Hoofdstuk 3 Fair play: omgang met ongeschreven regels Speelt iemand altijd fair als deze zich houdt aan de spelregels? Op het eerste gezicht lijkt dat inderdaad zo te zijn. De unfaire sporters die we in het vorige hoofdstuk hebben opgevoerd, overtreden immers allemaal de spelregels. In de sport doen zich echter verschillende situaties voor, waarbij sporters zich wel houden aan de spelregels, maar waarvan we moeilijk kunnen zeggen dat ze fair zijn. We onderscheiden twee typen sporters die zich wel aan de spelregels houden, maar toch niet als fair zijn aan te merken, namelijk: 1. de spelbederver; 2. de spelregelfanaat. 37
Op het veelgehoorde citaat bij Olympische Spelen wordt weergegeven Het belangrijkste bij de Olympische Spelen is niet het winnen maar het deelnemen. komt regelmatig de kritiek dat dit citaat ouderwets en achterhaald is. Dit motto doelt er echter niet op dat winnen, of het streven naar winst, niet belangrijk is. Binnen het Olympisme wordt er juist naar gestreefd het beste uit jezelf te halen en het hoogst haalbare na te streven. En bij wedstrijdsport hoort ook proberen te winnen. Het streven naar het speldoel, bijvoorbeeld sneller zijn dan je tegenstander of meer doelpunten scoren, is immers een belangrijk streven binnen fair play. Maar de bedoeling van het citaat is, dat als je niet wint, maar wel goed gestreden hebt, dat het dan ook de moeite waard is geweest en dat je ook trots op jezelf kunt zijn. Het bedoelt ook niet te zeggen dat eigenlijk iedereen - ongeacht het niveau - aan de Spelen zou moeten kunnen deelnemen. Nee, het citaat wil juist benadrukken dat als je aan de Olympische Spelen mee mag doen, dat op zich al een prestatie is. Het laat zien dat je al bij de besten hoort. De waarden die oorspronkelijk met dit citaat bedoeld zijn, zijn dus waarden die nog steeds gelden en zeker de moeite waard zijn om - in je opvoeding - bewust mee geconfronteerd te worden. 38 3.1 De spelbederver Van een sporter wordt tijdens een sportwedstrijd verwacht dat hij deze met volledige inzet probeert te winnen. Een sporter die zich wel aan de spelregels houdt, maar niet probeert het speldoel van de sport te realiseren, noemen we een spelbederver. Een spelbederver is feitelijk geen echte sporter, maar een pseudo-sporter die bijvoorbeeld niet probeert sneller te zijn dan zijn tegenstander, meer punten of doelpunten te maken dan de tegenpartij of een mooiere oefening uit te voeren. Een échte sporter vindt het waardevol zich in te zetten voor de realisering van het speldoel. Een sporter die zich niet inzet voor het speldoel, speelt net als de regelovertreder unfair. Als voorbeeld van een vorm van spelbederf wordt wel eens de voetbalwedstrijd tussen West-Duitsland en Oostenrijk genoemd op het WK van 1982 in Spanje. In de laatste groepswedstrijd tussen West-Duitsland en Oostenrijk was de situatie zo dat eerstgenoemd land moest winnen om door te gaan en laatstgenoemd land met 2-0 mocht verliezen om toch als tweede in de groep ten koste van Algerije door te gaan naar de tweede (groeps)ronde. Na een vroeg doelpunt in de tiende minuut van Horst Hrubesch van West-Duitsland, werd door geen van de teams enige serieuze doelpoging ondernomen. Beide ploegen gingen bij deze stand immers een ronde verder en dus was er voor geen van beide nog aanleiding risico s te nemen. Hoewel deze wedstrijd vaak wordt aangehaald als een voorbeeld van niet proberen het speldoel na te streven, moet hier (misschien) toch een nuance worden aangebracht. Op het niveau van de wedstrijd zelf is dit zonder meer het geval, maar vanuit het perspectief van het toernooi (met het oog op de rest van het toernooi) kan hier tegenin worden gebracht dat beide teams een ronde verder komen en er dus alles voor te zeggen is de stand zo te houden. Wel was het tegenover Algerije sportiever geweest als beide teams tot aan het laatste fluitsignaal op winst hadden gespeeld. Een ander voorbeeld van spelbederf, of zelfs moedwillige manipulatie is het WK-voetbaltoernooi van 1978 in Argentinië, waarin de strijd om een plaats in de finale zou gaan tussen Argentinië en Brazilië. Brazilië speelde op 21 juni om 16.45 uur tegen Polen. Deze wedstrijd won het met 3-1, wat inhield dat Argentinië, dat pas om 19.15 uur speelde tegen het sterke Peru, in ieder geval met 4-0 moest winnen. Argentinië won uiteindelijk met 6-0. Vandaag de dag is de kans op zo n afgesproken uitslag kleiner, omdat de laatste groepswedstrijden op WK-toernooien sinds 1986 op exact hetzelfde tijdstip worden gespeeld. Op alle niveaus komen we spelbedervers tegen. De basketballer, de tennisser of de hockeyer die niet probeert meer punten te scoren dan zijn tegenstander, is onsportief. Spelbedervers hebben te weinig oog voor een van de belangrijkste principes van een sportwedstrijd: proberen de tegenstander te overtreffen. De wedstrijden die we ons vaak herinneren, zijn die waarin met volle inzet wordt gestreden en die net worden gewonnen of verloren. Een sporter ervaart weinig tot geen plezier aan een wedstrijd waarin wel wordt gewonnen, maar waarbij de tegenstander ofwel te slecht is om tegenstand te bieden of in het geheel niet zijn best doet om te winnen. De spelbederver heeft vaak dezelfde redenen om het speldoel niet te erkennen als de spelbreker (die zowel de spelregels als het speldoel van de sport niet erkent). Vaak is dit omdat de sporter te weinig interesse en het plezier in het spel heeft. Zo kan het zijn dat spelbedervers te weinig of te veel uitdaging ervaren. Door een te geringe uitdaging zetten ze zich niet actief in tijdens de wedstrijd. Ze vervelen zich als het ware, omdat alles hen te gemakkelijk afgaat. Ook kan het zijn dat sporters de sport nog te
moeilijk vinden: ze ervaren te veel uitdaging. Een basketballer die nooit scoort, altijd wordt afgefloten omdat hij een pas te veel maakt of van wie steeds de bal wordt afgepakt, zal na enige tijd het plezier in het basketbal en eventueel de sport in haar geheel verliezen. Net als bij de spelbrekers ligt het hier dus niet altijd alleen aan de sporter dat hij zich als een spelbederver opstelt. De verantwoordelijkheid ligt hier evenzeer, en misschien nog wel meer, bij sportbonden, verenigingen, trainers en scheidsrechters. Scheidsrechters en trainers kunnen een belangrijke rol spelen in het verhogen van het plezier van de sporters. Zo kunnen scheidsrechters bij het basketballen en volleyballen door de allerjongsten wat minder technisch fluiten. Bij het basketbal bijvoorbeeld iets minder scherp letten op een pasje te veel met de bal of op een second dribble en bij het volleyballen een jonge speler een stapje naar voren laten doen als deze de bal bij de service niet over het net kan krijgen. Bij een technisch moeilijke sport als volleybal, is het op lagere niveaus beter iets minder dan iets te veel voor technische fouten te fluiten. Op die manier blijft de vaart in het spel en wordt de wedstrijd niet dood gefloten. Ook de trainer kan er op de trainingen voor zorgen dat de aan te leren vaardigheden goed aansluiten bij het niveau van de sporters. Een andere plezieronderdrukker is een competitie waarin bijvoorbeeld het niveauverschil tussen teams te groot is, waardoor bepaalde teams steeds dik verliezen of winnen. Er kan ook een taak voor de bond zijn weggelegd, door op de helft van de competitie de teams naar speelsterkte opnieuw in te delen (hierover meer in het hoofdstuk Gelijkheid van kansen ). Dus ook hier is het, net als in het geval van de spelbreker, de kunst te variëren op de officiële spelregels en verschijningsvormen van sport. Aanpassingen van spelregels, materiaal, speelveld en aantal spelers, kunnen het plezier in de sport verhogen. Natuurlijk zijn er ook spelbedervers die gewoon slecht tegen hun verlies kunnen en die zijn met meer recht dan de hiervoor genoemde sporters als spelbedervers te beschouwen. Zij doen hun best niet langer op het moment dat verlies bijna 39
De winnares van de honderd meter sprint op de Olympische Spelen van Los Angeles (1932) en de eerste vrouw die deze afstand onder de twaalf seconden liep, de Poolse Stanislawa Walasiewicz, bleek een man te zijn. Deze waarheid kwam pas in 1980 aan het licht, nadat ze tijdens een overval werd geraakt door een kogel. Na autopsie bleek ze een man in plaats van een vrouw te zijn. niet meer is te voorkomen. Ze sporten eigenlijk alleen maar om te winnen en als dat niet lukt, gooien ze de handdoek in de ring en bieden geen sportieve tegenstand meer. Dit zijn vaak degenen die zeggen: Het is maar een spelletje of Jullie hebben wel gewonnen, maar wij hebben niet ons uiterste best gedaan. Dit is onsportief, omdat op die manier het plezier in de winst bij de tegenstander wordt weggenomen. Ook hier speelt de trainer/coach een belangrijke rol. Uiteraard ligt de verantwoordelijkheid bij de sporter zelf, maar een coach kan benadrukken dat in de sport zowel kan worden gewonnen als verloren. Voor een interessante en sportieve wedstrijd is het dus altijd noodzakelijk dat de sporters zich inzetten om het speldoel te bereiken. 3.2 Spelen in de geest van de regels In de typering van unfaire sporters is tot nu toe gesproken over de spelregels en het speldoel van de sport. Een unfaire sporter overtreedt de spelregels en/of is niet gericht op het speldoel. Een faire sporter, zo zouden we ook kunnen zeggen, houdt zich aan de spelregels en is gericht op de realisering van het speldoel. Toch zijn er in de sport verschillende situaties waarin sporters zich wel houden aan de spelregels en ook gericht zijn op het speldoel, maar waarin we toch niet spreken van fair play. Een voorbeeld. Een tennisspeler probeert zijn tegenstander uit het ritme te halen door luid te hoesten tijdens de service van de tegenstander, door tussen lange rally s zijn schoenveters los te maken en opnieuw vast te knopen, door niet klaar te staan als de tegenstander wil serveren, door een dubbele fout van de tegenstander met gejuich te ontvangen of door voortdurend te praten tegen zijn opponent. Er bestaan geen spelregels die deze acties verbieden of bestraffen, maar in het tennis worden ze wel degelijk unfair genoemd. Wat dit voorbeeld duidelijk maakt is dat er in de sport ook altijd bepaalde ongeschreven regels zijn. Deze ongeschreven regels brengen iets tot uitdrukking over de verschillende tradities en etiquette in de sport. Deze zijn echter, en daarom noemen we ze ook ongeschreven regels, niet in de spelregels vastgelegd. Tijdens de wedstrijd doen zich soms situaties voor waarin Athene 2004: de Oostenrijkste zwemmer Markus Rogan, op het moment dat het nog niet zeker was dat zijn concurrent Aaron Rogas, gediskwalificeerd zou worden: It does not belong to me because Peirsol was the best - he deserves it. Later verklaarde hij dat hij vriendschap belangrijker vindt dan een gouden medaille en dat hij ervan uitgaat dat zijn concurrent eerlijk gewonnen heeft. 40 foto ANP
Sport en Kennis Deze preview is een gedeelte uit het boek: Fair play Over de regels en de geest Meer informatie Voor meer artikelen en andere uitgaven kunt u terecht op www.sportenkennis.nl