INTERNET van downloaden tot cyberpesten Een informatiepakket voor een werkstuk of spreekbeurt
COLOFON Tekst: Harry de Ridder en Herman Bosman Illustraties: CMO en zijn licentiegevers, Amnesty International, CERN, Internet Museum, Usabilidoido, Free Digital Photo s, USIP, Big PHoto, Cherita, Kijkwijzer. Screenshots van Marktplaats, Hyves, Kieskeurig, Kelkoo, Vergelijking, AlternativA, Limewire, Watismijnip.nl, 3xkloppen.nl, Kids Tegen Geweld, Weetwatjetypt.nl, Stop Digitaal Pesten. De inhoud is met zorg samengesteld. Mocht u van mening zijn dat inbreuk is gedaan op uw auteursrechten of beeldrechten, dan verzoeken wij u vriendelijk contact met ons op te nemen via cmo@fm.ru.nl. Centrum voor Mondiaal Onderwijs Postbus 9108 6500 HK Nijmegen tel. 024-3613074 e-mail: cmo@fm.ru.nl http://www.cmo.nl U kunt op de website http://www.cmo.nl terecht voor aanvullende informatie bij dit scriptiepakket. U vindt daar ondermeer voor gebruik in de klas: een onderzoeksopdracht gebaseerd op de inhoud van het scriptiepakket met een overzicht van de competenties die daarbij worden aangesproken. De gebruikersnaam is: internet Het wachtwoord is: project002 De Scriptieservice Nieuwe Stijl is mede mogelijk gemaakt door een bijdrage van Kerk en Wereld en door een solidariteitsbijdrage van de gezamenlijke religieuzen in Nederland via de commissie PIN. Centrum voor Mondiaal Onderwijs, Nijmegen, 2008 II
INHOUD Internet is overal pag. 1 Internet in ons dagelijks leven pag. 2 Er was eens pag. 2 Geschiedenis van het internet: lang leve de militaire wedloop! pag. 2 Van Internet naar World Wide Web pag. 3 Chatten en profielsites pag. 4 Bijenkorf pag. 4 Kopen en verkopen pag. 5 Downloaden? Betrapt? Kassa! pag. 6 Verslaafd aan internet pag. 8 Hoe herken je of je internetverslaafd bent? pag. 8 Internetverslaving op zijn Chinees pag. 8 Afspraken maken over computertijd pag. 9 De gevaren van internet pag. 10 Lekker anoniem op internet pag. 10 Eén anonieme e-mail is genoeg voor tien jaar cel pag. 11 Wil je een koekje? Nee, dank u! pag. 12 Spam pag. 13 Virussen pag. 14 Spyware, hacken en phishen pag. 15 Spyware pag. 15 Hacken pag. 15 Phishen pag. 16 3 x kloppen pag. 16 Cyberpesten pag. 17 Komt cyberpesten vaak voor? pag. 18 Wat kun je tegen cyberpesten doen? pag. 19 Acties tegen cyberpesten pag. 20 Mijn naam is Liesje en ik ben 53 jaar pag. 21 Veilig internetten pag. 23 Een kijkwijzer voor internet? pag. 24 Aantekeningen pag. 25 Meer op internet pag. 27 III
IV
INTERNET IS OVERAL Stel, je zou met een tijdmachine teruggaan naar 1990. Aan je vader en moeder -die dan nog heel jong zijnleg je deze tien woorden voor: downloaden, uploaden, breedband, chatten, e-mail, googlen, adsl, msn, hyves, youtube. Ze zouden echt géén idee hebben waar je het over hebt. Nu, zo n twintig jaar later, gebruikt (bijna) iedereen deze woorden regelmatig. Iedereen weet dat dit rijtje van tien woorden verwijst naar het internet. Als je geboren bent rond 1995, ben je er waarschijnlijk mee opgegroeid. Niemand hoeft jou meer uit te leggen hoe je moet chatten of e-mailen. Het downloaden van muziek en films is voor jou een fluitje van een cent. Internet heeft het dagelijks leven grondig veranderd. Dat blijkt ook uit een onderzoek van Microsoft, het bedrijf dat software heeft ontwikkeld waarmee je kunt internetten. Microsoft heeft 2.800 jongeren ondervraagt over hun internetgedrag. Ruim de helft van de jongeren (55%) zegt dat ze zich geen leven kunnen voorstellen zonder de internetdienst msn-messenger. Dat zie je ook in de cijfers terug: elke maand voeren zes miljoen gebruikers van msn-messenger in Nederland samen 2,5 miljard gesprekken! Volgens de ondervraagde jongeren is de computer het belangrijkste apparaat in hun leven; twee keer zo belangrijk als de telefoon en zelfs vijf keer zo belangrijk als de tv. Voor meer dan tweederde van de ondervraagde jongeren (iets minder dan 70%) is internet de belangrijkste bron voor nieuws, roddels en vermaak. Al die zaken komen in dit informatiepakket aan bod. Sommige zaken zullen jullie jongeren -de grootgebruikers van internet al weten, andere wellicht (nog) niet. Internet grijpt op veel meer manieren in het dagelijks leven in dan je kunt vermoeden. Veel jongeren (én volwassenen) beseffen bijvoorbeeld niet dat via internet al je persoonlijke gegevens op straat liggen. Daar gaan we ook op in. En wist je dat het versturen van één enkele e-mail kan leiden tot tien jaar gevangenisstraf? Vast niet. 1
INTERNET IN ONS DAGELIJKS LEVEN Er was eens... Er was eens een tijd dat de mensen geen internet hadden. Probeer het je maar eens voor te stellen. Niet als je thuis komt even chatten met je vrienden. Niet even surfen op zoek naar informatie voor je werkstuk. Geen mogelijkheid om de nieuwste film of de laatste cd van je favoriete popgroep te downloaden. Om je vrienden te spreken, moest je ze opbellen of naar ze toe gaan. Om informatie voor je werkstuk te vinden, moest je naar een bibliotheek gaan om een boek te lenen. Voor de nieuwste film moest je een prijzig bioscoopkaartje kopen en voor de laatste cd van je favoriete popgroep moest je heel wat euro s neerleggen in een platenzaak. En dan durven sommigen nog te zeggen dat het vroeger allemaal beter was! Evolutie: van aap tot homo computerensis Geschiedenis van het internet: lang leve de militaire wedloop! Het feit dat jij nu je favoriete muziek kunt downloaden van internet heb je te danken aan de militaire wedloop tussen Amerika en Rusland. In 1957 lanceert Rusland (dat toen nog Sovjet- Unie heette) de Spoetnik, de eerste kunstmaan. Daarmee begint een wedloop tussen Amerika en Rusland om de ruimte te veroveren. Als antwoord op de Spoetnik richt Amerika in 1958 ARPA op. ARPA staat voor Advanced Research Projects Agency (= Agentschap voor geavanceerde onderzoeksprojecten). ARPA zet onder meer ARPANET op, een landelijke netwerk van computers. Doel is dat als een computer uitvalt, andere computers bereikbaar blijven die hun (militaire) taak kunnen blijven uitvoeren. Het Amerikaanse leger heeft zijn eigen netwerk: MIL- NET. Als in 1982 ARPANET en MILNET worden samengevoegd, ontstaat het Internet. ARPANET 2
Van Internet naar World Wide Web Het allereerste Internet (toen nog meestal met een hoofdletter geschreven; tegenwoordig mag het ook met een kleine letter) was dus een Amerikaans computernetwerk. Over dat netwerk werden tussen onderzoekers van universiteiten en van militaire laboratoria kleine tekstboodschappen verstuurd. Eind jaren tachtig van de vorige eeuw (zo n twintig jaar geleden dus) wordt het Amerikaanse Internet met steeds meer computernetwerken verbonden, ook uit het buitenland. En zo ontstaat het internet dat we nu nog kennen. Maar het internet is dan nog niet zo populair. De software is moeilijk te bedienen en de tekstboodschappen hebben hun beperkingen. Berners-Lee Daar komt verandering in als de Engelsman Tim Berners-Lee onder werktijd zonder dat zijn baas en collega s het weten en de Belg Robert Cailliau aan nieuwe software werken. Daarmee kunnen ze het World Wide Web opzetten. In 1990 stellen de twee uitvinders het World Wide Web beschikbaar aan gebruikers van het internet. Het internet verandert daardoor gigantisch: Tekstboodschappen maken plaats voor boodschappen met tekst én afbeeldingen (en later ook met films en geluid/muziek). Er komen websites met een eigen naam die beginnen met www (van World Wide Web). Informatie die in de ene computer is opgeslagen is met het World Wide Web toegankelijk voor andere computergebruikers. Afstand speelt geen rol meer. De internetverbindingen worden ook steeds sneller van 1Kb per seconde via een telefoonlijn (1Kb is een halve A4 tekst) naar 10 megabytes (= 1024Kb) via adsl of kabel. Door de komst van het World Wide Web én de steeds snellere verbindingen, is internet tegenwoordig razend populair. Maar dat wist je al. Waarschijnlijk ben jij een van die jongeren die (bijna) elke dag achter het internet te vinden is, om te chatten, muziek te downloaden of informatie te zoeken voor je werkstuk. 3
Chatten en profielsites Chatten komt van het Engelse to chat: kletsen. Chatters praten echter niet met elkaar, maar sturen elkaar getypte regels tekst. Een chat bestaat uit het over en weer typen van tekst tussen twee of meer gebruikers van computers die via internet met elkaar verbonden zijn. De oer-smiley staat voor Ik ben vrolijk of Wees vrolijk Omdat mensen sneller kunnen praten dan typen, hebben chatters een eigen taal ontwikkeld die voor ouderen vaak niet te volgen is. Chatters gebruiken vaak afkortingen, vervangen letters door getallen (n8 = nacht) en gebruiken smileys, lettertekens die samen een gevoel uitdrukken. :-) staat bijvoorbeeld voor vrolijkheid. Als je :-) een kwart slaag draait zie je een lachend gezichtje. Smileys worden ook wel emoticons genoemd. Later zijn van de smileys ronde gezichtjes gemaakt die je, door ze aan te klikken, gemakkelijk in je chat kunt opnemen. Het aantal smileys groeit nog met de dag. Je ziet er een aantal hiernaast. Chatten met je vrienden is leuk en veel jongeren doen het (bijna) elke dag. Maar het heeft ook zijn schaduwzijden. Chatten kan leiden tot cyberpesten (zie pag. 17) en tot ongewenste contacten (zie pag. 21). Bijenkorf Vrienden kunnen elkaar ook op internet ontmoeten op zogeheten profielensites. Op een profielensite zet je persoonlijke gegevens neer (wie ben je, wat zijn je hobby's, wat vind je leuk, waar heb je een hekel aan enz.), vaak vergezeld van een foto. De meest bekende Nederlandse profielensite is http://www.hyves.nl Hyves komt van het Engelse hive (= bijenkorf). Eigenlijk zou het www.hives.nl moeten zijn, maar die naam was al weg. Hyves Nederland telt al vijf miljoen gebruikers en is vooral populair onder jongeren en studenten. Het enige andere land waar Hyves ook zo populair is, is Peru. In december 2007 is Hyves uitgeroepen tot de populairste site van Nederland. Sinds kort is het voor artiesten mogelijk om een Hyves-pagina aan te maken met hun eigen muziek. DJ Tiësto (rechts) is een van hen. 4
Kopen en verkopen Veel ouderen hebben er weinig vertrouwen in: kopen en verkopen via internet. Voor veel jongeren, die met internet zijn opgegroeid, is het de gewoonste zaak van de wereld. Je kunt de nieuwste MP3-speler kopen na een zoektocht langs allerlei winkels om te zien waar ze een goede aanbieding hebben. Je kunt ook naar een vergelijkingssite op internet gaan waar je in één oogopslag kunt zien wie de beste aanbieding heeft. Bekende vergelijkingssites zijn bijvoorbeeld: http://www.kieskeurig.nl http://www.kelkoo.nl http://www.vergelijking.nl Op zo n vergelijkingssite kun je doorklikken naar de verkoper van de aanbiedingen. Via dergelijke sites kun je alleen nieuwe producten kopen. Er zijn ook diverse sites voor het kopen en verkopen van tweedehands spullen. De meest bekende is Marktplaats. Als je een goede, tweedehands MP3-speler zoekt, kun je die al voor rond de 20 euro vinden op http://www.marktplaats.nl Toen wij deze tekst aan het schrijven waren, werden op Marktplaats meer dan drieduizend MP3-spelers aangeboden, verspreid over heel Nederland! Je kunt er altijd wel eentje bij jou in de buurt vinden. Internet kan ook een uitkomst zijn voor artiesten die hun werk niet via een winkel kunnen verkopen. Popbands die bij het grote publiek (nog) niet bekend zijn, kunnen via een eigen website hun muziek slijten. Zo kun je op de website van de popgroep AlternativA uit Eindhoven hun cd A Night In Starlight bestellen. Die cd is niet in een cd-winkel te vinden. Fans kunnen op hun site zelfs meestemmen welke songs op hun volgende cd zouden moeten komen! 5
Downloaden? Betrapt? Kassa! Vroeger, in het pre-internettijdperk, ging je naar een muziekzaak voor de nieuwste cd van je favoriete popgroep. Maar wie wil er nu nog 15 tot 20 euro neertellen voor een cd? Het downloaden van muziek is tegenwoordig vooral onder jongeren schering en inslag. De meeste jongeren zien daar geen kwaad in. Maar het kan fout lopen Limewire is een veel gebruikt P2P-programma waarmee je makkelijk muziek kunt uitwisselen Hamid (14 jaar) heeft slechts één passie in het leven: muziek. Rock, reggae, rap: hij beluistert alles op zijn MP3-speler. Dat is dubbel zo makkelijk sinds hij via Google P2P (peer to peer) ontdekte. Zijn computer is een heuse discotheek: op zijn harde schijf staan minimaal 35.000 nummers. Hij heeft ze gedownload en stuurt ze ook naar andere gebruikers van netwerken voor de uitwisseling van bestanden. Op een dag heeft hij een geweldig idee. Hij wil zijn vrienden laten meegenieten van zijn verzameling. Voor elk nummer dat hij hen doorstuurt, vraagt hij 50 cent. Een halve euro: dat is bijna niets! Als hij op een dag van school komt, schrikt hij: thuis wacht de politie op hem. De agenten hebben zijn computer in beslag genomen en nemen hem mee. Dit is geen grap: binnenkort moeten de ouders van Hamid voor de rechter verschijnen omdat hij een misdaad heeft gepleegd. Een misdaad? Ja, het downloaden van muziek om die daarna door te verkopen, is illegaal. Dat wist Hamid wel, maar hij maakte zich geen zorgen en dacht: "Ze komen mij toch nooit op het spoor!" Dat kan wel eens een dure vergissing worden! 6
De ouders van Hamid moeten nog voor de rechter verschijnen, maar negentig ouders van Engelse kinderen hebben al met de rechter kennisgemaakt. Zij moesten boetes betalen die opliepen tot zesduizend euro! Deze Engelse ouders hadden geen benul van de illegale activiteiten van hun kinderen. Richard French is een van die ouders. Hij moet 3.700 euro boete betalen omdat zijn zoon Josh (12) en dochter Sophie (15) met hun vriendjes via filesharingsoftware (= software waarmee je bestanden kunt uitwisselen) in elkaars computers naar liedjes zochten en ze downloadden. Al mijn vriendjes op school doen aan filesharing. Ik vond het geweldig leuk. Ik dacht dat alles wettelijk in orde was, zegt Sophie. Mijn vriendjes zijn enorm geschrokken toen ik hun vertelde dat mijn ouders een boete hebben gekregen. Ze durven het hun ouders niet te vertellen dat hen ook een boete boven het hoofd hangt. Gina Harkell is moeder van Louis (19). Hij bood via zijn computer maar liefst 1330 popsongs aan. Zij kreeg een boete van zesduizend euro opgelegd: Toen ik een brief kreeg van de Britse Platenindustrie wilde ik het eerst niet geloven. Mijn partner werd zo bleek als een lijk toen hij vernam hoe hoog onze boete was. Wij zijn gewone ouders: van computers begrijpen wij geen ene moer. Maar we hebben snel geleerd, nu. Affiche van een Engelse campagne tegen illegaal downloaden. De vertaling van de Engelse tekst luidt: Je kunt klikken, maar je kunt je niet verbergen; Illegaal downloaden, ongepast voor alle leeftijden 7
VERSLAAFD AAN INTERNET We hebben het tot nu toe gehad over de vele voordelen van internet en hoe internet het dagelijks leven van veel mensen heeft veranderd. Bijna iedere jongere zit regelmatig achter een computer met internetverbinding. Sommigen zitten daar zelfs zo vaak achter dat we ze verslaafd kunnen noemen. IVO, het Instituut voor Verslavingsonderzoek, heeft onderzoek gedaan naar internetgebruik onder jongeren en kwam tot de volgende conclusie: meer dan dertigduizend kinderen tussen 11 en 15 jaar zijn verslaafd aan internet! De dertigduizend kinderen vormen 4% van het totaal. Dat betekent dat 1 op de 25 kinderen aan het internet verslaafd is. Dat is dus gemiddeld één kind per schoolklas. Deze kinderen besteden zoveel tijd aan internet dat andere zaken, zoals huiswerk, eronder lijden. Hoe herken je of je internetverslaafd bent? Misschien vraag je jezelf wel af: Ben ik ook aan internet verslaafd?. Ga bij jezelf het volgende maar eens na: Verlies je de tijd uit het oog terwijl je online bent? Word je boos als iemand je onderbreekt terwijl je online bent? Check je je mail meerdere keren per dag? Ben je geïrriteerd als je niet online mag? Ben je heel vaak online in plaats van huiswerk te maken of andere verplichtingen na te komen? Ben je liever online dan met vrienden? Trek je je niets aan van afgesproken tijdslimieten? Lieg je over je online-tijd of ga je eventjes als er niemand is? Ben je vaker moe of geïrriteerd dan voordat je online ging? Denk je vaak aan het internet als je niet bij je computer bent? Als je de meeste vragen hierboven met ja hebt beantwoord, ben je inderdaad internetverslaafd en is het raadzaam om hulp te zoeken. 8
Internetverslaving op zijn Chinees Wang Yiming is 21 jaar. Hij is een van de miljoenen Chinezen die de hele dag op internet zitten. Hij zit uren achter zijn computer, vaak zonder eten en drinken. Slapen doet hij tussen twee online internetgames door in het internetcafé. Zo n twee maanden geleden ben ik begonnen over het internet te surfen. Ik heb enkele tentamens niet gehaald, maar dat durfde ik thuis niet te vertellen. Toen mijn vader erachter kwam dat ik niet meer studeer, maar de hele dag in het internetcafé rondhang, werd hij heel erg kwaad. Ik kan mijn verslaving niet meer onder controle houden. Vrienden zeiden me dat ik veel te lang online ben, maar ik dacht Het is mijn leven, ik doe ermee wat ik wil. Ik werd een eenzaam iemand, op mezelf teruggetrokken en ik wilde naar niemand meer luisteren. Wang zocht hulp in China s eerste internetkliniek. Daar wordt hij onderzocht, krijgt hij therapie, medicijnen en dagelijkse oefeningen om meer te bewegen. Wang wordt in de kliniek onderzocht Afspraken maken over computertijd Als je écht internetverslaafd bent, heb je waarschijnlijk professionele hulp nodig. Als je van je zelf vindt dat je niet aan internet verslaafd bent, maar wel erg veel tijd achter de computer doorbrengt, is er eigenlijk maar één manier om te voorkomen dat je verslaafd raakt. Maak met jezelf (of met je ouders) de afspraak dat je niet meer dan twee uur per dag* achter de computer en op internet doorbrengt. Koop een simpele wekker en stel het alarm op twee uur nadat je begint. Of koop een kookwekker die je op 120 minuten kunt zetten. En houd je aan die afspraak. Niet denken, ik ga nog even door en dan stop ik echt. Want voordat je het weet, ben je zo weer een uur verder * Die grens van twee uur wordt door de meeste deskundigen genoemd. 9
DE GEVAREN VAN INTERNET Internet heeft veel veranderd in het dagelijks leven. Van de voordelen profiteren we elke dag. Maar internet heeft ook nadelen, die we hier voor jullie samenvatten onder de titel: De gevaren van internet. Dat loopt uiteen van zogenaamd anoniem schelden en cookies tot cyberpesten en oppassen voor kinderlokkers... Lekker anoniem op internet Als je vroeger een hekel had aan iemand, kon je dat anoniem laten weten op een muur of een schutting. Peter is een eikel, schreef je dan, liefst op een plek waar Peter dat zelf ook kon lezen. Schuttingtaal noemen we dat, scheldwoorden die gericht zijn tegen iemand waar je een hekel aan hebt. Lekker anoniem, want niemand kan weten dat jíj dat geschreven hebt. Ook op internet kun je je gang gaan. Je stuurt iemand een mailtje vol scheldwoorden. Lekker anoniem, want niemand kan zien dat jij het bent die de e-mail verstuurd heeft. Aan een e-mailadres als bijvoorbeeld xntp80@hotmail.com kun je immers niet zien wie daar achter schuil gaat. Ho stop. Anoniem? Dat denk je maar. Iedere computer van waar je een e-mail verstuurt, is op te sporen. Iedere computer die met internet verbonden is, heeft namelijk een adres. Geen straatnaam met een postcode, maar een unieke cijfercode. Zo n cijfercode heet een ip-nummer. Je kunt heel makkelijk uitvinden wat het ip-nummer van je eigen computer is. Ga daarvoor naar internet en typ in de adresregel maar eens het volgende adres: http://www.watismijnip.nl Je ziet daar meteen je eigen ip-adres. Maar je ziet nog veel meer. Daar staat uit welk land je komt, welk scherm je gebruikt (bijvoorbeeld 1024x768 pixels), welke browser je gebruikt en soms zelfs bij welke provider je zit. Je ip-adres verraadt wie je bent! Je bent dus niet zo anoniem als je denkt! Als je iemand de hele tijd blijft lastigvallen met e-mails vol scheldwoorden, kan die persoon naar de politie stappen. De politie speurt je dan met hulp van je provider op. En op een gegeven moment belt er een politieagent aan die jou (of liever gezegd jouw ouders) een flinke boete komt overhandigen Wees je er dus bewust van dat zoiets als anoniem op internet zijn niet bestaat! Beter is het natuurlijk als je in geen enkele situatie iemand zou willen uitschelden, maar dat hoeven we je natuurlijk niet meer uit te leggen... 10
Eén anonieme e-mail is genoeg voor tien jaar cel Googlen, webmailen, msn-en, je eigen mening verkondigen. Dat is toch normaal? Hier in Nederland en België wel. Hier mogen we zeggen en schrijven wat we willen. Oké, je mag niet zomaar iemand beledigen. Maar verder mag je op straat, in de klas of op het internet je eigen mening verkondigen. Misschien heb jij ook wel een eigen website, een hyvespagina of een weblog waarop je zegt en schrijft wat je wil. Bij ons is dat heel normaal. Maar dat is niet overal hetzelfde. In sommige landen mogen kranten alleen schrijven wat de regering goedkeurt. Daar mag je niet zomaar op straat zeggen wat je vindt. Ook mag je in sommige landen bepaalde websites niet bezoeken. Of een e-mail sturen naar het buitenland... Shi Tao is een journalist uit China. Hij werkt voor een Chinese krant. Hij en zijn collega s kregen op een dag bezoek van een vertegenwoordiger van de Chinese regering. Die kwam vertellen wat ze wel en wat ze niet mochten schrijven. Kort samengevat kwam dat neer op: je mag alleen schrijven over zaken waar de regering het mee eens is. Shi Tao schreef een samenvatting van deze regels en verzond die per e-mail naar iemand in Amerika. Die persoon plaatste de inhoud van zijn e-mail op een website waarop hij vecht voor meer democratie in China. Shi Tao had de e-mail anoniem verstuurd. De Chinese regering heeft Shi Tao met hulp van de provider Yahoo kunnen opsporen. Shi Tao is gearresteerd en veroordeeld tot tien jaar gevangenisstraf. Shi Tao De familie van Shi Tao is in Amerika een rechtzaak tegen Yahoo begonnen. Shi's moeder gelooft niet dat de zaak tegen Yahoo ertoe zal leiden dat haar zoon eerder vrijkomt. Maar ze hoopt wel dat het helpt te voorkomen dat meer journalisten hetzelfde lot treft. Amnesty International -de organisatie die zich inzet voor mensenrechten en vrijheid van meningsuiting voerde in december 2007 actie om Shi Tao vrij te krijgen. Free Shi Tao - Laat Shi Tao vrij Afbeelding uit de campagne van Amnesty International 11
Wil je een koekje? Nee, dank u! Je vader en je moeder hebben je geleerd om geen koekjes van vreemden aan te nemen. Toch is dat wat je steeds doet als je over internet surft. Als je een kwartiertje op internet surft, heb je al minstens tien koekjes op je computer staan. Geen koekjes zoals op de foto hiernaast, maar cookies (spreek uit als: koekies). Een cookie is een klein tekstbestand dat een website die jij bezoekt op de harde schijf van jouw computer plaatst. Cookies zijn ooit bedacht om het voor de internetgebruiker makkelijker te maken. We kunnen het bestaan van cookies het beste toelichten aan de hand van een voorbeeld. Stel je bezoekt een website waar je kaartjes wilt bestellen voor een popconcert. Je vult al je gegevens in, maar het concert is al uitverkocht. Maar misschien zijn er nog andere concerten waar je naar toe wilt. Je gaat terug naar de vorige pagina om die andere concerten te bekijken. Je bent dan al je gegevens kwijt en moet je naam, adres enzovoorts weer allemaal opnieuw invoeren. Een cookie zorgt ervoor dat dat niet hoeft. Dankzij het cookie worden de gegevens die je hebt ingevoerd onthouden en hoef je niet steeds opnieuw je gegevens in te voeren. Handig toch? Maar cookies kunnen ook persoonlijke informatie bevatten, zoals een gebruikersnaam en een wachtwoord. Iemand die toegang heeft tot jouw computer kan deze informatie lezen en gebruiken. Misschien denk je wel: ach, ik ben de enige die achter mijn computer zit, dus zo gevaarlijk is het niet. Maar ook daarin kun je je vergissen. Heb je bijvoorbeeld een computer met een draadloos toetsenbord en een draadloze muis? Dan wordt alles wat je typt op het toetsenbord en aanklikt met je muis via een radiosignaal naar je computer verzonden. Zo n signaal reikt soms wel 30 meter ver! Iedereen kan met een simpel apparaat dat signaal opvangen. Die persoon kan dan jouw gebruikersnaam en wachtwoord misbruiken. Bijvoorbeeld om vervelende berichten te versturen of zelfs een dure bestelling te doen bij een internetwinkel! Cookies komen ook vaak binnen via een advertentie op een website. Vooral het bedrijf Doubleclick is hierom berucht. Stel, je bezoekt een website met een advertentie van Doubleclick. De code bij die advertentie maakt automatisch en ongevraagd een cookie aan op je harde schijf. Dat cookie houdt bij welke sites jij bezoekt, analyseert die en dan krijg je ineens aanbiedingen binnen voor producten die je nooit hebt besteld. Wees daarom altijd voorzichtig met het invoeren van gebruikersnamen, wachtwoorden en laat niet overal je e-mailadres achter! 12
Spam Je kent dat wel: je opent je e-mail en je inbox stroomt vol met aanbiedingen voor hypotheken, horloges, verzekeringen of meedoen met een casinospel. Deze e-mails, die ongevraagd naar een heleboel mensen tegelijk worden verstuurd, noemen we spam. Je hebt e-mail 13 Spam is oorspronkelijk een Engels merk voor ingeblikt vlees. De komieken van Monty Python gebruikten het in een sketch over sluikreclame (= verborgen reclame) op televisie. In de sketch wordt in een lunchroom ongevraagd spam aan alle gerechten toegevoegd. Een groepje Vikingen zingt daarbij uit volle borst: Spam spam spam spam. Lovely spam! Wonderful spam! Zo maken ze een normaal gesprek vrijwel onmogelijk. Bijna iedereen vindt spam ergerlijk. Je vraagt er niet om en het kost je ontzettend veel tijd om al die e-mails te verwijderen. Waarom wordt spam dan toch verstuurd? Dat heeft te maken met de zeer lage kosten. Het kost vrijwel niets om een miljoen e- mails te versturen voor één product. Er hoeven op die miljoen e-mails maar twee of drie mensen te reageren en de kosten zijn alweer terugverdiend. Inmiddels is er een ware wedloop tussen mensen en organisaties die spam verspreiden en bestrijders van spam. Internetproviders houden al veel spam tegen door spamfilters te installeren. Ook jij kunt op je eigen computer een spamfilter installeren. De spamverspreiders proberen steeds nieuwe trucs te bedenken om toch langs die filters te komen. De politiek heeft zich ook met spam bemoeid. Het is inmiddels verboden om spam vanuit Nederland te versturen. Doe je dat toch, dan kun je fikse boetes krijgen. In 2007 kreeg een man in Noord-Holland een boete van 75.000 euro voor het versturen van negen miljard (!) e-mails. Als je spam krijgt en het is duidelijk dat die van iemand of een organisatie uit Nederland komt, kun je dat melden op www.spamklacht.nl Belangrijker nog is om zorgvuldig te zijn met het geven van je e- mailadres. Geef het alléén als je zeker weet dat je post wil ontvangen. En bedenk: het kan misschien leuk zijn om aan een casinospel mee te doen, maar er is een grote kans dat je e-mailadres wordt verkocht aan anderen die het gebruiken voor spam.
Virussen E-mails met spam zijn ergerlijk, maar voor de rest zijn ze vrij ongevaarlijk. Dat ligt anders met computervirussen (meestal simpelweg aangeduid als virussen) die ook via e-mail worden verspreid. Een virus is een programma dat zichzelf kopieert en zijn kopieën verzendt naar andere computers. Een virus is meestal ontworpen om schade aan te richten. Een virus kan zich bijvoorbeeld nestelen in het besturingsprogramma van je computer, waardoor deze erg traag wordt. Een virus kan ook bestanden van je computer wissen, waardoor je computer niet goed meer functioneert. Je kunt op verschillende manieren een virus oplopen: een virus kan meegeleverd worden op een diskette of usb-stick, maar doorgaans worden virussen als bijlage met een e-mail verstuurd. De afzender kan een namaak e-mailadres hebben dat lijkt op het e-mailadres van iemand die je kent. Wees daarom altijd voorzichtig met het openen van een bijlage bij een e-mail. Verspreiders van virussen spelen in op de nieuwsgierigheid van mensen. Veel mensen klikten het Kournikova-virus open omdat ze dachten dat ze een sexy foto van deze Russische tennisster te zien zouden krijgen. Het I love you-virus was een succes, omdat iedereen wel eens wilde weten wie die geheimzinnige aanbidder zou kunnen zijn. Virussen kun je tegenhouden met zogenaamde anti-virusprogramma s. Maar er komen elke dag nieuwe virussen uit en je moet daarom regelmatig je anti-virusprogramma updaten (= nieuwe versie binnenhalen). Hoax Pas echter op voor een hoax! Dat is een nepberichtje dat waarschuwt voor virussen. Je krijgt een alarmerende e-mail over een gevaarlijk virus dat niet ontdekt zou worden door je antivirusprogramma. Je wordt dringend verzocht om een bepaald bestand te verwijderen. Je kijkt op je computer en inderdaad je hebt dat bestand! Je bent geneigd om het snel weg te gooien. Maar dat bestand is nodig om je computer goed te laten werken! Pas daarom op met dergelijke waarschuwingen, want voor je het weet zit je met grote computerproblemen. Kijk als je het niet vertrouwt op www.nepwaarschuwing.nl 14
Spyware, hacken en phisphen? Met de komst van internet zijn er ook nieuwe soorten misdrijven ontstaan, aangeduid met de termen internetcriminaliteit of computercriminaliteit. De ene vorm is erger dan de andere, maar ze zijn allemaal gericht op het verdienen van geld aan internetgebruikers. We lichten er hier drie toe. Spyware Spy is Engels voor spion. Ware komt van software. Spyware is de naam voor een computerprogramma dat je zonder het zelf te weten op je computer hebt geïnstalleerd. Het programma vergaart informatie over jou als computergebruiker en stuurt die informatie naar de maker van het programma. Meestal krijg je spyware op je computer als je een ander programma installeert dat je wel wilt hebben. Verschillende programma s waarmee je muziek, films en televisieseries kunt downloaden gaan vergezeld van spyware. De informatie die spywareprogramma s verzamelen, kan bijvoorbeeld je surfgedrag zijn. Welke websites bezoek je allemaal? Stel je bezoekt diverse websites waarop MP3- spelers worden aangeboden. Je moet dan niet vreemd opkijken als je ineens reclame voor MP3-spelers krijgt toegestuurd. Je kunt dan denken: Hé, dat is toevallig! Maar je kunt je ook afvragen: Hoe weten ze dat ik een MP3-speler zoek? Het installeren van spyware is in Nederland verboden. De term die hiervoor in de wet wordt genoemd is computervredebreuk. Spyware is moeilijk aan te pakken, omdat de meeste verspreiders ervan buiten Europa gevestigd zijn. Hacken Hacken is Engels voor het inbreken op een andere computer, ook wel een computer kraken genoemd. Sommige hackers breken in om te laten zien dat een computer, een computernetwerk, een programma of een website een veiligheidslek bevat. Zij geven dat dan door aan de eigenaar me de bedoeling dat deze een betere beveiliging aanbrengt. Deze vorm van hacken is nog vrij vriendelijk en wordt (meestal) niet bestraft. 15
Sommige hackers proberen door in te breken informatie te stelen die niet voor het publiek toegankelijk is. Militaire geheimen bijvoorbeeld of bedrijfsgeheimen. Nog kwalijker is het als hackers er op uit zijn om aan inlogcodes, wachtwoorden van bankrekeningen of creditcardnummers te komen. Die kunnen ze dan misbruiken om rekeningen leeg te plunderen of om dure bestellingen op jouw naam te doen. Phishen Phishen spreek je uit als fishen (to fish = vissen). Phishen is het lokken van internetgebruikers naar een valse website, meestal van een bank. Meestal worden mensen naar zo n valse website gelokt met een e-mail. Daarin wordt mensen bijvoorbeeld gevraagd om hun inloggegevens te controleren. Je kunt vanuit de e-mail rechtstreeks naar de (valse) website klikken. Die ziet er dan net zo uit als de echte website. Het onderscheid is vaak heel moeilijk te zien, ook in de webadressen niet. Kun je bijvoorbeeld meteen het verschil zien tussen deze twee webadressen?: http://www.google.com http://www.googie.com De eerste schrijft google met de kleine letter l, de tweede met de hoofdletter i. Ga je naar zo n valse website en je typt je loginnaam en wachtwoord in, dan hebben ze je te pakken en kunnen ze geld afhalen van je bankrekening. In 2007 is dat bijvoorbeeld gebeurd met klanten van ABN AMRO. 3 x kloppen Om phishen tegen te gaan, zijn de banken de campagne 3 x kloppen gestart. 1 x: klopt je pc-beveiliging? 2 x: klopt de website? 3 x: klopt je betaling? Als het antwoord 3 x ja is, ben je veilig aan het internetbankieren. 16