Doelstelling -project Het -project (GEzonder door Nano-Elektronica En Slimme Specialisatie) adresseert uitdrukkelijk de doelstelling van technologie-gedreven transformatie van de Vlaamse industrie. De sleuteltechnologie in kwestie is "nano-elektronica", op zich ook één van de op Europees niveau gedefinieerde "KETs" (Key Enabling Technologies) waar de Europese onderzoeks- en bedrijfswereld op moeten inzetten in de komende jaren. Onder nano-elektronica verstaan we hier elektronische componenten op micro- en nanoschaal (opgebouwd uit halfgeleiders zoals silicium of germanium), waarbij een steeds verder doorgedreven miniaturisatie ("klein-kleiner-kleinst") essentieel is met het oog op goedkopere, efficiëntere en energiezuinigere bouwstenen voor slimme producten. Bovendien worden ook meer en meer diverse technologieën op nano-schaal geïntegreerd, zeker ook voor medische toepassingen: elektronica, optica, fluidica. In bepaalde sectoren (bv. de automobielindustrie) is het inzetten van micro- en nanocomponenten al vrij ver gevorderd (een auto bevat al gauw meer dan 100 van dergelijke componenten om zowat ieder onderdeel van de auto elektronisch aan te sturen), maar andere toepassingssectoren (zoals de medische wereld) zijn minder ver gevorderd in het inzetten van nano-technologie. Uit een OESOstudie (2011-2012; voor Vlaanderen zijn EWI en KU Leuven ECOOM betrokken) rond de mogelijke "slimme specialisatie" van de Europese regio's is voor Vlaanderen gebleken dat er enerzijds wel een goede specialisatie is in elektronica, IT en engineering (met door de aanwezigheid van imec ook specifiek de micro- en nano-elektronica), maar dat de toepassing in met name een domein zoals de medische technologie achterloopt. Ook de studie van Pickering & Adams (2011) in hun "Analysis of Effectiveness of European Nanoelectronics R&D programmes in developing value chains" toont aan dat nano-elektronica inderdaad veelbelovend is, maar dat er qua valorisatie en inzet in concrete markten en domeinen nog heel wat werk aan de winkel is. wil nu dus specifiek inzetten op het stimuleren van het gebruik van de nano-elektronica in het domein van medische technologie en gezondheidszorg. Ook dat thema staat centraal op alle niveaus (wereldwijd, Europees, en lokaal), o.m. vanuit het besef van de vergrijzingsproblematiek, het toenemen van chronische ziektes, en de stijgende kosten van de gezondheidszorg. De markt van de medische technologie is ook geïdentificeerd als een veelbelovende groeimarkt. Om maar 1 cijfer te citeren: het Europese ENIAC MAS-project ("Nano-electronics for mobile ambient assisted living systems", 2010-2013) dat met een 40-tal partners werkt aan een definitie van standaard-platformen voor de inzet van nano-elektronica in de gezondheidszorg, maakt gewag van een Europese medische-technologie-markt van 60 miljard EUR, die zal verdubbelen in de komende 8 jaar (dus een jaarlijkse groei van om en bij de 10%). Voor ligt de focus met name op de ontwikkeling van producten en oplossingen voor gebruik "in, op en rond" de patiënt. Het gaat dan om implanteerbare elementen zoals pacemakers of hoor- en oogimplantaten, of om kleine toestellen op het lichaam voor meting van lichaamssignalen (bloeddruk, hartslag, zuurstofgehalte, enz.), of om gepersonaliseerde diagnose-toestellen voor het opsporen van ziektes zoals kanker. De nano-elektronica die daarvoor nodig is betreft o.m. geminiaturiseerde batterijtjes met lange levensduur, analoge en digitale sensoren voor de metingen, krachtige signaalverwerkingsmodules, biochips voor de analyse van menselijk materiaal, krachtige beeldsensoren, enz. Onze regio is wereldtop in de ontwikkeling van dergelijke componenten (zie bv. NXP, Ansem, imec, KU Leuven, ICSense, MinDCet, Easics, On Semi, CMOSIS, Xenics, Caeleste,...). De keuze voor het medische domein is dus deels ingegeven door de belangrijke maatschappelijke behoefte rond vergrijzing en gezondheid, de vaststelling dat er (zeker ook in Vlaanderen) nog te weinig aan gewerkt wordt, maar ook de vaststelling dat er topklasse-aanbod is rond nano-elektronica, en er voldoende spelers aanwezig zijn die het in principe kunnen waarmaken (imec, NXP, Ansem, ICSense, Cochlear, 3Win,
Biocartis, Peira, Gebotech, OnSemi,...). Alleen vinden ze elkaar nog onvoldoende, zeker als het om de valorisatie van de technologie gaat in concrete producten en oplossingen voor de medische wereld. Veel bedrijven zijn tezeer gefocust op hun eigen activiteiten, en dus slechts op één schakel uit de totale waardeketen. Het -project wil de valorisatie doorheen de hele waardeketen nu specifiek gaan stimuleren door een individuele en collectieve benadering met het oog op de creatie van hogere-waardeproducten en een concurrentiëlere Vlaamse economie (zie 6.1.2 voor de aanpak, en 6.2 voor de activiteiten). Om aan te tonen dat het hier om een reële behoefte gaat van de bedrijven, hebben we ook een 10-tal ondersteuningsbrieven toegevoegd waarin DSP Valley leden die actief zijn in de waardeketen rond medische technologie, de nood tot verdergaande zakelijke samenwerking bevestigen. Overigens zijn het ook de leden zelf die aangedrongen hebben op het uitbouwen van activiteiten rond medische technologie, wat aanleiding gegeven heeft tot het opstarten van een Special Interest Group rond Medical Devices. Het feit dat dit veel spelers uit het domein (ook niet-leden, vooral bouwers van eindproducten en oplossingen) aangetrokken heeft om meer met de technologie-leveranciers in contact gebracht te worden, bewijst ook dat er een reële behoefte is aan business-ondersteuning doorheen de hele waardeketen. Hoewel het -project ervoor kiest om zijn domein (en de daarmee verbonden doelgroep(en), zie verderop) te beperken tot de medische toestellen om een duidelijke focus te bewaren, is en blijft nanoelektronica ook veel breder inzetbaar (ook een doelstelling van deze oproep); de activiteiten van het project kunnen ook in andere belangrijke domeinen en markten (bv. hogere energie-efficiëntie en een groenere economie) hun vruchten afwerpen. Het volgende schema toont nog eens de waardeketen waar op inspeelt, en geeft ook al een idee van de doelgroep(en) waarop gemikt wordt. Het gaat daarbij in eerste instantie om de 3 schakels van "materialen" tot "producten en oplossingen", toegepast op het medische domein, en op de spelers per schakel. Figuur 1: Waardeketen en doelgroep(en)
projectconcept, plan van aanpak, methodiek Als gerichte bedrijfsbenadering wil via individuele en collectieve bedrijfscontacten de inzet van nano-elektronica in het medische domein stimuleren. In een periode van 3 jaar willen we daarbij minstens 100 bedrijven uit de waardeketen (van component tot oplossing in de medische sector) bereiken door bedrijfsbezoeken, expertraadplegingen, matchmakings, brokerages voor het initiëren van projecten en clusters, en seminaries. Het startpunt: Ready2NanoMed? zal een "nano-readiness" audit opstellen en er de beoogde bedrijven mee bevragen om zo een beeld te krijgen van hoe ver ze staan in het gebruik van nano-elektronica voor medische toepassingen. (Zie bv. ook de KMO-IT audit, een vergelijkbaar instrument voor het inschatten van het gebruik van ICT in businessprocessen.) Deze audit hoeft niet vanaf nul opgebouwd te worden, omdat er reeds een deel verkennend onderzoek gebeurd is in de context van de "Nanotechnologies for Health" enquête (OESO/EWI; ook verbonden met het onderzoek naar de "Smart Specialisation" van de Europese regio's). Daarin hebben imec, DSP Valley en FlandersBio een 50-tal Vlaamse bedrijven, onderzoeksinstellingen, zorgverzekeraars en ziekenhuizen bevraagd rond hun visie op de impact van "nano for health", en op hun ambities op dit terrein. Imec heeft daarbij de onderzoeksinstellingen, ziekenhuizen, zorgverzekeraars en grote bedrijven (zoals J&J) bevraagd (in totaal een 20-tal respondenten), DSP Valley de nano-elektronica spelers (een 15-tal respondenten), en FlandersBio de nano-biotech spelers (zoals ThromboGenics, Ablynx, Galapagos, Genzyme in totaal een 12-tal respondenten). De ondervraagden zijn daarbij gepeild naar de impact die ze zien van hun technologieën en producten op de medische wereld, en ook naar hun ambitieniveau qua groei en ranking op Europees en wereldvlak. Op het moment van schrijven van deze aanvraag zijn alle interviews gedaan, maar is het nog wachten op de verwerking van de resultaten (oktnov 2012). Uit ons eigen materiaal (de nano-elektronica-spelers) en eerste gesprekken met de andere betrokkenen (imec, FlandersBio) lijkt inderdaad te worden bevestigd dat een aantal world-class nanotechnologieën effectief aanwezig zijn in Vlaanderen, maar dat er ook nog stukken van de puzzel ontbreken. Bovendien spreken de meeste bedrijven een stevig ambitieniveau uit (waar willen we over 5 jaar staan?), waarbij de vraag naar ondersteuning om die ambities waar te maken duidelijk voelbaar is. Zoals hierboven al vermeld: wij voegen bij de projectaanvraag ook een 10-tal ondersteuningsbrieven waarin de bedrijven zelf bevestigen dat de nood aan verdere samenwerking doorheen de waardeketen een reële nood is. En tot slot blijft het ook zo dat er nog heel wat deeltoepassingen in de medische wereld (of deelwaardeketens) onontgonnen terrein zijn (zeker ook die waar nano-elektronica en nano-biotech gecombineerd kunnen worden). Dus: de technologie is er (deels) wel, maar de toepassing in concrete producten en oplossingen moet nog meer aandacht krijgen. wil nu voortbouwen op dit onderzoek met een meer indringende bevraging (de nano-readiness audit): de bedrijven benadrukken wel het belang van hun technologie en hun ambitie, maar hoe ver staan ze nu echt? zijn ze in staat om de technologie te adopteren? welke componenten en producten hebben ze vandaag klaar? over een paar jaar? waar staan die producten in de markt? voldoen ze aan alle medische regelgeving? met welke partners is er samengewerkt? welke expertises ontbreken nog om de markt nog beter te bedienen? enz. De concrete vragenlijst dient nog ontwikkeld te worden (door de projectpartners DSP Valley en imec), en zal dan een vertrekpunt vormen voor de audits bij de doelgroep van. Een groot deel van de potentiële bedrijven is al geïdentificeerd n.a.v. de besproken enquête, en verder beschikt DSP Valley door zijn recente aandacht voor het medische domein (de Special Interest Group Medical Devices) over een databank van enkele honderden spelers actief in Vlaanderen rond medische
technologie. Voor het uitvoeren van de nano-readiness audit zal van die databank vertrokken worden. We willen in de loop van het project een 100-tal bedrijven bevragen (40/40/20 jaar1/jaar2/jaar3), en hen terugkoppeling geven met ook het nodige advies over hoe ze hun nano-readiness nog kunnen verbeteren met het oog op de ontwikkeling van producten en oplossingen in het medische domein. De volgende figuur geeft ook nog even het totaalbeeld van het "Nanotechnologies for Health" landschap in Vlaanderen, met de nano-elektronica naast de nano-biotech gecombineerd, en de betrokken SOCs (imec, VIB) en andere kernspelers (NERF, ziekenhuizen). situeert zich dus (met DSP Valley) aan de linkerkant van het totaalplaatje. DSP Valley Cluster Governance for NfH NfH Flanders BIO Smart Health Systems Essenscia Bio-silicon & Medical Devices BAN & Remote Monitoring Medical Imaging Bioinstrumentation Biomaterials Biotech Biopharma Semiconductor & Embedded / Smart Systems Design & Development Community Nano-electronics Technology Platforms Life Sciences / Biotech Technology Platforms for Research & Development & Manufacturing imec R&D Platforms NERF Clinical Testing & Translational Research hospitals (e.g. UZ Leuven) VIB Figuur 2: Nanotechnologies for Health (NfH) landschap Vlaanderen De kern: Biz4NanoMed (Business Opportunities for Nano-Electronics in Medtech) Wat? Na het in kaart brengen van het landschap rond nano-elektronica voor medische technologie, kan gewerkt worden aan het stimuleren van zakelijke samenwerking tussen de geïdentificeerde spelers. Mede op basis van de reeds uitgevoerde "Nano for Health" enquête zal gekeken worden wat de interessante business opportunities voor toepassing van nano-elektronica in de gezondheidzorg zijn: zowel de reeds aanwezige als de ontbrekende combinaties van technologieën en toepassingen zullen opgelijst worden en als input gebruikt worden voor matchmaking en project-initiatie workshops waarin de spelers bij elkaar gebracht worden om in samenwerking doorheen de waardeketen aan de mogelijke toepassingen te werken. In
eerste instantie denken we daarbij aan de opportuniteiten voor toepassingen "in/op/rond" de patiënt (meettoestellen, diagnosetoestellen, implantaten), maar andere toepassingen worden niet uitgesloten als die in de loop van het project naar voren komen. We voorzien om per jaar een tweetal "globale" workshops te organiseren (rond het brede thema van medische technologie), met afhankelijk van de resultaten mogelijk enkele kleinere gefocuste workshops rond één of enkele deelthema's (zie verderop voor de concrete project-activiteiten). Hoe? Als gekend is aan welke business opportunities gewerkt kan worden, rijst ook de vraag hoe de bedrijven daarbij geholpen kunnen worden voor de concrete uitwerking. Vandaar dat er een "best practices" leidraad samengesteld zal worden over hoe men het best te werk gaat voor de ontwikkeling van producten en oplossingen rond medische technologie. Die "best practices" zullen verzameld worden vanuit de bestaande ervaringen van DSP Valley, en door het raadplegen van experten uit de bedrijven, onderzoeksinstellingen of gebruikersinstanties die al ver(der) gevorderd zijn qua activiteiten op dat gebied of die ook de behoeften heel goed kennen. Een mooie case hierbij is het Cochlear-verhaal (hoorimplantaten), waarbij een 10-tal spelers uit het Vlaamse ecosysteem (grotendeels ook DSP Valley leden, zie Figuur 3) meegewerkt hebben aan de realisatie van hoorimplantaten. Een mogelijke ambitie zou kunnen zijn dat we in Vlaanderen naar analogie van dit succes een oogimplantaat (of een "bionisch oog") kunnen ontwikkelen, omdat de kennis, kunde en benodigde technologieën zeker aanwezig zijn. Figuur 3: Een mini-ecosysteem binnen DSP Valley rond hoorimplantaten Voor andere cases rond meettoestellen en diagnosetoestellen zullen de best practices verzameld worden door contacten met imec, Biocartis, Peira, Gebotech enz. Overigens zal ook imec vanuit zijn Electronic Design Manufacturing (EDM) afdeling ook voor de productie-kant van de elektronica-modules ("design for
manufacturability", RoHS-richtlijnen rond gebruik van gevaarlijke stoffen, kwaliteitseisen voor CEmarkering, enz.) de nodige best practices kunnen aanreiken. Wie? In de loop van deze tekst zijn al herhaaldelijk namen gevallen van Vlaamse spelers rond nano-elektronica in de gezondheidszorg. Met andere woorden: wijzelf hebben een goed idee over wie dat zijn, maar de spelers zelf kennen elkaar vaak onvoldoende, wat een belemmering vormt om in het ecosysteem samen aan nieuwe producten en oplossingen te werken. Vandaar de noodzaak van een "vraag-aanbod-portaal", een who-is-who in het landschap. zal een dergelijk portaal aanmaken en aanbieden, waarin geïnteresseerde bedrijven zich kunnen aanmelden met hun vragen en aanbod op het domein. Daarbij zal de nodige aandacht besteed worden aan het zoekproces in het portaal, met een degelijke taxonomie van technologieën en toepassingen (zoals bv. gebruikt in de Nano for Health enquête) waar de gebruiker vlot doorheen kan navigeren. Overigens wordt aan dit portaal ook een adviesdienst ("eerste hulp", "first aid") gekoppeld, in de zin dat als de bezoeker niet vindt wat hij zoekt, er altijd een sectie is met mogelijkheid tot achterlaten van de vraag, of direct opnemen van contact met het -project: "Niet gevonden wat u zocht? Contacteer!". Overzicht Het volgende schema geeft een overzicht van de elementen van de projectaanpak en van de activiteiten. Uitgangspunten Resultaten enquête Nano for Health Vlaanderen Baseline-studie Smart Specialization Vlaanderen DSP Valley (incl imec) ervaringen medische technologie (SIG Medical Devices) Partners DSP Valley imec Activiteiten Ready2NanoMed? FIRST AID? Nano-readiness Audit Adviesdienst business opportunities, (deel)waardeketens Vlaanderen (implantaten, meet- en diagnosetoestellen) HOW? Best Practices: bv.!the Cochlear case" Bedrijfsbezoeken (aanbieders, vragers,...) Expert Consultation Meetings Business Stimulation Events WHO? Vraag/Aanbod Portaal Consortium Building (cf. TINA) individuele en collectieve contactmomenten WHAT? Seminaries Figuur 4: overzicht van uitgangspunten, aanpak en activiteiten