Gegronde Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Een inspiratie- en handelingskader voor een duurzame omgang met de ondergrond
Grondbewerking aan de Middenpolderweg in Molenwaard 2
Inleiding De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden ziet zich de komende jaren gesteld voor maatschappelijk urgente vraagstukken op het gebied van onder meer duurzame energievoorziening, klimaatverandering, versterking van de economische vitaliteit en verbetering van de leefbaarheid. We zijn gewend oplossingen hiervoor in het bovengrondse domein en niet in het ondergrondse domein te zoeken. Dat is niet vreemd: we zijn ons veelal niet bewust van de kansen die de ondergrond biedt om bij te dragen aan het oplossen van maatschappelijke vraagstukken. Daarom heeft de regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden het boek ontwikkeld. Het boek schets de bijdrage die de ondergrond kan leveren vanuit een brede en samenhangende visie op de ondergrond. Inspiratie- en handelingskader voor de ondergrond Het boek biedt een inspiratie- en handelingskader voor iedereen die betrokken is bij een duurzame ontwikkeling van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Het boek biedt tevens een kennisbasis voor alle facetten van de ondergrond die in de praktijk van planvorming en projecten verzilverd kunnen worden. De uitdaging is om de ondergrond in al zijn facetten vroegtijdig in de planvorming mee te nemen zodat ondergrondkansen benut kunnen worden en het gebruik van de ondergrond meer dan nu duurzaam geordend kan worden. Om dit te realiseren biedt : een ondergrondagenda die dient als handelingskader inclusief checklisten (module 1) een kennisfundament voor alle relevante ondergrond (module 2) instrumenten die helpen de ondergrond te operationaliseren (module 3) Proces totstandkoming Het boek is opgesteld door H2Ruimte en de Omgevingsdienst Zuid-Holland Zuid in nauwe samenwerking met de gemeenten Alblasserdam, Giessenlanden, Gorinchem, Hardinxveld-Giessendam, Leerdam, Molenwaard en Zederik. In de periode november 2012 tot juli 2013 is een aantal werksessies gehouden met deskundigen, planologen en andere beleidsgerelateerde collega s. Tijdens deze sessies zijn de maatschappelijke opgaven van de regio benoemd, de relevante ondergrond geïdentificeerd en ondergrondkansen geformuleerd. Eind 2014 en begin 2015 is de conceptversie van het boek besproken met beleidsmedewerkers van alle gemeenten. Al deze informatie is verwerkt tot het boek Gegronde Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Leeswijzer Het boek is opgebouwd uit drie modulen. Deze zijn direct te herkennen aan de eigen kleurcode. Elke module is op zich zelf leesbaar en bruikbaar. Module 1 bevat de Ondergrondagenda. Deze agenda bevat een beschrijving van een duurzame omgang met de ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Geschetst wordt welke ondergrond beschermd en versterkt dienen te worden en welke ondergrond gebruikt kunnen worden voor maatschappelijke doeleinden. Module 2 bevat een praktische uitwerking van alle relevante ondergrond. In deze module is de meest essentiële informatie over de afzonderlijke ondergrond ter oriëntatie en agendering opgenomen. Deze bieden ook een overzicht van de relevante wetgeving en generieke beleidskaders waaraan voldaan moet worden. Module 3 omvat de instrumentenkoffer Deze koffer bied je een aantal eenvoudige instrumenten die behulpzaam zijn om de ondergrond snel, eenvoudig en gestructureerd in te brengen bij ruimtelijke planvorming en projecten. Het boek is zo opgebouwd dat (vrijwel) iedere pagina afzonderlijk te lezen is. Je kunt dus direct bladeren naar de voor jouw relevante delen. Het is dus niet nodig om het gehele boek van A tot en met Z te lezen. 3
Inhoudsopgave Module 1 Ondergrondagenda 5 Regulatie 49 Draag 83 1. Duurzame omgang met ondergrond in 7 Schone en veilige 51 Draagkracht om te bouwen 85 de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Levende 54 Ondergronds bouwen 87 2. Ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 3. Checklist ondergrondkansen Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 11 19 Stabiele 56 Waterbergende 59 Waterfilterende 62 Kabels, leidingen en riolering 89 Buisleidingen 91 Koolstofbindende 63 Module 3 Instrumentenkoffer 95 Module 2 Ondergrond 31 Introductie 96 Introductie 32 Productie 65 Argumenten ondergrond 97 Gewasproductiecapaciteit 67 Torenmodel 99 Informatie 33 Voorraad drinkwater 70 Gespreksagenda voor een constructieve samen- 101 Landschappelijke diversiteit 35 Voorraad grondwater 72 werking ondergrond en RO Ecologische diversiteit 39 Warmte Koude Opslag 74 Checklist ondergrond 103 Aardkundige waarden 43 Hoge temperatuuropslag 78 Scorekruis relevantie ondergrond 104 Archeologische waarden 46 Geothermie 80 Checklist ondergrondkansen 105 Bodemladder Zuid-Holland 106 WKO-tool en warmteatlas 108 4
Module 1 ONDERGRONDAGENDA 5
Fruitteelt op oeverwal nabij Ameide in de gemeente Zederik 6
1. Duurzame omgang met ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden De ondergrond is onzichtbaar aanwezig in het dagelijks leven. De ondergrond is er simpelweg en we staan er niet bij stil. Tenzij er natuurlijk iets aan de hand is. Als er gas of verontreinigingen in de ondergrond zitten bijvoorbeeld. Maar als we iets beter kijken, zien we dat de ondergrond heel veel functies vertegenwoordigt. Sterker: we zien dat de ondergrond een onmisbare bouwsteen is in het dagelijks functioneren van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Functies van de ondergrond De ondergrond biedt letterlijk een basis voor bouwwerken, afvalcontainers, glasbakken en kabels en leidingen. We stoppen dus van alles in de ondergrond. De ondergrond levert de Alblasserwaard- Vijfheerenlanden tal van producten: gewassen, water, en energie. We halen dus ook van alles uit de ondergrond. De ondergrond bevat een schat aan archeologische en natuurhistorische informatie. We laten ons hierdoor informeren over de geschiedenis van de plek. En tot slot is de ondergrond er zelf ook nog als een complex natuurlijk systeem vol kwetsbaar en dienstbaar leven. De omvang van dat leven is verbluffend: één hectare bevat al snel duizenden kilo s aan leven. In gewicht komt dit neer op ongeveer 7 melkkoeien die onder de grond grazen op iedere hectare in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden! Dat maakt duidelijk dat we voor een duurzame omgang met de ondergrond mee willen bewegen waar het kan en de ondergrond alleen daar geschikt maken waar het moet. Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Balans tussen gebruiken en beschermen De ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden draagt, produceert en informeert. En de ondergrond zelf reguleert tal van processen die cruciaal zijn voor het in stand houden van een stabiel leefmilieu voor mensen, dieren en planten. In de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden willen we duurzaam omgaan met al deze functies van de ondergrond. Dat betekent dat het actief benutten van de ondergrond voor menselijke activiteiten zorgvuldig wordt afgewogen tegen de natuurlijke en cultuurhistorische van de ondergrond. Het gaat om het vinden van een balans tussen gebruiken en beschermen van de ondergrond. Wat willen we beschermen? We willen de natuurlijke- en cultuurhistorische van de ondergrond beschermen waar nodig en mogelijk. Dat betekent dat we een schone, levende, waterbergende en waterfilterende ondergrond zo veel mogelijk willen behouden inclusief de archeologische schatten en unieke natuurlijke kenmerken. Deze unieke van het ondergrondsysteem willen we ook inzetten om de kwaliteit en identiteit van gebieden te behouden en te versterken. Met de bescherming van de ondergrond willen we het mogelijk maken dat toekomstige generaties gebruik kunnen blijven maken van de ondergrond. Waar nodig en kosteneffectief willen we de natuurlijke van de ondergrond herstellen. Hierbij gaat het niet alleen om het saneren van vervuilde s maar bijvoorbeeld ook om het stimuleren van de biodiversiteit. Wat willen we gebruiken? We willen het gebruik van de ondergrond mogelijk maken voor maatschappelijke doeleinden: bouwactiviteiten, winning van energie en het gebruik van (zoet) grondwater. Voorwaarde is dat dit gebruik duurzaam is: het gebruik van de ondergrond wordt afgewogen tegen andere claims in de ondergrond en de natuurlijke en cultuurhistorische. We willen niet dat er onomkeerbare schade optreedt aan het ondergrondsysteem. Wanneer we met de ondergrond meebewegen, blijven de natuurlijke ook beschikbaar voor duurzaam gebruik. Daarom moet er bijvoorbeeld een warmtebalans in acht worden genomen bij het benutten van energie en moet de winning van (drink)water in balans zijn met de toevoer van schoon zoet grondwater om structurele verdroging te voorkomen. 7
Wat levert duurzame balans in de ondergrond op? Nu worden beslissingen die van invloed zijn op het beschermen en gebruiken van de ondergrond nog teveel ad hoc en vanuit verschillende sectoren genomen zonder dat er bewust belangen tegen elkaar worden afgewogen. De noodzaak om tot bewuste afweging te komen, is de laatste jaren toegenomen omdat de claims op de ondergrond toenemen. Het gaat dan bijvoorbeeld om de afweging tussen belangen als sanering, grondverzet, energie, archeologie en ondergronds ruimtegebruik. Met het boek willen we bijdragen om deze ondergrond meer samenhangend en eerder in het proces in te brengen en deze meer te richten op kansen in plaats van bedreigingen. Met deze kansengerichte benadering willen we positief bijdragen aan een duurzame leefkwaliteit van huidige en toekomstige inwoners van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Versterking Lekdijk bij Ameide is gecombineerd met ruimte voor de rivier De ondergrondagenda van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden samengevat: de ondergrond is een onmisbare bouwsteen in het dagelijks functioneren van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden we streven naar een duurzame omgang met de ondergrond waarbij gebruik en bescherming in balans zijn we willen meebewegen met de ondergrond waar het kan, de ondergrond geschikt maken waar het moet we willen de ondergrond samenhangend en in al zijn facetten vroegtijdig inbrengen bij ruimtelijke planvorming 8
Rivierverruiming Avelingen in Gorinchem: wat je allemaal tegen komt als je gaat graven. De uiterwaardenvergraving bij Avelingen leidt, in combinatie met andere maatregelen in het stroomgebied, tot een waterpeilverlaging van ruim 10 centimeter bij de Merwedebrug. Dit moet Gorinchem beschermen tegen hoogwater. De uiterwaardenverlaging is tevens een impuls voor het bedrijventerrein Avelingen. Bij graven in de uiterwaarden komen veel ondergrondthema s aan de orde zoals zandwinning, kabels & leidingen, bommen & granaten en archeologie, die in de planning en de uitvoering ingepast moeten worden en die kunnen bijdragen aan een duurzame toekomst van het gebied. In 1995 was sprake van hoogwater in het rivierengebied. De dijk bij Gorinchem begaf het bijna. Veel inwoners van Gorinchem en Hardinxveld-Giessendam moesten tijdelijk hun huis uit. Zoals ook op andere plaatsen in het rivierengebied het geval was. Dit was voor Rijkswaterstaat reden voor de start van het programma Ruimte voor de rivier. Om Gorinchem te beschermen tegen hoogwatergevaar heeft de Merwede extra ruimte nodig om een teveel aan water te kunnen afvoeren. Bij bedrijventerrein Avelingen is een geul gegraven om de Boven Merwede bij hoogwater meer ruimte te geven en de veiligheid bij Gorinchem te verbeteren. Door het afgraven van delen van de uiterwaard krijgt de rivier bij hoogwater meer ruimte. De langsdam, die de nevengeul van de Merwede scheidt, heeft ook een functie als verbindingszone in de ecologische hoofdstructuur. De aanleg van de nevengeul nabij het bedrijventerrein Avelingen is aangegrepen om 300 meter nieuwe overslagkade aan te leggen, een kraanbaanconstructie te vernieuwen en de voormalige insteekhaven te dempen om nieuwbouw mogelijk te maken. Zo hebben aanliggende bedrijven nieuwe ontwikkelingsmogelijkheden gekregen, terwijl de rivierveiligheid ook gegarandeerd is. Bij het project Rivierverruiming Avelingen ontmoeten verschillende ondergrondthema s elkaar zowel in de onderzoeksfase als in de uitvoering. Uitgebreid onderzoek op archeologisch gebied is uitgevoerd om te kunnen vaststellen dat het verdwenen dorp Wolpheren zich niet in de ontgravingszone bevindt. Mede gezien de omvang van de ontgravingen speelde onderzoek naar niet gesprongen explosieven een grote rol. Afgraven van uitwaarden betekent verder dat de mogelijkheden voor zandwinning zijn benut. De oeverwallen van de Merwede hebben zand opgeleverd met de kwaliteit zand voor ophoging. Dit zand is onder meer gebruikt voor de ontwikkeling van bedrijventerrein Groote Haar in Gorinchem Noord. Bij de afgraving kwam ook verontreinigde grond vrij. Deze is afgevoerd naar het baggerspeciedepot Hollands Diep. De afgraafwerkzaamheden hadden ook tot gevolg dat belangrijke kabels en leidingen moesten worden verlegd. Het totale werk is in opdracht van Rijkswaterstaat en onder toezicht van de gemeente Gorinchem uitgevoerd door aannemerscombinatie De Klerk - Martens en Van Oord. 9
Rivierverruiming Avelingen (foto gemeente Gorinchem) 10
2. Ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden De meeste die de ondergrond biedt, onttrekken zich aan het zicht: ze zitten onder het maaiveld. In een werksessie hebben we het hele grondgebied van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden onder de loep genomen en geanalyseerd welke ondergrond nu voorkomen in de ondergrond van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. We hebben er twintig onderscheiden, die onderverdeeld zijn in vier soorten: Informatie: de ondergrond informeert ons Regulatie: de ondergrond is zelf een levend systeem Productie: we halen van alles uit de ondergrond Draag: we stoppen van alles in de ondergrond De twintig ondergrond zijn gerangschikt in de zogenaamde checklist ondergrond Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (zie blz. 12). Deze checklist biedt een overzicht van de mogelijk relevante ondergrond bij ruimtelijke planvorming of projectuitvoering in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Het boek ontsluit veel informatie over deze twintig ondergrond in module 2 Ondergrond. Deze module bevat de meest essentiële informatie over de afzonderlijke ondergrond ter oriëntatie en eerste uitwerking. Gebruik van de checklist ondergrond Op plan- en projectniveau is veelal een beperkt aantal van belang. Soms is dat bij aanvang van een project volstrekt helder, bijvoorbeeld in het geval van een zware verontreiniging. Maar soms is het niet vanzelfsprekend dat een ondergrondkwaliteit relevant is of blijkt pas gaande het proces van planontwikkeling dat een bepaalde ondergrondkwaliteit van belang is. Of nog erger: dat blijkt pas in de gebruiksfase. Dat kost onnodig veel tijd, geld, overlast en irritatie. Om dat te voorkomen kan de checklist ondergrond standaard worden toegepast bij alle initiatieven van ruimtelijke planvorming en gebiedsontwikkeling. Het gebruik is even simpel als doeltreffend: Bij de start van een project wordt met de checklist ondergrond Alblasserwaard-Vijfheerenlanden een inventarisatie uitgevoerd naar de relevante ondergrond. Alle relevante ondergrond tezamen vormen de ondergrondagenda voor het project. De ondergrondagenda agendeert vroegtijdig alle relevante ondergrond voor het project. Die agenda vormt het startpunt van de samenhangende bijdrage die de ondergrond kan bieden in het project. De uitdaging is de agenda door te laten werken naar de nota van uitgangspunten van het project. Daarvoor kan je de ondergrondagenda uitwerken aan de hand van module 2 Ondergrond. In paragraaf 3 zijn voor de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden ondergrondkansen aangegeven die bijdragen aan de realisatie van een aantrekkelijke en duurzame regio. Kwaliteiten van de ondergrond (bron: www.ruimtemettoekomst.nl) 11
Informatie Regulatie Productie Draag Landschappelijke diversiteit Schone en veilige Gewasproductie Draagkracht om te bouwen Ecologische diversiteit Levende Voorraad drinkwater Ondergronds bouwen Aardkundige waarden Stabiele Voorraad grondwater Kabels, leidingen en riolering Archeologische waarden Waterbergende Warmte Koude Opslag Buisleidingen Water filterende Hoge temperatuuropslag Koolstof bindende Geothermie Beschermen (en betekenis geven) Beschermen (en herstellen) Gebruiken (en in balans houden) Gebruiken (en inpassen) Checklist ondergrond Alblasserwaard-Vijfheerenlanden (gebaseerd op de checklist ondergrond; bron: www.ruimtemettoekomst.nl) 12
Natuurgebied Donkse laagten in Molenwaard 13
Informatie: beschermen en betekenis geven De ondergrond vormt één groot geschiedenisboek. Het kenmerkende karakter van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden zit zowel in het landschap in de vorm van de ligging langs rivieren, de aanwezigheid van veenstromen, de oeverwallen, het veenweidegebied en een kamerstructuur als gevolg van een planmatige ontginning van het gebied als in de karakteristieke lintbebouwing en grondgebruik ontstaan in de loop der eeuwen. Ook onder het maaiveld bevinden zich vele archeologische schatten die getuigen van het leven van de voorgaande bewoners. Het is zaak deze informatie zorgvuldig te beschermen. Wanneer het eenmaal wordt doorboord of ontgraven, is het onherstelbaar beschadigd. Dit grote geschiedenisboek kunnen we ook benutten voor het betekenisvol inrichten van de ruimte. We kunnen er de unieke identiteit van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden nog meer mee benadrukken. Landschappelijke diversiteit De diversiteit van het landschap omvat de afwisseling van het landschap door de wordingsgeschiedenis van gebieden en de wijze waarop deze in cultuur zijn gebracht. Ecologische diversiteit De diversiteit in typen, voedselrijkdom en de aan- of afwezigheid van water zorgen voor ecologische diversiteit: een grote variatie in vegetatie en fauna. Juist op plaatsen waar op relatief korte afstand de fysieke verschillen in de groot zijn, kan de biodiversiteit groot zijn. Aardkundige waarden Aardkundige waarden bestaan uit de natuurlijke variatie in het aardoppervlakte van geomorfologische, geologische, kundige en geohydrologische verschijnselen. De waarde van bepaalde verschijningsvormen wordt bepaald door de zeldzaamheid en de reproduceerbaarheid. Archeologische waarden Archeologische waarden zijn sporen van menselijke activiteiten uit het verleden die in de grond zijn achtergebleven. Denk aan potscherven, resten van voedselbereiding, graven, fundaties van gebouwen, maar ook verkleuringen in de grond die laten zien dat er vroeger een huis heeft gestaan of een sloot heeft gelopen. Gidsprincipe: bescherm en benut deze ondergrond en geef waar mogelijk deze betekenis in de bovengrondse ruimte. 14
Regulatie: beschermen en herstellen De ondergrond vormt een complex ecologisch en hydrologisch systeem. Dit eeuwenoude systeem is ronduit verbazingwekkend: ontelbare organismen leven in de ondergrond, miljoenen kubieke meters grondwater reizen decennialang door verschillende aardlagen, natuurlijk afval wordt afgebroken en verontreinigingen gezuiverd. Het zal geen verbazing wekken dat een dergelijk systeem kwetsbaar is. De vervuilingen uit het verleden illustreren dat: we zitten nog steeds met grote hoeveelheden vervuilde grond. Bescherming is daarom op zijn plaats en waar mogelijk is herstel van de natuurlijke raadzaam. Daardoor neemt de veerkracht van het natuurlijk systeem toe. Een zorgvuldige en duurzame omgang is vereist om de ondergrond te kunnen benutten als drager, producent en informatieverstrekker. Dat is niet alleen goed voor de ondergrond maar ook voor de portemonnee. We moeten meebewegen met de ondergrond waar het kan en de ondergrond geschikt maken waar het moet. Schone en veilige Een schone en veilige betreft een zonder verontreiniging en zonder niet gesprongen explosieven. Bodemverontreiniging kan leiden tot schade aan het ecosysteem en de gezondheid van mensen. Levende Levende betreft het ecologisch systeem in de met ontelbare organismen zoals bacteriën, schimmels, algen, regenwormen en aaltjes. Stabiele De beweegt altijd. De mate van beweging is afhankelijk van de stabiliteit van de. De samenstelling van de is primair bepalend voor de mate van stabiliteit van de. Natuurlijke processen en activiteiten van de mens spelen een grote rol bij deze (mate van) beweging. Waterbergende Een waterbergende heeft het vermogen en de mogelijkheden om water onder het maaiveld te bergen. De fungeert als spons: ontelbare grote en kleine poriën kunnen water vasthouden. Waterfilterende Een waterfilterende ontdoet grondwater van verontreinigingen op de jaren tot eeuwen durende tocht door de diverse klei-, zand- en andere aardlagen. Koolstofbindende De capaciteit die de heeft om koolstof (waaronder CO 2 ) op te slaan en vast te houden. De miljoenen organismen in de bestaan voor een belangrijk deel uit koolstof. Gidsprincipe: bescherm deze ondergrond en herstel ze waar mogelijk en doelmatig. 15
Productie: benutten en in balans houden De ondergrond levert de maatschappij tal van producten: gewassen, (drink) water, delfstoffen en warmte. Dat halen we uit de ondergrond. Hier staan we niet vaak bij stil. Maar bijvoorbeeld de agrariër juist wel. Hij beoordeelt zijn land nog altijd op productievermogen. Voor hele goede grond betaalt hij meer dan voor minder renderende grond. Ook waterbeheerders weten maar al te goed hoe belangrijk de ondergrond als productiekwaliteit is. De ondergrond in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is bovendien geschikt voor het winnen van warmte uit de (diepere) ondergrond. Een potentieel lonende vorm van duurzame energie! Dus heel veel van wat we nodig hebben om te leven halen we uit de ondergrond. Maar dat kan niet ongelimiteerd. We kunnen de ondergrond benutten maar moeten daarbij wel de balans zien te behouden van het natuurlijk systeem. Willen we duurzaam bezig zijn dan moet de ondergrond zich op natuurlijke wijze kunnen herstellen. De landbouwgrond mag bijvoorbeeld niet uitgeput raken, schoon zoet grondwater moet worden aangevuld en de warmtebalans moet gerespecteerd worden. Laten we daarom zorgvuldig omgaan met het productievermogen van de ondergrond en ondergrondkansen benutten. Dat levert geld op, beperkt de CO 2 -uitstoot en voorkomt uitbuiting van de ondergrond. Gewasproductiecapaciteit De gewasproductiecapaciteit betreft het vermogen van de ondergrond voor (economische) productie van gewassen. Voorraad drinkwater De voorraad drinkwater bestaat uit bruikbaar zoet water van voldoende kwaliteit dat geschikt is voor drinkwaterwinning. Voorraad grondwater De voorraad grondwater bestaat uit bruikbaar zoet water van voldoende kwaliteit. Warmte Koude Opslag Met Warmte Koude Opslag wordt de ondergrond benut voor verwarming en koeling van gebouwen. Hoge Temperatuur Opslag Hoge temperatuuropslag is het opslaan van warmte in de bij een opslagtemperatuur van circa 60-90 Celsius. Geothermie Met geothermische energie worden warme watervoerende lagen op een diepte van 500 tot 4000 meter benut om gebouwen te verwarmen, terwijl met stoom elektriciteit kan worden opgewekt. Gidsprincipe: benut de ondergrond voor deze functies maar behoudt de balans van het ondergrondsysteem. 16
Draag: benutten en inpassen In de ondergrond bevinden zich veel heipalen en kilometers aan kabels, leidingen en rioleringen. Dat vinden we heel gewoon. De laatste jaren zijn daar tal van energiesystemen bijgekomen en vele ondergrondse bouwwerken als parkeergarages en afvalcontainers. Daar kijkt niemand meer van op. We moeten echter wel beseffen dat de ondergrond geen black box is waarin we maar lukraak kunnen blijven graven. Nu het steeds drukker wordt in de ondergrond moeten we zorgvuldig nadenken hoe en waar we dat doen en wat in de toekomst nodig kan zijn. We mogen de ondergrondruimte benutten maar moeten het ruimtegebruik goed inpassen in de ondergrond. Het mag niet leiden tot ongewenste schade aan het ecosysteem en aan de cultuurhistorische waarden. Als we prioriteiten stellen, goed inpassen en ondergrondkansen benutten, bespaart dat veel kosten in de uitvoering en veel ongemak en beheerkosten in de gebruiksfase. Draagkracht om te bouwen Bouwwerken vinden hun draagkracht in de ondergrond. Deze draagkracht betreft de mate waarin de ondergrond gevoelig is voor zetting. Ondergronds bouwen Met ondergronds bouwen creëren we ruimte onder het maaiveld. Voorbeelden zijn parkeergarages, (auto)tunnels, afvalcontainers en glasbakken. Kabels en leidingen Kabels en leidingen betreffen onder het maaiveld gelegen kleinschalige infrastructuur. Hoe stedelijker het gebied, hoe drukker het is met kabels en leidingen in de grond. Buisleidingen Buisleidingen zijn ondergronds gelegen en kennen een regionaal of nationaal belang. Ze leggen beperkingen op aan het boven- en ondergrondse ruimtegebruik. Gidsprincipe: benut de ondergrond voor deze functies maar pas ze zorgvuldig in. 17
Dieper graven Onbekend maakt onzeker. Dat geldt ook voor de diepere ondergrond. Nu we die intensiever gaan gebruiken voor functies zoals warmtewinning, opslag van stoffen en de winning van (fossiele) energie komen vragen over de gevolgen voor andere functies in de ondergrond en de bovengrond sterker op de (gemeentelijke) agenda. Als je een spade in de grond steekt, merk je direct of het al een lange periode droog of nat is. Ook merk je of de grond makkelijk te bewerken is. Zand of zware klei maakt voor de bewerkbaarheid nogal verschil uit. Kom je veel organisch materiaal tegen dan zal je ook de nodige regenwormen zien. Lastiger is te zien wat voor ander leven zich nog afspeelt in de eerste centimeters onder maaiveld. Het stikt daar van de spinten, mijten, schimmels en ander nuttig leven om de gezond te houden. Graaf je iets dieper dan stuit je al snel op stukken steen (puin van een eerdere verbouwing?), kom je potscherven tegen (uit de Romeinse tijd?) of stuit je op een afvoerbuis of andere leiding. Soms zie je de grond van kleur veranderen en ben je je zo bewust van de gelaagdheid in de ondergrond. Graaf je in gebieden met een hoge grondwaterstand dan weet je al snel het grondwater te bereiken. Dan is je put al snel een modderput. Veel dieper graven we meestal niet. Als kind droomde je misschien om een gat naar het midden van de Aarde te graven, of sterker nog, om verder te graven om uiteindelijk in Australië uit te komen. Anderen droomden misschien om olie op te graven. We hebben het dan over diepten die ons voorstellingsvermogen te buiten gaan. Het zijn diepten waar we relatief weinig van weten. Dat brengt onzekerheid met zich mee. Bijvoorbeeld als het gaat om winning van stoffen uit de diepe ondergrond zoals schaliegas, de opslag van stoffen in de diepere ondergrond zoals de CO2-opslag in Barendrecht of waterinjecties in Twente. Dat die zorg terecht kan zijn, illustreren de aardbevingen als gevolg van de aardgaswinning in Groningen. Al weten we best veel over de diepere ondergrond toch zijn het vooral de effecten van (nieuwe) ingrepen in die diepere ondergrond die nog steeds voor nieuwe inzichten (soms ook verrassingen) zorgen. Dat is niet onlogisch omdat de (diepere) ondergrond onder ons land zeer divers is samengesteld. Daarin doen zich zeer langzame natuurlijke processen voor. Mogelijke effecten van ingrepen zijn wel te beredeneren of modelmatig te berekenen, maar de (lokale) werkelijkheid kan soms anders zijn. De diepere ondergrond zal de komende jaren met opgaven op het gebied van klimaat en energie prominent op de agenda blijven. De verbinding met bovenliggende ondergrondlagen en de bovengrond is evident in termen van beschermen en benutten. Hoe beschermen we de winning op grote diepte van ons drinkwater, hoe benutten we de mogelijkheden van aardwarmte voor de verwarming van kassen, bedrijfsgebouwen en woningen, kunnen we diepe ondergrondse ruimte benutten voor de opslag van stoffen die we bovengronds niet willen hebben, wat betekent de winning van stoffen uit de diepere ondergrond of de opslag van stoffen in de diepere ondergrond voor ons landschap, etc.? Veel van deze vragen komen in onderlinge samenhang aan de orde in de Structuurvisie ondergrond (STRONG) van het Rijk. Materie die elke gemeente direct raakt of in de toekomst kan raken. Archeologische opgravingen van het Hof van Arkel in de Krijtstraat in Gorinchem 18
3. Checklist ondergrondkansen Alblasserwaard-Vijfheerenlanden We hebben voor de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden een inventarisatie uitgevoerd naar de kansen die de ondergrond biedt om bij te dragen aan het oplossen van maatschappelijke opgaven. Op basis van de resultaten van de werksessies, de collegeprogramma s en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Visie 2030, open, voor elkaar hebben we vier strategische opgaven geïdentificeerd. Deze zijn in het onderstaande overzicht kort opgesomd. Vervolgens is aangegeven hoe de ondergrond kansen biedt om invulling te geven aan deze maatschappelijke opgaven. Gebruik van de checklist ondergrondkansen De checklist ondergrondkansen Alblasserwaard-Vijfheerenlanden biedt een overzicht van mogelijke kansen vanuit de ondergrond bij ruimtelijke planvorming of projectuitvoering. Het overzicht is niet uitputtend: het zijn de kansen die wij op het spoor zijn gekomen. De kansen zijn gerangschikt naar vier strategische opgaven. Op plan- en projectniveau is veelal een beperkt aantal kansen relevant. Telkens is maatwerk nodig. De kansen kun je zien als gidsprincipes: ze wijzen de weg vanuit de ondergrond naar een meer duurzame en mooiere regio voor huidige en toekomstige generaties. Het gebruik is even simpel als doeltreffend: Stel vast aan welke maatschappelijke opgave je werkt en check de ondergrondkansen die relevant zijn voor de opgave waaraan je werkt. Werk de ondergrondkans uit naar de concrete situatie van je project, maak de toegevoegde waarde expliciet en borg deze in de relevante plandocumenten (bijvoorbeeld nota van uitgangspunten / programma van eisen). Maak bij het uitwerken van de kansen ook gebruik van module 2 Ondergrond. Vier maatschappelijke opgaven De vier maatschappelijke opgaven voor de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden zijn: 1. Aantrekkelijk wonen in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2. Economisch sterke Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 3. Aantrekkelijke Alblasserwaard-Vijfheerenlanden voor recreatie en toerisme 4. Een participatieve Alblasserwaard-Vijfheerenlanden Je hoeft niets meer of minder te doen dan deze check uit te voeren om ondergrondkansen op het spoor te komen. Ook vormt deze checklist een handvat om interdisciplinair het gesprek met elkaar aan te gaan over hoe de ondergrond kan bijdragen aan de maatschappelijke opgaven waar het project invulling aan moet geven. Bovendien kan op grond van de checklist worden vastgesteld welke specialistische kennis nodig is om te bepalen hoe bij ingrepen in de ondergrond de ondergrondkwaliteit zo goed mogelijk gewaarborgd wordt en hoe daarbij zo goed mogelijk gebruik wordt gemaakt van de mogelijkheden die de ondergrond biedt. 19
Zouweboezem nabij Ameide, Natura2000 gebied gegraven in 14e eeuw om water uit Vijfheerenlanden op te vangen 20
Aantrekkelijk wonen in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden In 2030 vormt de regio een prettig woon- en leefklimaat om mensen aan te trekken en mensen aan de regio te binden. Er is sprake van een goede balans kwantitatief en kwalitatief tussen vraag en aanbod op regionaal niveau. Dit vraagt om herstructurering van woningen op basis van de marktvraag. Grotere concentraties van woningbouw zullen op knooppunten met bovenlokale voorzieningen en werkgelegenheid gerealiseerd worden. De combinatie van stedelijk en landelijk milieu wordt benadrukt om zo de diversiteit en aantrekkelijkheid van de regio te verstevigen. Bijzondere woonmilieus passend bij de vraag en het karakter van de regio zullen mogelijk gemaakt worden mede om de diversiteit van de regio te versterken. Daarnaast zijn bereikbaarheid en verkeersveiligheid belangrijke aandachtspunten voor de leefbaarheid van het gebied. Een gebied dat klimaatbestendig wordt ingericht en zo voldoende robuust is om veranderingen in klimaat op te vangen met behoud van het eigene van de streek. Duurzaam bouwen is vanzelfsprekend. Ondergrond Ondergrondkansen Draag bij aan lokale duurzaamheid door de mogelijkheden van Warmte Koude Opslag te benutten voor een energiezuinige woningvoorraad en vermindering van de CO 2-uitstoot Versterk de identiteit van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden door de karakteristieken van de ondergrond zichtbaar op te nemen bij de ontwikkeling van onderscheidende woonmilieus Benut de herstructureringsopgave van dijklinten voor sanering en dijkversterking Verhoog de verblijfskwaliteit van de openbare ruimte door storende functies ondergronds te situeren zoals glas-, papier- en afvalcontainers Beperk de wateroverlast bij piekbuien door in het bebouwde gebied zoveel mogelijk open en onverharde te behouden en te creëren Bouw klimaatbestendig door rekening te houden met wateroverlast en onderlast nu en in de toekomst Versterk de ecologische structuur van woonmilieus door het groenbeheer af te stemmen op de biodiversiteit van de en het waterbergende en filterend vermogen van de Breng de draagkracht van de ondergrond in beeld en benut de meest draagkrachtige gronden voor bebouwing om kosten te besparen Voorkom onnodige saneringskosten door de sanering van de af te stemmen op de gewenste functies en eventueel te combineren met Warmte Koude Opslag 21
Projectbord Grotewaerd in Hoornaar Giessenlanden, wonen ingepast in het landschapspatroon. 22
De Blauwe Zoom: identiteit door de landschappelijke onderlegger en gebruik van de voor duurzame energie In de nieuwbouwwijk Blauwe Zoom in Hardinxveld-Giessendam wordt een aanzienlijke reductie van de CO₂-uitstoot gerealiseerd door de aanleg en exploitatie van een energiesysteem. De wijk is zo ontworpen dat de structuur van het oorspronkelijk landschap herkenbaar blijft en de wijk mede identiteit verschaft. De nieuwe wijk De Blauwe Zoom (Giessendam West III) ligt aan de uiterste rand van het bestaande bebouwde gebied van Hardinxveld-Giessendam. Het gebied is de laatste ontwikkelingslocatie in westelijke richting. Het oorspronkelijke landschapspatroon komt in het plan herkenbaar terug. Het gebied van de Blauwe Zoom heeft van oorsprong een agrarische functie, vooral (melk)veehouderij, en bestond uit stroken grasland. Deze stroken werden gescheiden door sloten waar sporadisch bomen langs stonden. Door de structuur met polderblokken blijft in het landschap van de Blauwe Zoom het karakter van het oorspronkelijke polderlandschap behouden. Dat wordt nog benadrukt doordat water een van de meest karakteristieke elementen in de plannen voor de Blauwe Zoom is. Water heeft vooral de functie om de wijk een landelijk en open karakter te geven. De gemeente Hardinxveld-Giessendam heeft de ambitie om bij de ontwikkeling van De Blauwe Zoom een aanmerkelijke reductie van de uitstoot van CO₂ te bereiken. Zo zal de Energieprestatie op Locatie (EPL) na realisatie van het project minimaal uitkomen op 7,2 en wordt een reductie op de CO₂- uitstoot gerealiseerd van circa veertig procent. EPL is een maat voor de CO₂-emissie door energiegebruik in een woonwijk, waarbij maximaal een 10 is te behalen. Dan is een wijk CO₂-neutraal. Gedurende de gehele exploitatieperiode heeft BAM de zorg en de plicht om de milieuprestatie te borgen. Oorspronkelijke landschapsstructuur blijft in stand in de Blauwe Zoom Hardinxveld-Giessendam In de Blauwe Zoom zullen de komende jaren ongeveer 650 woningen gebouwd worden. Deze woningen worden op duurzame wijze verwarmd en gekoeld. Elke woning krijgt een energiezuinige warmtepomp, die gekoppeld is aan bronnen. Een gasgestookte cvketel is hierdoor overbodig. Dit betekent dat er geen gas wordt aangelegd in de wijk. De aanleg en exploitatie van het energiesysteem is in handen van BAM Techniek - Energy Systems. BAM zal dit systeem voor een duurzame energievoorziening gedurende 40 jaar, gerekend vanaf het moment van oplevering van de eerste woning, exploiteren. 23
Economisch sterke Alblasserwaard-Vijfheerenlanden De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden wil een versterking van de onderscheidende economische positie in de agrarische, maritieme en toeristische sector. De regio creëert voor deze drie economische speerpunten goede vestigingsmogelijkheden voor innovatieve bedrijven. De Alblasserwaard-Vijfheerenlanden voegt enkele (grote) bedrijventerreinen toe, benut de kansen die het Deltaprogramma biedt voor de maritieme sector en stimuleert een goede bereikbaarheid zowel fysiek als digitaal. Het in stand houden en verbeteren van het openbaar vervoer (mede met het oog op de bereikbaarheid van scholen) past daarbij. De regio stimuleert duurzame economische activiteiten. Groene initiatieven worden extra gefaciliteerd en bedrijven worden gestimuleerd en ondersteund om innovatief te zijn. Ook stelt de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden een visie op gericht op de toekomst van de melkveehouderij in de regio. Ondergrond Ondergrondkansen Draag bij aan verduurzaming van de energieopwekking door de mogelijkheden van energie te benutten bij bedrijven, glastuinbouw en industrie Benut het vermogen van de ondergrond voor Hoge Temperatuur Opslag bij de energieopwekking door biomassavergisting Geef werklocaties een scherp ruimtelijk profiel door de karakteristieken van de ondergrond te benutten Versterk de unieke landschappelijke kwaliteit door inzet van duurzame grondgebonden landbouw Bundel kabels en leidingen, reserveer tracés en houdt ruimte voor beheer en onderhoud Verhoog de verblijfskwaliteit van de werkmilieus door storende functies ondergronds te situeren zoals parkeren en opslag van materialen Voorkom onnodige saneringskosten door de sanering van de af te stemmen op de gewenste functies en eventueel te combineren met Warmte Koude Opslag Cascadering van warmte: ontwikkelen een keten van gebruikers die elkaars warmteoverschot kunnen gebruiken Versterk de lokale energievoorziening door verbetering van de inzet van (rest)producten van stedelijk groen, zuiveringsslib en van agrarische biogasproductie Benut de ondergrondse ruimte voor tijdelijke opslag van bijvoorbeeld elektriciteit opgewekt door windmolens (ondergrondse accu s) 24
Fruitteelt op oeverwal bij Ameide (Vijfheerenlanden) 25
Aantrekkelijke Alblasserwaard- Vijfheerenlanden voor recreatie en toerisme In 2030 is de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden op recreatief en toeristisch gebied een regio met een duidelijk beleefbare en herkenbare streekidentiteit. Te weten een oer-hollands, cultuurhistorisch landschap waar cultuurhistorische iconen en kernen samengaan met een waterrijk landschap. De regio zet in op recreatie op en langs de waterstromen en de verbetering van de recreatief toeristische infrastructuur. Iconen worden beter economisch benut onder andere door icoonevenementen. Het landschap is het kapitaal van het gebied en daarmee een trekker voor toerisme. Behoud van dit landschap is van groot belang. Verblijfsaccommodaties en attracties zullen worden toegevoegd. Een voldoende (divers) aanbod aan recreatie-/attractiemogelijkheden in hetzelfde smaakpalet is de inzet. In de regio is sport en cultuur sterk ontwikkeld: zowel bindmiddel als vestigingsfactor. Ondergrond Ondergrondkansen Verhoog de landschappelijke diversiteit door landschappelijke verbindingen te maken tussen stad, land en historische waterlopen Voeg identiteit toe aan de ruimte door archeologische, aardkundige en landschappelijke waarden beleefbaar en leesbaar te maken voor recreanten Benut daling als kans. Het veranderende landschap dient als story telling en kan nieuwe toeristische attractiepunten scheppen Voeg natuur toe door de overgangen in grondsoorten en kwelgebieden te benutten en beleefbaar en leesbaar te maken voor recreanten (hoog/laag en nat/droog en zoet/zout) Transformeer oude stort- en/of verontreinigde locaties tot groene (recreatie)gebieden Creëer natuurspeeltuinen om natuur in het algemeen en de levende in het bijzonder te ervaren Combineer waterbergende functies van de ondergrond met waterrecreatie en toerisme Behoud de cultuurhistorische structuur van sloten en wateren om de identiteit van het gebied te behouden en de waterbergingscapaciteit te vergroten Benut bovengrondse vrijwaringszones van buisleidingen voor hoogwaardige groeninvulling Creëer groene stadsranden en groene rivieroevers om de ecologische diversiteit te versterken en de belevingswaarde van het gebied te vergroten Verhoog de recreatieve en toeristische kwaliteit door rivieren beter te verbinden met stad en dorp Maak verdronken dorpen zichtbaar en beleefbaar voor toeristische doeleinden 26
Vestingstad Nieuwpoort, onderdeel van de Oud Hollandse Waterlinie - Stadhuis op inundatiesluis, een aantrekkelijke halteplaats 27
Een participatieve Alblasserwaard-Vijfheerenlanden In de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden kan Iedereen meedoen in de samenleving. De regio stimuleert en vergroot de verantwoordelijkheid bij mensen in wijken, buurten etc. Burgers worden meegenomen in verandering en krijgen zelf zoveel mogelijk de regie. Ondergrond Ondergrondkansen Maak mensen samen verantwoordelijk voor de energielevering in hun wijk door onder andere (collectieve) Warmte Koude Opslag te stimuleren Geef inwoners de ruimte voor het benutten van braakliggende terreinen voor stadslandbouw en/ of extra groenvoorziening Gebruik de unieke eigenschappen van de regio om mensen meer bewust te maken van en te binden aan hun leefomgeving Geef inwoners de verantwoordelijkheid over het beheer van openbaar groen en geef richtlijnen mee voor de afstemming van begroeiing op de unieke eigenschappen van Stimuleer mensen en bedrijven om zo min mogelijk oppervlakte te verharden zodat het waterbergend vermogen van de beter kan worden benut Werksessie ondergrondkansen in stadskantoor Leerdam 28
Raadhuisplein Arkel: slim passen en meten van functies in de ondergrond Het Raadhuisplein in Arkel is op een succesvolle wijze getransformeerd tot een gebied waarin een compact gebouw met vele functies en voldoende parkeerruimte is gerealiseerd. Het voorbeeld toont aan dat het mogelijk is veel functies in de ondergrond te realiseren. Dit leidt tot een hoge kwaliteit van de openbare ruimte, een impuls voor het oude centrum van Arkel en een duurzame energievoorziening. Ingang parkeergarage aan achterzijde van het complex In de kern Arkel wordt vanaf begin deze eeuw gewerkt aan vernieuwing van het centrum. Allereerst is er een nieuw winkelcentrum met woonzorgcentrum De Peperhof ontstaan. Dit is in 2007 gereed gekomen. Aansluitend is de gemeente aan de slag gegaan met de vernieuwing van Oud-Arkel, een verouderde woonwijk tussen het oude centrum en het nieuwe centrum van De Peperhof. Hieraan is de herinrichting van het oude winkelcentrum aan het Raadhuisplein gekoppeld. Dit oude centrum was haar aantrekkingskracht verloren mede door verhuizing van de supermarkt en de aanwezigheid van een benzinestation, dat niet meer paste in het centrum. Een nieuwe bestemming voor het Raadhuisplein is gezocht en gevonden in het Gezondheidscentrum Arkel, op loopafstand van woonzorgcentrum De Peperhof. Het Gezondheidscentrum is gerealiseerd door woningcorporatie KleurrijkWonen. Het omvat op de begane grond een gezondheidscentrum voor huisartsen, fysio therapeuten en andere zorgverleners met daarboven 12 woonappartementen. Onder het centrum is een parkeergarage met 28 parkeerplaatsen gerealiseerd. Het Raadhuisplein is heringericht. Niet het parkeren overheerst, maar de pleinfunctie is hersteld. Ook de winkels aan de overzijde van het plein hebben hun uitstraling verbeterd door de winkels te voorzien van een nieuwe luifel. Gezondheidscentrum aan het Raadhuisplein De ondergrond is in dit project belangrijk geweest: allereerst voor sanering (voormalig benzinestation) en archeologisch onderzoek. Vervolgens was de uitdaging om vele functies in de ondergrond op een slimme wijze te combineren. Zo is voor de eerste keer in de gemeente Giessenlanden een ondergrondse parkeergarage gerealiseerd en is het gebouw voorzien van een WKO (Warmte Koude Opslag). Het geheel in de ondergrond is zo ingericht dat het ook mogelijk was om beplanting op het plein te realiseren. Voor de bewoners zijn twee ondergrondse afvalcontainers geplaatst en is er uitbreidingsruimte gereserveerd voor nog twee. Uiteraard liggen er de nodige kabels en leidingen en riolering in de grond. Het vernieuwde Raadhuisplein is eind oktober 2013 feestelijk geopend waarbij wethouder Jan de Groot de metamorfose van het plein roemde met de woorden van lelijk mormel tot mooie bruid. 29
Giessenlanden Hoornaar Dirk IV plein met ondergrondse afvalcontainers en wadi (tussen plein en huizen) 30
Module 2 ondergrond 31
Introductie De module ondergrond biedt een uitwerking van alle relevante ondergrond zoals die zijn benoemd in de checklist ondergrond Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. De uitwerking beperkt zich tot de hoofdlijnen: de belangrijkste informatie is opgenomen zodat snel is te bepalen of de desbetreffende ondergrondkwaliteit relevant is voor je project. De opgenomen kaarten beperken zich eveneens tot hoofdlijnen en zijn indicatief. Is de informatie relevant dan is het raadzaam om een collega, die specialist is op desbetreffende ondergrondkwaliteit, in te schakelen. Hij of zij kan helpen met meer gedetailleerde informatie en kan maatwerk leveren voor het project. Leeswijzer Dit deel is zo opgezet dat snel de meest relevante informatie per ondergrondkwaliteit wordt gegeven (ter agendering en oriëntatie) volgens een vast stramien. Dit bestaat uit de beantwoording van de volgende vragen: Waar hebben we het over? Hoe is de situatie in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden? Wat is het belang van de ondergrondkwaliteit? Met welke wettelijk kader moet ik rekening houden? Met welk beleid moet ik rekening houden? Met welke andere ondergrond moet ik rekening houden? Grote of Achterwaterschap nabij Donk in Natura2000- gebied, kanaal gegraven in 1366 voor de ontwatering, doet dienst als boezem en als ruimte voor waterberging 32
informatie De ondergrond informeert ons 33
Wiel van Bassa of Schoonrewoerdse wiel, het grootste kolkgat van Nederland ligt in de gemeente Leerdam 34
Landschappelijke diversiteit Waar hebben we het over? De landschappelijke diversiteit omvat de afwisseling van het landschap door de wordingsgeschiedenis van gebieden en de wijze waarop deze in cultuur zijn gebracht. De eigenschappen van de ondergrond bepalen in belangrijke mate de karakteristieken van het landschap. Hoe zit het met de landschappelijke diversiteit in de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden? Kenmerkend voor het open veenpolderlandschap van de Alblasserwaard zijn de bochtige ontginningspatronen die verwijzen naar de voormalige veenstromen. Het poldergebied van Kinderdijk ligt het laagst. Dat heeft er toe geleid dat in de 18e en 19e eeuw het ingenieus watersysteem met dubbele boezem en de molengang is ontstaan, dat nu op de Werelderfgoedlijst staat. De molengang slaat het water uit de polder uit op de Lek. De stroomruggen of kreekruggen in het gebied zorgen voor variatie in het landschap. In Vijfheerenlanden domineren eveneens de stroomruggen en oeverwallen in het landschap. De ondergrond is minder venig dan in de Alblasserwaard wat tot uiting komt in een wat meer besloten landschap (onder andere met fruitboomgaarden). Vijfheerenlanden vormt het overgangsgebied tussen het laagveen en het rivierkleigebied in Gelderland. In de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is het slotenpatroon rechtstreeks terug te voeren tot de ontginningen uit de Middeleeuwen. Het landschap dat hierdoor is ontstaan (10e -13e eeuw) is nog relatief ongeschonden als onderlegger aanwezig en dat maakt het gebied tot een uniek cultuurlandschap. Molengang Kinderdijk, internationale cultuurhistorische toeristische trekpleister 35
Wat is het belang van de landschappelijke diversiteit? De landschappelijke diversiteit bij de inrichting van de ruimte benadrukken verhoogt de belevingswaarde van de ruimte, geeft identiteit aan de ruimte en schept voorwaarden voor biodiversiteit. Maatschappelijke opgaven Benut kansen voor diversiteit landschapsbeeld Landschappelijk waarden (bron provincie Zuid-Holland) Aantrekkelijk wonen in de Alblasserwaard- Vijfheerenlanden Economisch sterke Alblasserwaard- Vijfheerenlanden Aantrekkelijke Alblasserwaard- Vijfheerenlanden voor recreatie en toerisme Een participatieve Alblasserwaard- Vijfheerenlanden Verhoog de landschappelijke diversiteit door landschappelijke verbindingen te maken tussen stad, land en historische waterlopen Verhoog de recreatieve en toeristische kwaliteit door rivieren beter te verbinden met stad en dorp Versterk de identiteit van de Alblasserwaard- Vijfheerenlanden door landschappelijke, aardkundige en archeologische waarden zichtbaar op te nemen bij de ontwikkeling van onderscheidende woonmilieus Versterk de recreatieve landschappelijke door watermaatregelen binnen de traditie van het historisch waterlandschap te plaatsen Benut de getijdebeweging van de rivier om unieke woon- en werkmilieus te creëren Verhoog de kwaliteit van de ruimte door infrastructuur ondergronds te situeren wanneer er hoge eisen worden gesteld aan de kwaliteit van de openbare ruimte of wanneer er kwetsbare natuur- of landschappelijke waarden in het geding zijn Creëer groene stadsranden en groene rivieroevers om de ecologische diversiteit te versterken en de recreatieve waarde van het gebied te vergroten. Creëer nieuwe toeristische attractiepunten door daling aan te grijpen voor story telling Gebruik de unieke eigenschappen van de regio om mensen meer bewust te maken van en te binden aan hun leefomgeving Stimuleer natuurontwikkeling door de overgangen in grondsoorten en kwelgebieden te benutten voor natuurontwikkeling (hoog/laag en nat/droog en zoet/ zout) 36
Met welk wettelijk kader moet ik rekening houden? In de Europese landschapsverordening is afgesproken dat in de planologie rekening moet worden gehouden met landschappelijke waarden, waaronder ook cultuurhistorische waarden begrepen moeten worden. Het Besluit algemene regels ruimtelijke ordening (Barro) borgt een aantal van de nationale belangen uit de Structuurvisie Infrastructuur en Ruimte. Een van de hoofddoelen in de visie is het waarborgen van een leefbare en veilige omgeving waarin unieke natuurlijke en cultuurhistorische waarden behouden blijven. In de Monumentenwet 1988 is de bescherming van archeologische monumenten, beschermde monumenten en stad- en dorpsgezichten geregeld. Met welke andere van de ondergrond moet ik rekening houden? De landschappelijke diversiteit komt tot uiting in de wisselwerking tussen de contactlaag van de en het maaiveld. In feite is alles wat in de en op het maaiveld gebeurt van invloed op het landschap. Bebouwing is in potentie snel in conflict met het landschap maar een goede inpassing kan ook versterkend werken. Dat geldt ook voor buisleidingstroken. De gewasproductiecapaciteit van de en de ecologische diversiteit zijn belangrijke dragers van het landschap. Afstemming op de eigenschappen zal versterkend werken. Ook drinkwatergebieden, het waterbergend- en infiltrerend vermogen zijn onlosmakelijk verbonden met de diversiteit van het landschap. Tot slot voegen ook aardkundige waarden waardevolle elementen toe aan de diversiteit van het landschap. In het Besluit ruimtelijke ordening is opgenomen dat gemeenten bij het maken van bestemmingsplannen rekening moeten houden met cultuurhistorische (incl. archeologische) waarden. Dat kan Informatie Regulatie Productie Draag alleen als gemeenten ter voorbereiding op het bestemmingsplan deze waarden ook inventariseren en analyseren. Landschappelijke diversiteit Stabiele Gewasproductie Draagkracht om te bouwen Met welk beleid moet ik rekening houden? In het veenlandschap van de Alblasserwaard-Vijfheerenlanden zet de provincie in op behoud en versterking van het waterrijke en open karakter (zie beleid voor het veenlandschap van het Groene Ecologische diversiteit Waterbergende Voorraad drinkwater Buisleidingen Hart uit de Visie ruimte en mobiliteit - 2014). Behoud van de kenmerkende afwisseling van veenweidelandschap, rivieren, boezems, plassen en droogmakerijen is van groot belang. De veenlandschappen combineren een agrarische economie met cultuurhistorische en ecologische waarden. Deze combinatie maakt de landschappen aantrekkelijk als recreatief en toeristisch gebied. Het veenlandschap valt voor een belangrijk deel samen met het Groene Hart. Belangrijke opgaven Aardkundige waarden Beschermen (en betekenis geven) Waterfilterende Beschermen (en herstellen) Voorraad grondwater Gebruiken (en in balans houden) Gebruiken (en inpassen) zijn de aanpak van daling, behoud van de karakteristieken van het veenweidelandschap, verbetering van de waterkwaliteit en instandhouding en ontwikkeling van de bijzondere natuurwaarden. Het accent wordt gelegd op innovatiemaatregelen voor de grondgebonden landbouw en alternatieve realisatiestrategieën voor natuurontwikkeling. Het behoud van de belangrijke weidevogelgebieden vraagt om een specifieke vorm van verweving van landbouw en natuur. Met name het waternetwerk en de cultuurhistorische lenen zich voor verdere ontwikkeling van de mogelijkheden voor recreatie en toerisme. 37