ONTWIKKELINGSONDERZOEK Onderzoek studenten Hogeschool Utrecht SWOT analyse EVALUATIEONDERZOEK Certificaat Database Observaties Gesprekken met docenten Visitatiecommissie en openbare evaluatie CONCLUSIES Conclusie t.a.v. de ontwikkeling en samenstelling Conclusie t.a.v. het onderzoek Conclusie t.a.v. het verwerken van feedback en evaluaties Conclusie t.a.v. het behalen van de educatieve doelstellingen

Al Evalua e Fort van de Democra e JONGEREN MAKEN DEMOCRATIE

l

MENSEN MAKEN DEMOCRATIE De Stichting Vredeseducatie heeft het initiatief genomen voor het Fort van de Democratie. Het nieuwe educatieve centrum ligt in een groene omgeving op Fort Lunet 1, omringd door een fortgracht aan de zuidoostkant van de stad Utrecht. In een oude flankkazemat uit 1828 en een voormalige atoomschuilbunker uit 1955 is een uitdagende interactieve tentoonstelling ingericht over democratisch burgerschap. Hoewel vooral jonge mensen het fort bezoeken, zijn de programma s ook zeer geschikt voor volwassenen. len BEDOELINGEN De deelnemers onderzoeken en versterken hun democratische vaardigheden en houdingen. Ze gaan aan de slag met thema s als vrijheid van meningsuiting en vrijheid van godsdienst, vooroordelen, conflicten, identiteit en idealen, radicalisering en respect. Aan het eind van het programma verwerken de bezoekers hun scores in een computerprogramma en kunnen ze een persoonlijke evaluatie printen in de vorm van een certificaat. DOELGROEPEN De interactieve tentoonstelling levert oefenmateriaal voor het vak maatschappijleer in het voortgezet onderwijs of voor het verwerven van burgerschapscompetenties in het middelbaar beroepsonderwijs (ROC). Daarnaast zijn de programma s uitdagend voor studenten in het hoger onderwijs, deelnemers in justitiële inrichtingen, inburgeringcursussen en volwasseneneducatie. WERELD IS EEN DORP Onze democratische samenleving is de laatste tien jaar sterk onder druk komen te staan. De wereld is een dorp geworden en moderne media brengen maatschappelijke problemen van dichtbij en ver weg dagelijks onze huiskamers binnen. De aanslagen in de Verenigde Staten en elders in de wereld, de moorden op Theo van Gogh en Pim Fortuyn, de commotie rondom de film Fitna en andere gebeurtenissen, hebben het denken en handelen van burgers in Nederland diepgaand beïnvloed. WIJ - ZIJ SAMENLEVING Volgens sommigen verandert Nederland in een WIJ - ZIJ samenleving waarin vooroordelen het lijken te winnen van ontmoetingen. Minderheden krijgen de schuld van de maatschappelijke problemen en worden tot zondebok gemaakt. De debatten worden harder en de omgangsvormen op straat, maar ook in het parlement, ruwer. Het Grondrecht Vrijheid van meningsuiting, lijkt door sommigen opgevat te worden als het recht op ongeremde belediging. Van de overheid worden maatregelen geëist op het gebied van veiligheid, maar zonder de inzet van actieve democratische burgers lukt dat niet. VANZELFSPREKENDHEID Een democratische samenleving is niet vanzelfsprekend. Democratie heeft onderhoud nodig. Zij moet worden ontdekt, geoefend en ontwikkeld. Kinderen, jongeren en volwassenen moeten worden uitgedaagd om zich de basiswaarden van democratisch burgerschap eigen te M E N S E N M A K E N D E M O C R A T I E 3

die zich in maken en zo een bijdrage te leveren aan de maatschappij. In een rapport van de Wetenschappelijke Raad voor het regeringsbeleid (WRR) wordt terecht aangegeven dat de democratie gevoed moet worden in specifieke programma s waarin maatschappelijke binding versterkt kan worden en mensen niet langer met de rug naar elkaar staan. 1 In een advies van de Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling (RMO) wordt betoogd dat in Nederland niet iedereen hetzelfde over democratie denkt. Sommige opvattingen staan lijnrecht tegenover elkaar. Dat kan allemaal in een democratie maar van belang is wel dat zoveel mogelijk burgers die veelvormige democratie welgezind zijn. 2 WETTEN EN REGELS PACIFICEREN Leven in een democratie, betekent regels maken en wetten om de rechten, maar ook de verantwoordelijkheden, te waarborgen voor iedereen. Regels, afspraken en wetten pacificeren. Ze brengen vrede, vaak na een conflictrijke periode van maatschappelijk debat. Een vreedzame democratische samenleving betekent niet dat er geen conflicten zijn. Wellicht ontstaan er meer conflicten omdat pluriformiteit ook betekent dat verschillen (in godsdienst, belangen, gewoonten en cultuur) er mogen zijn. Cruciaal is de vraag hoe we in een democratie met conflicten omgaan. TWEEDE WERELDOORLOG In het Fort van de Democratie wordt ook aandacht geschonken aan de periode dat in Nederland en elders in Europa de democratie werd afgeschaft. Door het ervaren en onderzoeken van de gevolgen van het afschaffen van de democratie in de Tweede Wereldoorlog, krijgt de actuele belevenis van democratie verdieping en zo blijkt, meer inhoud. Het kennisnemen van de Jodenvervolging, het inperken van vrijheden, de afschaffing van grondrechten en het bedreigen en vervolgen van minderheidsgroepen, geeft inzicht in de waarde van de democratische spelregels die vrijheid mogelijk maken. Tot slot is geprobeerd om de omstandigheden van minderheidsgroepen tijdens de Tweede Wereldoorlog te onderzoeken en op een zorgvuldige manier te verbinden met actuele problemen en uitdagingen in onze samenleving. 4 M E N S E N M A K E N D E M O C R A T I E

Nederland FORT VAN DE DEMOCRATIE Vanaf oktober 2008 tot juli 2009 hebben meer dan 2.000 jongeren, uit het voortgezet onderwijs en het middelbaar beroepsonderwijs (ROC) een bezoek gebracht aan het Fort van de Democratie. Het programma van ruim anderhalf uur omvat een introductiefilm over democratie, een bezoek aan de interactieve tentoonstelling en belevenisruimten in tweetallen en tot slot het verwerken van de uitkomsten van het bezoek in een persoonlijk certificaat. Er wordt aangesloten bij de burgerschapscompetenties die in het ROC zijn ingevoerd. Dan gaat het vooral om politiek burgerschap en sociaal burgerschap, versterkt met competenties op het terrein van de identiteitsontwikkeling en de levensbeschouwelijke dialoog. dankbaar voor hun steun en kritische betrokkenheid. We hebben heel veel van hen geleerd. We bedanken de vertegenwoordigers van particuliere fondsen, de gemeente Utrecht en het ministerie van VWS voor het vertrouwen dat we kregen om dit unieke project te realiseren. DE SAMENSTELLERS LEERMOMENTEN Het Fort van de Democratie heeft een bijzondere tijd achter de rug. Er is bijna geen dag voorbij gegaan zonder boeiende ontdekkingen, gesprekken, ervaringen en leermomenten. In deze rapportage doen we daar verslag van. Het bestuur en de medewerkers van de Stichting Vredeseducatie zijn alle leerlingen, studenten en docenten 1 WRR rapport, Den Haag oktober 2004. Opvoeding Onderwijs en Jeugdbeleid in het algemeen belang, waarin een pleidooi voor een democratischpedagogisch offensief. 2 RMO advies Vormen van Democratie, oktober 2007.

HET FORT VAN DE DEMOCRATIE DOELSTELLING Het Fort van de Democratie daagt jongeren en (jong)volwassenen uit om hun persoonlijke mogelijkheden en grenzen ten aanzien van democratisch burgerschap te onderzoeken en een bijdrage te leveren aan actief burgerschap. EDUCATIEVE DOELEN EN COMPETENTIES DOELGROEPEN Vanuit hun eigen leefwereld en op hun eigen ontwikkelingsniveau, kunnen de bezoekers: leerjaar VMBO en MBO (alle niveaus), HBO, deelne- Jongeren in het voortgezet onderwijs vanaf het 3e 1. aspecten van de wording van de democratie benoemen (grondwet, diversiteit, belangen en waarden justitiële inrichtingen, geüniformeerde beroepsgroep, mers inburgercursussen, jongeren die verblijven in - conflicten, minderheid, meerderheid, afzien van deelnemers aan educatieve excursies en bedrijfsuitjes. De geweld). interactieve tentoonstelling levert oefenmateriaal bij de 2. de geschiedenis van de afschaffing van de democratie onderwerpen die behandeld worden bij maatschappijleer in 1940 en het herstel in 1945 onder woorden brengen en programma s gericht op burgerschapscompetenties en actualiseren. in het voortgezet onderwijs, programma s van het ROC, 3. vrijheid in termen van gedrag, actief burgerschap en het hoger onderwijs, justitiële inrichtingen en inburgeringcursussen. regels duiden in relatie tot de actuele spanningen en uitdagingen in de multiculturele samenleving. 4. het begrip respect illustreren aan de hand van voorbeelden en tevens hun eigen grenzen benoemen aan Het Vrijheidspark is ingericht met bomen en parkachtige THEMA S de hand van eigen ervaringen. elementen. Artikel 1 van de Grondwet ligt letterlijk in de 5. reflecteren op vrijheid van meningsuiting in verband grond. De bezoekers kunnen ervaren dat vrijheid een wezenlijk kenmerk van de democratie is. Centraal staan de met de eigen en andere religieuze of levensbeschouwelijke identiteit. uitgangspunten van democratie en (on)mogelijkheden bevinden, 6. processen van maatschappelijke uitsluiting zoals het van vrijheid. Al doende kunnen bezoekers leren hoe zondebokverschijnsel verklaren geschiedenis en een democratie belangentegenstellingen en conflicten het heden. opgelost kunnen worden zonder bedreiging en geweld. 7. voorbeelden van handelingsperspectieven noemen voor een respectvolle samenleving. H E T F O R T V A N D E D E M O C R A T I E 7

worden In de Duisternis ervaren de bezoekers wat de gevolgen waren voor Nederland toen de democratie werd afgeschaft in mei 1940. Hoe de regels voor vrijheid afgeschaft werden en plaatsmaakten voor geweld en schendingen van mensenrechten. De ruimte is grotendeels in duisternis gehuld en de vloer bestaat uit hellende vlakken zodat de bezoekers naar evenwicht moeten zoeken. Er is dus letterlijk geen sprake meer van vaste grond, van grondrechten. In het voormalige Communicatiecentrum van de atoomschuilbunker staan acht computers opgesteld, waarin maatschappelijke dilemma s zijn verwerkt. Onder andere: het provoceren met de Hitlergroet, het dragen van religieuze symbolen, internetcensuur, omgaan met hangjongeren en het verband tussen vrijheid en privacy. In de nagebootste Utrechtse Zadelstraat zijn etalages ingericht over de Nederlandse identiteit. In de inburgeringwinkel toetst de bezoeker of hij is ingeburgerd. Men verdiept zich ook in het thema fanatisme en radicalisering. En wie wil kan in de beledigingboxen kijken of het Kabinet van verboden zaken onderzoeken. Bezoekers kunnen ontdekken dat het leven in een democratie hen rechten geeft en dat burgers met elkaar verantwoordelijkheid dragen voor de samenleving. Kleine themaruimten Identiteit: wie ben ik? wie ben jij? Kabinet van verboden dingen Zondebokverschijnsel Respect Conflicten Vooroordelen Beledigen Fanatisme en idealen 8 H E T F O R T V A N D E D E M O C R A T I E

in gelijke PROGRAMMA Het programma in het Fort van de Democratie duurt ongeveer anderhalf uur. De bezoekers worden verwelkomd in de filmzaal in de flankkazemat. Daarna kijken ze naar een introductiefilm. Deze activiteit heeft drie doelstellingen. Enerzijds is het van belang de bezoekers na de reis te helpen zich te concentreren op het educatieve programma. Anderzijds worden in deze film enkele kernbegrippen toegelicht zoals bijvoorbeeld Artikel 1 van de grondwet. Tot slot wordt in de film ook uitleg gegeven over de plek waar de bezoekers zich bevinden: een voormalig militair fort, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat in de 19e eeuw en in de 20e eeuw een rol gespeeld heeft bij de verdediging van Nederland. Na de introductiefilm gaan de bezoekers in tweetallen aan het werk in de interactieve tentoonstelling. Zij ontvangen een scorekaart waarop de opdrachten staan beschreven en waarop aantekeningen kunnen worden gemaakt. Er is veel ruimte voor onderzoek en dialoog. De deelnemers kunnen werken op hun eigen niveau. Om de concentratie te versterken krijgen de deelnemers per tweetal een eigen startnummer, verspreid over de educatieve route. De aandacht is volledig gericht op het leerproces van de scholieren: de analyse, het eigen maken of internaliseren, moreel beraad, het formuleren van een opinie en een houding en confrontatie met de gevolgen op basis van feedback. Aan het eind van het bezoek worden de scores van de scorekaart verwerkt in een computerprogramma en wordt een certificaat uitgeprint met persoonlijke feedback. Tot slot is er nog gelegenheid om met elkaar na te praten over het programma. Meestal is de docent daarbij betrokken. Klopt de feedback? Waarom wel of niet? Dit certificaat kan deel uitmaken van de portfolio of van het praktijkonderdeel maatschappijleer. H E T F O R T V A N D E D E M O C R A T I E 9

ONTWIKKELINGSONDERZOEK Voorafgaand en tijdens het ontwikkelingsproces van het Fort van de Democratie hebben twee onderzoeken plaatsgevonden, waardoor het proces van samenstellen van de educatieve werkvormen positief kon worden beïnvloed. Kwalitatief en verkennend onderzoek van studenten Cultureel Educatief Werk van de Hogeschool van Utrecht SWOT analyse uitgevoerd door medewerkers van de Stichting Vredeseducatie. ONDERZOEK STUDENTEN HOGESCHOOL UTRECHT Dertien studenten van de studierichting HBO Cultureel Educatief Werk van de Hogeschool van Utrecht hebben in het kader van het onderdeel onderzoeksvaardigheden in het voorjaar van 2008 kwalitatief onderzoek verricht naar de opvattingen en houdingen van jongeren in het voortgezet onderwijs aan de hand van interviews, vragenlijsten, lessen en groepsgesprekken. Enkele interviews met jongeren individueel en in kleine groepjes zijn op film opgenomen. Dat geldt ook voor enkele lessen op het VMBO en het VWO. De onderzoeksverslagen geven inzicht in betekenisverlening van jongeren. Opvallend was de betrokkenheid van de studenten bij de geïnterviewde jongeren en de thematiek. gevallen11 De presentatie van de onderzoeksresultaten in het voorjaar van 2008 leverde, naast boeiende gesprekken met de studenten, interessante gegevens op ten aanzien van de thema s: vrijheid, respect en radicaliteit (dierenrechten, extreem rechts, religieus fundamentalisme). Op grond van deze en de aanvullende schriftelijke informatie, is de basis voor enkele keuzen voor werkvormen en thema s, die al voor de interactieve tentoonstelling in het Fort van de Democratie waren gemaakt, verstevigd. Daarnaast zijn nog andere thema s en concepten ontstaan, waaronder: - Het brengen van de Hitlergroet door jongeren. Is het een geintje? Of een belediging/intimidatie van in het bijzonder de mensen die de Tweede Wereldoorlog hebben meegemaakt? - Bordjes met regels in het Park van de Vrijheid - De relatie Veiligheid en Privacy - Uitleg over autochtoon en allochtoon - Wat is democratie: basiskenmerken - Lonsdale kleding in het Kabinet van Verboden dingen en het T-shirt met nr. 88 in de kledingwinkel - De respecttest, inclusief feedback - Groepsidentiteit: bij wie wil je horen? - Fanatisme maskers (definitie van een Fan en een Fanatiekeling), dilemma met dierenrechten activiste - Zondebokverschijnsel en beschuldigen - De Nederlandse identiteit; ligt deze vast of verandert ze constant? Wat vind je belangrijke Nederlandse tradities en gebruiken? - Vrijheid (Wat is vrijheid? Wat betekent het voor je? Hoe wordt vrijheid geregeld?) - Respect (Waar heb je respect voor, waarom? En waar heb je geen respect voor? - Extreem Rechtse jongeren en Lonsdale (Betekent vrijheid alle kleding aantrekken die je wilt? Wat zijn de motieven van scholen om uitingen d.m.v. kleding te verbieden?) O N T W I K K E L I N G S O N D E R Z O E K 11

gelijk SWOT ANALYSE Het betreft een sterkte zwakte analyse van het voornemen Fort van de Democratie (Strengths Weaknesses) en het in kaart brengen van de kansen en bedreigingen (Opportunities - Threats) ten aanzien van de doelgroepen. Om de benodigde gegevens te verzamelen zijn mondelinge interviews afgenomen met vertegenwoordigers van 12 instellingen met in totaal 43 locaties. Het gaat daarbij om 11 onderwijsinstellingen in het voortgezet onderwijs (vmbo, havo, vwo en roc) en één Justitiële jeugdinrichting. De respondenten zijn semi willekeurig gekozen in de wijde regio van Utrecht. De gesprekken waren half gestructureerd met een schriftelijke presentatie (showmap) waarin het project werd voorgesteld, de thema s en doelstellingen werden gecommuniceerd en de mogelijkheden voor deelname vanuit inhoudelijke en praktische kanten werden besproken en geëvalueerd. Van elk gesprek is een verslag gemaakt. De gesprekken vonden plaats in de periode oktober 2007-maart 2008. PROFIEL SCHOLEN / INSTELLINGEN De beelden uit de gespreksverslagen zijn zeer veelzijdig en vormen een weerslag van de grote diversiteit in het onderwijs. De instellingen profileren zich op verschillende manieren. Sommige scholen in onderwijsrichting en weer anderen op didactiek (natuurlijk leren, nieuwe leren). Afhankelijk van de plaats of locatie zijn er onderwijsinstellingen met een kleiner of een groter aantal leerlingen van allochtone afkomst. Opvallend is dat nagenoeg alle instellingen veel aandacht schenken aan hun didactische en levensbeschouwelijke identiteit en profilering. Nagenoeg alle vertegenwoordigers benoemen de sterke toename van de opvoedende taken van de school, met name als het gaat om het voorbereiden van scholieren op hun rol in de maatschappij (stages). Daar doen we het allemaal voor. Instellingen zijn gericht op de wijk en de omgeving van de school en gaan actief de samenleving in bij ontmoetingen tussen leeftijdgenoten en andere generaties. BURGERSCHAP EN INTEGRATIE De instellingen zijn zeer divers bezig met het thema 12 O N T W I K K E L I N G S O N D E R Z O E K

behandeld. burgerschap. Sommige instellingen hebben een actief beleid, andere vertegenwoordigers van instellingen hebben er nog nauwelijks over gehoord. Weer anderen scharen kleinere activiteiten onder de paraplu van burgerschapsvorming. Opmerkelijk omdat sommige vertegenwoordigers van instellingen nog geen idee hebben waar het over gaat, hoewel de Inspectie voor het onderwijs al vanaf januari 2007 actief inspecteert en onderzoekt wat scholen aan burgerschap doen. De Wet op Actief Burgerschap en Sociale Integratie (1 februari 2006) stelt een verplichting aan scholen voor primair en voortgezet onderwijs om bij te dragen aan de actief burgerschap en integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving zoals deze zich in alle verscheidenheid voordoet. Onder Actief burgerschap wordt verstaan: De bereidheid en het vermogen om deel uit te maken van een gemeenschap en daar een actieve bijdrage aan te leveren. AANSLUITING THEMA S FORT VAN DE DEMOCRATIE Uit het onderzoek blijkt dat de voorgenomen thema s van het Fort van de Democratie aansluiten bij de programma s op school. We noteerden de volgende suggesties: - Leerlingen zitten te springen om oefensituaties, daarin zou het Fort van de Democratie in kunnen voorzien. Het gaat om persoonlijke vorming en ontwikkeling. - Ruimte voor andere levensbeschouwingen, het omgaan met conflicten zoals discriminatie is belangrijk. - Schenk aandacht aan cyberpesten en uitsluitingmechanismen maar wel vanuit de achtergrond van de leerlingen. - De Tweede Wereldoorlog kan je zien als een snelkookpan van de geschiedenis en we kunnen het handelen van mensen onderzoeken in zeer extreme omstandigheden. - Schenk aandacht aan homoseksualiteit in relatie tot religie en betrek het op artikel 1 van de Grondwet. - Denk er aan dat er veel leerlingen zijn die zich minderwaardig voelen in de maatschappij, dat kan leiden tot agressie en wantrouwen: hou daar rekening mee. - Doe iets met gender en seksuele moraal (gelijkheid) en leg de nadruk op respect krijgen. - Geef aandacht aan conflicten tussen mensen met verschillende culturele achtergronden, het hoort bij een maatschappij waarin zoveel diversiteit is. O N T W I K K E L I N G S O N D E R Z O E K 13

Discrim E V A L U A T I E O N D E R Z O E K 14 Discrim

EVALUATIEONDERZOEK Na het in gebruik nemen van het Fort van de Democratie zijn diverse middelen aangewend om na te gaan of de educatieve doelstellingen werden behaald. Onderzoeksresultaten krijgen meer geldigheid wanneer de gegevens verkregen zijn met diverse onderzoeksinstrumenten. Gesprekken, observaties, zelfevaluaties in de vorm van het certificaat, het maken van een verslag voor de portfolio kunnen de betrouwbaarheid van conclusies versterken. Hoewel het onderzoek naar de effecten van het Fort van de Democratie het wetenschappelijk criterium van herhaalbaarheid heeft, stellen we vast dat de generaliseerbaarheid beperkt is. De resultaten zijn sterk contextgebonden en specifiek zinvol voor de ontwikkeling van het Fort van de Democratie en voor het vaststellen of de educatieve doelstellingen zijn behaald. ONDERZOEKSINSTRUMENT 1. CERTIFICAAT EN DATABASE Bezoekers die aan het programma in het Fort van de Democratie deelnemen, ontvangen aan het eind een persoonlijk certificaat. De meningen, keuzen van de jongeren op een vijftiental meetpunten op de scorekaart, worden van een score voorzien met behulp van een computerprogramma. Elke score correspondeert met commentaar op de keuzen die door de jongeren zijn gemaakt. Het commentaar vermeldt altijd de keuze of het dilemma en vervolgens wordt feedback gegeven. Daarbij wordt moralisme vermeden, niet alleen omdat het zinloos is maar vooral om het moreel beraad bij de leerlingen te stimuleren. Zo worden bijvoorbeeld de consequenties van een bepaalde keuze benoemd, bijvoorbeeld dat bepaald gedrag strijdig is met de democratische spelregels. Uiteraard kan de bezoeker in een reflectieopdracht aangeven met welke punten hij of zij het (on)eens is. Op pagina 30 is een voorbeeld van een compleet certificaat opgenomen. De gegevens, die de bezoekers in de computer hebben ingebracht om hun persoonlijk certificaat te verkrijgen, zijn anoniem opgeslagen in een database. Daar zijn, met name op werkvormniveau interessante conclusies aan te inatie verbinden, voor iets meer dan 1200 bezoekers waarvan de gegevens uit de database verwerkbaar waren. In dit onderdeel worden enkele werkvormen besproken en zo nodig van commentaar voorzien. E V A L U A T I E O N D E R Z O E K 15

DEMOCRATIE: WELKE UITSPRAAK SPREEKT JE HET MEESTE AAN? In het Park van de Vrijheid verwerken jongeren de kenmerken van een democratie, analyseren enkele voor- en nadelen, en onderzoeken het begrip vrijheid en gelijkheid vanuit artikel 1 van de Grondwet. Ze sluiten dit onderdeel af met een stellingenspel en kiezen de uitspraak die hen het meeste aanspreekt. Democratie: welke stelling spreekt je het meeste aan? Wie niet stemt, heeft geen recht van spreken. 13% Democratie is de beste staatsvorm. 39% De stemplicht moet worden ingevoerd. 7% In een democratie kun je zonder geweld van de regering af. 10% In een democratie mag je altijd zeggen wat je denkt. 16% Jouw vrijheid eindigt waar de vrijheid van de ander begint. 15% WAT VIND JIJ? MEIN KAMPF VERBIEDEN OF NIET? In een democratie worden regels gesteld om bijvoorbeeld mensen te beschermen zoals verkeersregels. De verbieden (meeste) burgers zijn bereid om zich vrijwillig aan die regels te houden. Er zijn ook zaken verboden in een democratie. Daar hoef je het niet mee eens te zijn. Je kunt er zelfs tegen protesteren. Wanneer democratisch besloten is iets te verbieden, moet je je er wel bij neerleggen. Dat is ook een democratische spelregel. In het Kabinet voor verboden dingen staan artikelen die Wat vind jij? Mein Kampf verbieden of niet? Meisjes niet verbieden geen mening verbieden Jongens niet verbieden geen mening 37% 43% 22% 19% 68% 13% in ons land of in een ander land verboden of juist verkrijgbaar zijn. Het gaat om bijvoorbeeld de volgende artikelen: Chocolade sigaretten, Adolf Hitlerbier, Mein Kampf, Koran, Lonsdale shirt, Kauwgom. Duidelijk wordt dat bijna 2 keer zoveel meisjes in vergelij- 16 wegens E V A L U A T I E O N D E R Z O E K

king met jongens Mein Kampf willen verbieden. In relatie met de observaties wordt duidelijk dat veel jongeren de gevoeligheid, die er traditioneel in Nederland heerst ten aanzien van het boek Mein Kampf, niet hebben. Er zijn ook nauwelijks referentiepunten die een discussie mogelijk maken. De volgende redenen zijn illustratief voor deze opvatting: - Je kunt het toch ook op internet krijgen. - Je hoeft het toch niet te lezen. - In het buitenland is het wel te koop. - Ik zie niet in dat zo n oud boek weer een Jodenvervolging kan veroorzaken. RADICALITEIT: WELKE KENMERKEN GELDEN VOOR JOU? De Nederlandse inlichtingendienst (AIVD) geeft op haar website uitleg over radicalisering. In combinatie met spotjes op radio en televisie, worden docenten en andere medewerkers in de openbare dienstverlening opgeroepen om met jongeren in gesprek te gaan wanneer ze de indruk hebben dat zij radicaliseren. De AIVD somt 7 oplopende kenmerken van radicaliteit op. Van belang is vast te stellen dat het niet om 1 kenmerk, maar om meer kenmerken gaat om te kunnen spreken over radicalisering. Welke kenmerken gelden voor jou? Meisjes Jongens A. Ze hebben idealen. B. Ze sluiten zich aan bij een groep die hetzelfde denkt als zij. C. Ze willen anderen overtuigen van hun gelijk. D. Ze laten geen andere meningen toe. E. Ze zetten hun eigen twijfels opzij. F. Ze zijn bereid geweld te gebruiken. 13% 17% observaties, zijn de volgende overwegingen van belang. In de eerste plaats stellen we vast dat jongeren, met name in het lager en middelbaar beroepsonderwijs hun opvattingen over het algemeen op een radicale manier verwoorden. Dat geldt bijvoorbeeld voor een grote groep autochtone jongeren ten aanzien van moslims. Omgekeerd geldt dit ook voor een grote groep allochtone jongeren. Het interessante is dat deze meningen in gesprekken met begeleiders vaak genuanceerder worden. Speelt hierin een houding (imago) die jongeren ten opzichte van elkaar (moeten) innemen? Een ander punt is dat de hoge cijfers ook veroorzaakt kunnen worden door het gegeven dat veel jongeren de context van de werkvorm loslaten en de inhoud van de kenmerken alleen op zichzelf betrekken. Ik ben niet tegen het gebruik van geweld, dus zeg ik geen nee tegen de stelling: Ik ben bereid om geweld te gebruiken. Mogelijk zijn ze vergeten dat hier sprake is van een opsomming die door de AIVD wordt gehanteerd. Het kan ook zijn dat een deel van de jongeren op het verkeerde been is gezet door het begrip goede doel. Dit kan een positief gevoel opgewekt hebt, losgekomen van de AIVD context. G. Ze zijn bereid hun leven te geven voor het goede doel. 23% 15% godsdienst, We hebben 2 van de 7 kenmerken (F. G.) onderzocht. Opvallend is dat een relatief grote groep meisjes jongens volgens de kenmerken van de AIVD geradicaliseerd is. Bij nadere analyse in combinatie met andere scores E V A L U A T I E O N D E R Z O E K 17

WELKE VORMEN VAN ACTIEVOEREN VINDT JIJ TOELAATBAAR? In de tentoonstelling onderzoeken de jongeren welke actievormen zij toelaatbaar achten. Enkele actievormen zijn democratisch vastgesteld (nr. 1-4). Ander vormen worden soms enige tijd gedoogd maar meestal grijpt de politie snel in (nr. 5-8) demonstranten die nog een stap verder gaan,worden in staat van beschuldiging gesteld omdat ze een wet overtreden (nr. 9-12). Belangrijk om te weten bij het interpreteren van de gegevens is, dat een bezoeker die nr. 4 kiest, het ook eens is met de nummers 1 t/m 3. Een bezoeker die nr. 11 kiest krijgt commentaar op de nummers 1 t/m 11. De gegevens leveren een boeiend beeld op dat sterk aansluit bij de observaties die we hebben gedaan bij deze werkvorm. Een Welke actievormen vind jij toelaatbaar? Meisjes Jongens grote 1. Handtekeningen verzamelen 95% 94% 2. Boycot van een product 84% 81% 3. Demonstreren 65% 62% 4. Staking 36% 46% 5. Blokkade van een straat 26% 38% 6. Beledigen via internet 24% 35% 7. Ruit ingooien 21% 33% 8. Taart in iemands gezicht gooien 9% 17% 9. Brandstichting 8% 14% 10. Bedreigen met wapens 7% 11% 11. Een bom leggen 0% 0% 12. Je leven riskeren 7% 11% groep jongeren zit in de eerste 4 actievormen. De actiemiddelen kunnen helpen een bepaald doel te realiseren en ze blijven binnen de wet. Ten aanzien de actievormen 5 8 hebben we geconstateerd dat veel jongeren een taart in iemands gezicht gooien wel grappig vinden. Dat moet toch kunnen! Wellicht wel op een studentenfeestje, want dan vinden alle bezoekers het vermakelijk, maar niet in het openbaar of gericht op personen die een openbaar ambt beklede n. Het is voor veel bezoekers nieuw dat dit strafbaar is. Een ruit ingooien om je woede te uiten en beledigen via internet wordt als minder normaal beschouwd. Het gebruik van geweld tegen mensen is bij de jongeren die we hebben onderzocht niet echt populair. Opmerkelijk is wel een hoge score voor nummer 12. Op basis van de observaties stellen we vast dat de actievorm nummer 12 multi-interpretabel is gebleken. Veel jongeren gaven aan dat in een bootje van Green Peace stappen en actievoeren tegen walvisvaarders echt je leven riskeren is. Dat geldt ook voor vele andere actievormen zoals bijvoorbeeld in een bos klimmen of wonen omdat je de kap van het bos wilt voorkomen. Interessant waren de gesprekken met jongeren die als beroepsmilitair het besef hebben dat je je leven riskeert, wanneer je op vredesmissie gaat. Deze conclusies hebben er o.a. toe geleid dat de werkvorm ook inhoudelijk gewijzigd is. 18levensovertui E V A L U A T I E O N D E R Z O E K

WAT IS JOUW MENING OVER DE MENINGEN VAN BIN LADEN? In een korte informatieve tekst wordt uiteengezet wie Bin Laden is. Op het paneel is een zestal opvattingen van Bin Laden samengevat. De vraag is: geef aan met welke mening je het eens bent. Wat is jouw mening over de meningen van Bin Laden? Meisjes mee eens Van de 6 meningen zijn alleen de 3 vetgedrukte meningen onderzocht in het afgelopen jaar. Dit heeft vooral te ging, maken omdat de opdracht gekoppeld is aan andere werkvormen, bijvoorbeeld de werkvorm gelijke behandeling. Wanneer bezoekers daar hebben aangegeven, naar aanleiding van Artikel 1 van de Grondwet, dat alle mensen in gelijke gevallen gelijk behandeld moeten worden, en hier jongens belangrijker dan meisjes geacht worden, dan signaleert de computer deze tegenspraak. Ook deze werkvorm geeft hetzelfde beeld dat jongens typerend anders scoren dan meiden. Ze zijn vaak sneller in hun antwoorden en willen het ook in veel gevallen luidruchtiger uitdragen. De gesprekken die bij deze werkvorm hebben plaatsgevonden zijn uitermate boeiend geweest. Wanneer begeleiders er bij betrokken waren, is vaak de vraag gesteld waar de opvattingen vandaan komen. Van het geloof of van ouders? Sommige jongeren zijn van mening dat homoseksuelen gestraft moeten worden. Op het certificaat en ook in gesprekken met begeleiders wordt duidelijk gemaakt dat homoseksualiteit in Nederland net zo behandeld wordt als heteroseksualiteit. De opvatting van Bin Laden delen kan wel, je mag denken wat je wilt, maar het uitdragen of uitvoeren is strafbaar in Nederland. Overigens kwam in de discussie bij dit punt wel aan de orde dat de Nederlandse bevolking in de afgelopen 50 jaar ook een grote ontwikkeling heeft doorgemaakt. Jongens mee eens A. Jongens zijn belangrijker dan meisjes. 2% 10% B. De doodstraf is toegestaan. C. Homoseksuelen moeten gestraft worden. 3% 8% D. Er is maar één geloof het beste geloof. 7% 12% E. Vrouwen mogen geen echtscheiding aanvragen. F. Geweld tegen ongelovigen is toegestaan. De meeste jongeren die eens gescoord hebben op de mening: Eén geloof is het beste geloof, zijn zeer beslist over hun keuze, wanneer hen gevraagd wordt de keuze toe te lichten: Meneer als ik mijn geloof niet het beste zou vinden, zou ik er toch niet voor kiezen; dan kan ik net zo goed iets anders geloven. Duidelijk is dat het hier met name gaat over hoe om te gaan met mensen die een ander geloof hebben. In een democratie mag je geloven wat je wilt en de overheid maakt geen onderscheid tussen burgers die wel of niet gelovig zijn. Tot slot was opvallend dat de meningen afzonderlijk bekeken en beoordeeld werden en niet meer als een samenhangende opvatting van Bin Laden werd gezien. Soms moeten bezoekers er wel aan wennen dat ze opvattingen delen met de meest gezochte terrorist ter wereld. E V A L U A T I E O N D E R Z O E K 19