1 2013 GROOT HEILIGLAND 47, 2011 EP HAARLEM ------------ TELEFOON: 0235422427 Nieuwsbrief JAARGANG 3 - NUMMER 1 - FEBRUARI 2013 info@historischmuseumhaarlem.nl www.historischmuseumhaarlem.nl Beste lezer, Het afgelopen jaar is voor ons een spannend, maar vooral ook succesvol jaar geweest. Niet eerder mochten wij meer dan 13.000 bezoekers ontvangen. De teller stond op 31 december op 13.365. Een stijging van ruim 18% ten opzichte van vorig jaar! Het is duidelijk dat steeds meer bezoekers het museum weten te vinden. En werd de tentoonstelling Geen cent te makken al goed bezocht, op dit moment draaien onze gastvrouwen en heren achter de balie bijna dubbele diensten vanwege het grote succes van de Heyboer-tentoonstelling. Ook de speelgoedexpositie uit de collectie van mevrouw Ruyssenaers-Schenk heeft over aandacht zeker niet te klagen, en blijkt een grote aantrekkingskracht op de basisscholieren te hebben. Het kan niet anders dan dat we al dit jaar ruim over ons net gevestigde record heen zullen gaan. Nieuwe tentoonstelling Ondertussen wordt er alweer hard gewerkt aan de volgende tentoonstelling. En wel door drie groepen studenten van de Reinwardt Academie in Amsterdam (Hogeschool cultureel erfgoed). Zij zijn met het thema criminaliteit en justitie aan de slag gegaan. Zoals u wellicht weet, heeft Haarlem een grote geschiedenis op dit gebied. Er zullen op de tentoonstelling mythen ontkracht worden, en het huidige rechtssysteem met dat van vroeger vergeleken worden. Wanneer waren de daders beter uit? En hoe zinvol is straffen? We willen de discussie hierover graag met de bezoekers aangaan. aantal rondleidingen verdubbeld: en ook deze waren binnen afzienbare tijd vol. Zelfs de lezing die Lotte Heyboer in februari over Het Systeem van haar man Anton houdt, is overboekt. Met haar wordt gezocht naar een datum voor een extra lezing. In maart zal Bert Nijmeijer, de auteur van het biografische verhaal van Anton Heyboer, een lezing geven en ook in april zal er een extra activiteit zijn. Houdt u vooral de website in de gaten. Stappen in de Stad Als deze Nieuwsbrief verschijnt, is de lancering van het gloednieuwe, educatieve project van Erfgoed- Educatie Haarlem al achter de rug en zijn de eerste wandelingen al gelopen. Maar als museum en lid van de werkgroep wil ik hier toch laten weten er trots op te zijn dat de samenwerking tussen de Haarlemse erfgoedinstellingen op dit gebied zo voortreffelijk verloopt, en dat we de scholen - naast het succesvolle programma Wie wat bewaart, heeft wat! - nu ook Stappen in de Stad kunnen aanbieden. Het belangrijkste onderdeel van dit project is een educatieve app die leerlingen uitdaagt om in de stad op zoek te gaan naar de waarheid achter drie Haarlemse legendes. Is Laurens Jansz. Coster wél of niet de uitvinder van de boekdrukkunst? Zijn er nu echt onderaardse gangen in Haarlem? En wat is er nu waar van de heldendaad van de Kruisvaarders bij Damiate? Het antwoord is aan de leerlingen. Laura van der Wijden, directeur Voorjaarsactiviteiten Rondom de Heyboer-tentoonstelling zijn diverse activiteiten gepland. De etsworkshop van Krijn Kluft en Piet Zwaanswijk was zwaar overtekend, waardoor we in totaal drie workshops hebben aangeboden. En de gratis rondleidingen in de maanden januari t/m mei, die in het Museummagazine stonden aangekondigd, waren binnen twee dagen volgeboekt. Om zoveel mogelijk inschrijvers toch van dienst te zijn, hebben we het
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 2 MANAGER IN ONS MUSEUM In gesprek met Pina Cardia Het zal ruim een jaar geleden zijn dat op een van mijn dinsdagse diensten een jonge vrouw zich meldde aan de balie, met een duidelijk zuidelijke uitstraling, lang donker golvend haar, die met vriendelijke stem om informatie vroeg. We raakten in gesprek en ze stelde zich voor: Pina Cardia. Ze bleek betrokken bij de toen nog prille plannen voor het Stadsmuseum. De zuidelijke uitstraling klopte: haar familie is afkomstig van het eiland Sardinië. Zelf is zij haast 35 jaar geleden in Heemskerk geboren. Museummanager Pina Cardia Inmiddels is Pina een bekende figuur in ons museum en - zoals we op onze Nieuwjaarsbijeenkomst in Alkmaar hoorden - is ze per 1 januari benoemd tot manager, ter ondersteuning van directeur Laura van der Wijden. Met als opdracht het ontwikkelen van nieuwe activiteiten, het aansturen van werkgroepen en natuurlijk het verder uitwerken van de plannen voor onze entree en winkel, en het Stadsmuseum. Om haar wat beter te leren kennen had ik onlangs een gesprek met haar in de koffiecorner van de Stadsbibliotheek, terwijl haar laptop paraat stond en haar mobiel nog wel eens piepte. Het werd een boeiend uurtje, terwijl buiten op het besneeuwde Doelenplein de kale bomen in de heldere vrieslucht stonden. ina had ons museum al leren kennen toen ze zo n tien jaar geleden in Haarlem kwam wonen, eerst aan de Turfmarkt, daarna aan het Groot Heiligland. Misschien wel geïnspireerd door de rustieke en museale sfeer van de Heiliglanden, pakte ze haar al eerder begonnen opleiding Museologie aan de Reinwardt Academie in Amsterdam weer op. Tijdens deze studie deed zij stage bij de Provincie Noord-Holland, bij de conservator van de kunstcollectie, en werkte ze aan een betaalde onderzoeksopdracht bij de Rijksdienst Cultureel Erfgoed. Ze studeerde af met een scriptie over persoonlijke levensverhalen van tijdgenoten, en hoe musea die kunnen benutten bij het aanschouwelijk maken van historische perioden. Die ideeën kan ze nu dus mooi uitwerken in de plannen voor het Stadsmuseum Haarlem! n 2011 kwam Pina bij ons museum werken. Toenmalig bestuurslid Ferry Walberg, die al langere tijd bezig was met het ontwikkelen van een nieuwe opzet voor het museum, haalde haar binnen, met steun ook van Annelies Aerts, conservator van de Provinciale Atlas, en vrijwilliger van ons museum.... Musea moeten vooral communicatief en interactief zijn... Haar eerste opdracht was het inrichten van de tentoonstelling over de Spaarnestad Fotocollectie. Daarna ging zij, samen met o.a. Nicolette Andriessen - die de aanzet ertoe had gegeven aan de slag met de Heyboer-expositie. Een klus die veel voorbereiding vroeg, en waar ook de persoonlijke verhalen een belangrijke rol spelen. De expositie is, zoals bekend, een groot succes, met veel publiciteit en hoge bezoekersaantallen. Daarnaast maakte ze, in samenwerking met bureau KossmannDeJong in Amsterdam, de brochure Stadsmuseum Haarlem om de plannen voor het Stadmuseum te promoten en vooral ook: fondsen daarvoor te verwerven. Pina stelt: Willen musea recht van bestaan houden en vooral nieuw en jong publiek blijven trekken, dan moeten ze tijdig vernieuwen en vooral communicatief en interactief zijn. Deze ideeën staan dan ook centraal in de plannen voor het Stadsmuseum. ina heeft veel gereisd, door Europa en naar verre landen, en ze maakte ooit een halfjaar durende rugzaktrektocht; maar daar komt momenteel niet zo veel meer van, druk als ze is met haar nieuwe baan bij het museum. Ze beperkt zich nu tot hardlopen langs strand en duinen, en de genoegens die Haarlem biedt. In ons museum zullen we in ieder geval nog veel van Pina s activiteiten merken, nu en in de toekomst! Chris Dessing
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 3 VRIJWILLIGERS TE GAST IN ALKMAAR Geanimeerde Nieuwjaarsbijeenkomst in het Stedelijk Museum Alkmaar Op maandag 14 januari jl. was het Stedelijk Museum Alkmaar exclusief opengesteld voor onze Nieuwjaarsbijeenkomst. Zo n 70 vrijwilligers hadden op deze zonnige winterochtend de auto of trein naar Alkmaar genomen. Het museum is net (gedeeltelijk) vernieuwd en biedt veel inspiratie voor ons eigen museum in Haarlem. We waren al direct onder de indruk van de mooie ruime entree met café en winkel. Na de koffie togen we naar de oude Schutterszaal - die nu nog dienst doet als ruimte voor presentaties - maar waar in de toekomst een nieuwe grote tentoonstellingszaal zal ontstaan. Hier konden we luisteren naar toespraken van onze bestuursvoorzitter Ziggy Klazes en van directeur Laura van der Wijden. Lidewij de Koekkoek, directeur van het Stedelijk Museum Alkmaar, vertelde daarna boeiend over het vernieuwingsproces. Zij gaf een toelichting op de pas geopende nieuwe opstelling, die wij als exclusieve gasten mochten bezoeken. Tenslotte genoten we van een prima verzorgde lunch in het museumcafé. bestaansrecht bewijzen, maar ook laten zien dat we in staat zijn om zelf onze broek op te houden. En, ook erg belangrijk, we moeten bekend en zichtbaar blijven. Veel mensen die niet van het bestaan van ons museum wisten, weten dat nu - na de flinke publiciteit van de laatste maanden - wel! En ook de zeer goed bezochte Heyboer-tentoonstelling en onze pagina in het onlangs uitgekomen Museumkaartmagazine dragen daaraan bij. Dat moeten we zo houden. We moeten aan de slag om onze toekomst veilig te stellen. --------------------------------------------------- Een logische stop op weg van het Teylers naar het Frans Hals --------------------------------------------------- Daarbij moeten we tegelijkertijd nadenken over manieren om het museum méér van deze tijd te maken. Het moet een modern en aantrekkelijk museum worden, voor jong en oud. Een museum waar men in Haarlem niet omheen kan. Een logische stop op weg van het Teylers naar het Frans Hals. Maar ook een logische locatie voor lezingen, vergaderingen en bijvoorbeeld een Nieuwjaarsborrel, zoals de onlangs zeer geslaagde borrel van de gemeenteraadsfractie van de PvdA. Het museum is van de stad, en voor de stad. Het Stedelijk Museum Alkmaar heet ons welkom. Met een terugblik op 2012, en een vooruitzicht op 2013 opende onze voorzitter deze traditionele Vrijwilligers-Nieuwjaarsbijeenkomst. Dit keer weer eens op een buitenlocatie. Zij schetste onze huidige positie en vertelde: In het gesprek dat wij vorig jaar met de wethouder hadden, is duidelijk geworden dat we na de twee jaar subsidie die we nú krijgen, niet de garantie hebben dat we daarna wéér geld krijgen waarmee we verder kunnen. In de komende tijd moeten we dus niet alleen ons Om extra bezoekers, en daarmee inkomsten, te genereren die nodig zijn om onze plannen te verwezenlijken, is een investering nodig. Niet alleen in het gebouw, maar vooral ook in menskracht. De inzet van onze vrijwilligers is hierbij onmisbaar. Om dit rijke potentieel optimaal te benutten, streeft het bestuur naar een efficiënter vrijwilligersbeleid. We gaan de taken van de vrijwilligers en hun verbondenheid met het museum vastleggen in een vrijwilligersovereenkomst. Zo kunnen wij beter zien hoe de wensen, verlangens en vaardigheden van de vrijwilligers aansluiten aan de wensen en behoeften van het museum. Onze nieuwe vrijwilligerscoördinator Michel van Ewijk gaat dit organiseren: u hoort spoedig meer van hem! Investeren in menskracht betekent ook: ondersteunen van onze directeur, die nu veel meer uren maakt dan waartoe zij verplicht is. Daarom hebben wij Pina Cardia gevraagd Laura te assisteren bij een aantal specifieke taken. Pina heeft al veel ervaring met werken voor ons museum. Zij is met ingang van januari aangesteld ter ondersteuning van >>
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 4 het aansturen van werkgroepen, het ontwikkelen van diverse activiteiten, en het uitwerken van de plannen voor de verbouwing en het stadsmuseum. De entree met de winkel is één van haar eerste prioriteiten. Ziggy sloot haar nieuwjaarsboodschap af met: En zo gaan wij sámen 2013 in. Met veel plannen, veel optimisme en veel vertrouwen! Hierna vroeg Ziggy de vertrekkende Ben de Vet en Ria Meinderts naar voren te komen. Onder luid applaus werden zij nu publiekelijk bedankt voor hun enorme inzet Ria en Ben in het zonnetje. voor het museum. Zoals eerder gemeld, is Ben benoemd tot erevoorzitter, en Ria tot erelid. Hierna nam Laura van der Wijden het woord. Ook zij wenste ons allen een voorspoedig 2013, en bedankte directeur Lidewij de Koekkoek alvast voor haar gastvrijheid. Het wordt voor ons een jaar van hard werken, vervolgde zij, liefst net zo hard als afgelopen weekend. Op zaterdag 12 januari kwamen er ruim 160 bezoekers, en op zondag zijn we hier nog overheen gegaan. Want we hadden die dag ook nog twee uitverkochte workshops over het etswerk van Heyboer waarvan er inmiddels al enkele etsen zijn verkocht (!) - én er vertrok een Heyboer-stadswandeling. Als dit zo doorgaat verpletteren we ons bezoekersrecord van 2012! (dat eindigde boven de 13.000) Het wordt dus tijd dat we binnen de stad serieus genomen worden. Dat kunnen we voor elkaar krijgen door nog professioneler te gaan werken en ons allemaal op te stellen als ambassadeurs van het museum. Om dit voor elkaar te krijgen zal het komende jaar nog meer betrokkenheid van jullie gevraagd worden. Daarbij helpen de vrijwilligersovereenkomsten, zodat we weten wat ieders mogelijkheden en wensen zijn. Maar we gaan ook in jullie investeren. We gaan jullie cursussen aanbieden, in samenwerking met de Vrijwilligerscentrale. De 1 e cursus is Training klantgericht werken aan de balie. Het wordt steeds drukker aan de balie en er wordt steeds meer van jullie gevraagd. Zo moeten er extra activiteiten verkocht worden, zoals kinderworkshops, lezingen, bijeenkomsten, stadswandelingen en vergeet de koffie en thee niet! En ook de winkelverkopen vragen steeds meer aandacht. Deze verkopen zullen alleen maar toenemen, want de winkel heeft zoals jullie al hoorden een hoge prioriteit. Op dit moment onderzoeken we of de modernisering van de entree, de balie, de winkel en de koffiehoek naar voren kunnen trekken, zodat we als museum vanaf de straat zichtbaar zijn als aantrekkelijk, modern en open museum. Pina Cardia neemt deze klus ter hand. Ondertussen wordt er ook weer hard gewerkt aan de opvolger van de Heyboer-tentoonstelling. Het thema is: Criminaliteit en justitie in Haarlem. Onze stad heeft een grote geschiedenis op dit gebied. Zo beschikte de stad onder meer over een vijfpersoons galg, een eigen beul als enige in de verre omtrek en natuurlijk de Koepelgevangenis en het gerechtsgebouw. Studenten van de Amsterdamse Reinwardt Academie zijn al een eind op weg met de research voor deze expositie. En we kijken ook naar mogelijkheden om aan te haken aan het Frans Hals jaar 2013. Tenslotte bedankte Laura nog enkele zeer actieve vrijwilligers, en attendeerde zij op het nieuwe organisatieschema dat in het museum op het prikbord hangt, en meldde zij de komst van Peter Havinga die samen met bestuurslid Albertine Zoetmulder verantwoordelijk is voor PR en communicatie. Ook noemde zij de nieuwe vrijwilligerscoördinator Laura bedankt Lidewij. Michel van Ewijk. Daarna gaf zij het woord aan directeur Lidewij de Koekoek, aan wie zij als dank voor de gastvrijheid een fraai Haarlems etsje gaf. In het verhaal van Lidewij zagen wij duidelijke parallellen met ons eigen museum. Ooit begonnen als een historisch museum, groeide hieruit het hedendaagse stadsmuseum: Stedelijk Museum Alkmaar. Ook dit museum werkt met vrijwilligers, zo n 60 in getal, maar ook met wel 30 betaalde krachten! Sinds enkele jaren is een vernieuwingsproces in gang gezet, dat stapsgewijs verloopt. >>
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 5 De zichtbaarheid van buiten is aangepakt, zodat de voorbijganger ziet dat het om een museum gaat, met onder meer een ruime entree waarin een vitrine met enkele stukken uit het museumbezit. De eerste fase startte in oktober 2012 en heeft nu al geresulteerd in twee prachtige expositieruimten: de Victorie-zaal, met uniek materiaal over het beleg en de victorie van Alkmaar in oktober 1573. De tweede zaal is de Gouden Eeuw zaal met een mooie historische collectie. Op dit moment wordt hard gewerkt om de financiering van de volgende fasen rond te krijgen. Een bekend geluid, voor de gasten uit Haarlem Na afloop van de toespraken hebben we dankbaar gebruik gemaakt van de geboden mogelijkheid om in alle rust de collectie te bewonderen. Tenslotte genoten we van een prima lunch in het ruime museumcafé. Bertil Arends Het gezellige museumcafé in Alkmaar. --------------------------------------------------------------------------- Twee openingen in november In november zijn kort na elkaar twee nieuwe tentoonstellingen geopend die nu gelijktijdig lopen, en bijzonder veel belangstelling krijgen. Velen van u waren bij deze openingen aanwezig, maar voor wie er niet bij was: een kleine impressie van beide evenementen. Speelgoed verzameld Op vrijdagnamiddag 16 november werd in de vergaderzaal op de 1 e etage in ons museum de speelgoedtentoonstelling uit de collectie Ruyssenaers geopend door oud-burgemeester Jaap Pop (die de oude mevrouw Ruyssenaers nog altijd elk jaar op haar verjaardag bezoekt!). Mevrouw H.C. Ruyssenaers-Schenk (Rie) - dit jaar hoopt zij haar honderdste verjaardag te vieren verzamelde al vanaf jonge leeftijd diverse soorten speelgoed (poppenhuizen, poppen, auto's, serviesjes, draaimolens, stoommachines etc.). In 2001 deed zij na bijna tachtig jaar verzamelen de collectie in een schenking over aan de gemeente Haarlem, op voorwaarde dat deze collectie tentoongesteld zou gaan worden in een op te richten Museum Ruyssenaers-Schenk. Er werd een stichting opgericht om dit te realiseren. Dat museum is er nog niet, wel de huidige tentoonstelling. Op de zolder van De Egelantier staan momenteel 500 dozen speelgoed opgeslagen. Hieruit is een selectie gemaakt voor deze expositie. Er is genoeg materiaal voor volwaardig museum! T/m 20 mei 2013 in het museum te zien. Anton Heyboer de Haarlemse jaren Nog geen week later, op donderdagavond 22 november, werd de tentoonstelling over de Haarlemse jaren van Anton Heyboer geopend. Deze bijeenkomst begon in de Doopsgezinde Kerk en werd geopend door onze nieuwe voorzitter Ziggy Klazes. Zij keek nog even terug op de roerige periode van enkele weken geleden waarin actie werd gevoerd voor het behoud van ons museum. Zoals bekend, hebben we voor twee jaar financiële steun gekregen. We kunnen nu doorgaan met het maken van interessante tentoonstellingen en het uitwerken van onze plannen voor een Stadsmuseum. Pina Cardia vertelde vervolgens hoe de tentoonstelling tot stand is gekomen, waarna burgemeester Bernt Schneiders het officiële openingswoord sprak. En daarin zat een aardige verrassing! Anton Heyboer woonde na zijn Haarlemse jaren met zijn bruiden tenslotte in het plaatsje Den Ilp (gemeente Landsmeer). Schneiders was daar toen burgemeester en leerde Heyboer goed kennen. Hij kwam regelmatig bij hem op bezoek en is ook door hem geportretteerd. Heyboer wilde hem eens enkele werken ten geschenke geven, maar de burgemeester wees dit af, omdat een burgemeester immers geen geschenken mag aannemen. Heyboer keek op zijn horloge, en zag dat het na zessen was; dus na werktijd. Hij stelde dat de werken in privé-tijd waren gemaakt en werden aangeboden, zodat dit dan ook een privéaangelegenheid was, en er geen enkel bezwaar kon zijn tegen het aannemen van zo n presentje! Deze, en nog enige andere, anekdotes, kregen veel waardering in het publiek, waarin op de eerste rij enkele van de weduwen van deze bijzondere kunstenaar, met aandacht zaten te luisteren. Na afloop begaf men zich naar het museum, waar een ieder de buitengewoon interessante tentoonstelling kon bewonderen en (uiteraard met een drankje) kon napraten. T/m 20 mei 2013 in het museum te zien. Frank Boorsma
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 6 Wandeling door het Haarlem van Heyboer Op de laatste zaterdag van het vorig jaar meldden zich in het museum zo n 25 deelnemers voor de tweede Heyboer-wandeling langs verborgen cultureel erfgoed in Haarlem, in het kader van onze Heyboer-tentoonstelling. Ze pasten maar net allemaal op de tribune van ons filmzaaltje, waar Gildegids Hans van Roode een korte inleiding gaf op Heyboers turbulente leven. Vanwege het zonnige winterweer gingen we meteen op stap, en werd een bezoek aan de tentoonstelling bewaard tot na de wandeling. Op het rustieke pleintje achter ons museum vertelde gids Van Roode verder, nu over de Haarlemse periode, toen Heyboer na de moeilijke oorlogsjaren - die hij ternauwernood overleefde - zich losmaakte van zijn ouderlijk huis en aanvankelijk de kost verdiende als technisch tekenaar. Tijdens een kort verblijf in het Drentse Borger komt hij in contact met onder andere de kunstschilder Jan Kagie en ontwikkelt zich zijn aanvankelijk nog naturalistische tekentalent. Terug in Haarlem gaat hij wonen in de Zonnesteeg, vlak bij ons pleintje, waar hij Nol van Gilst leert kennen die hem aan een etspers helpt, zodat hij zich in die techniek kan bekwamen. Hij ontmoet dan zijn eerste vrouw Elsa, en samen trekken ze in een onbewoonbaar verklaarde woning in de Zonnesteeg. We lopen nu door de Gortestraat, een ongerept woonstraatje, waar in de vijftiger jaren een kazuifelmaker woont die kerkelijke gewaden maakt. We zijn hier in het hart van de Heiliglanden, waarover Van Roode nog een paar toepasselijke regels van de schilder en dichter Ali Cohen voorleest. Door de Friese Poort, waar ooit een beeld van een baviaan stond dat vanwege gelijkenis met een buurtbewoner moest verdwijnen en plaats maakte voor de huidige pauw, komen we op het Klein Heiligland. Heyboer trouwde in 1950 met Elsa. In die periode raakte hij in een crisis en werd hij opgenomen in het Provinciaal Ziekenhuis in Santpoort. Na z n ontslag komt hij in contact met Godfried Bomans. Door bemiddeling van Bomans, één van de oprichters van Sociëteit Teisterbant, kan hij met Elsa tijdelijk gaan wonen in Het Paradijsje, het zomerverblijf van Teisterbant. (Dit huis staat in de Witte Herenstraat en ligt voor deze wandeling te ver uit de route. Het mooie etsje dat Heyboer hiervan maakte hangt in onze tentoonstelling.) Teruggekeerd op het Klein Heiligland, woont Heyboer een tijdje boven de opslagruimte van Drukkerij Henkes, tegenwoordig nog te herkennen aan de gevelsteen D Jonge Wolf. Daar wordt zijn zoon Andries geboren. We nemen ook nog even een kijkje in de Omvalspoort, het mooiste straatje van Haarlem, waar toen de mooie Nina woonde. Hans van Roode en zijn gezelschap in het mooiste straatje van Haarlem Terug naar het Klein Heiligland, waar in die jaren kunstschilder Henri Boot woonde op nr. 43, thans fraai gerestaureerd, maar toen een bouwval. Het huis was een trefpunt voor vele Haarlemse kunstenaars, onder andere Kees Verwey, wiens devies was binnen de maatschappij kun je geen groot kunstenaar worden, in welke sfeer Heyboer zich uiteraard uitstekend thuis voelde. Hij had inmiddels zijn tweede liefde, de 16- jarige Erna ontmoet, was weer in een crisis geraakt en trok in bij Henri Boot. Daar krijgt hij dan de inspiratie voor het schrijven van zijn Systeem, een poging om zijn psychose onder controle te krijgen. Voor buitenstaanders een moeilijk te volgen verhaal, maar het zal de inspiratiebron voor zijn verdere kunstenaarschap worden. In dat Klein Heiligland opent in 1957 Polli Chapon, de vrouw van Jules Chapon, een galerie, die later bekend zal worden als Galerie Espace. Hier kan Heyboer zijn eerste expositie houden, én met succes, want z n werk wordt goed verkocht. Uit Amsterdam komt zelfs Willem Sandberg, directeur van het Stedelijk Museum, aankopen doen voor z n gerenommeerde museum. We naderen het einde van onze wandeling, lopen nog even naar het doodlopend straatje t Zakje, waar in 1821 de, nog bestaande, kunstenaarsvereniging Kunst Zij Ons Doel werd opgericht, waarvan Henri Boot lange tijd voorzitter was. Heyboer sloot zich daar enige tijd bij aan, maar voelde zich al snel niet thuis bij de daar heersende kunststromingen.>>
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 7 Dan nog langs het welbekende eethuis De Ark, in deze jaren al een trefpunt van kunstenaars, die daar konden exposeren, zo ook Heyboer. Hij is inmiddels katholiek geworden, net als Erna, en probeert met haar in een boot naar Spanje te varen maar strandt al in Amsterdam. Hier wordt zijn dochter Marcelle geboren, en begeeft hij zich in de Amsterdamse kunstenaarswereld. Ook zijn huwelijk met Erna strandt. In die tijd komt daar in Amsterdam Maria, de eerste van zijn vijf bruiden, in beeld, met wie hij naar Den Ilp verhuist. Hier begint zijn volgende, meer bekende en in de media veel beschreven, tweede levensfase. Ten slotte zijn wij weer terug in ons museum, waar de wandelaars nog een uitgebreide rondleiding krijgen van onze welbespraakte Gildegids. Chris Dessing ----------------------------------------------------------------- 100% echte valse Heyboers in Haarlems museum! Op zondag 13 januari jl. was de vergaderzaal in ons museum omgetoverd tot een kleine drukkerij. Hier demonstreerden twee bekenden uit de Haarlemse kunstwereld voor een geïnteresseerd publiek hoe Anton Heyboer indertijd zijn etsen vervaardigde. En dat niet alleen, er werden ook een aantal echte Heyboer-etsen afgedrukt! Terwijl beeldend kunstenaar Piet Zwaanswijk druk in de weer was met het ininkten van een etsplaat en het draaien aan de etspers, vertelde oud-docent kunstvakken Krijn Kluft het aandachtig toeluisterend gehoor over deze aloude grafische techniek. Ooit werd het principe uitgevonden door wapensmeden, die ontdekt hadden dat ze met een bijtend zuur afbeeldingen en teksten konden aanbrengen op de harnassen en wapens die ze maakten. Later werd die techniek toegepast door grafische kunstenaars; ze tekenden met een scherpe naald of pennetje op een met was bedekte metalen plaat, die vervolgens met zuur werd bewerkt, zodat de uitgekraste afbeelding op de plaat werd ingeëtst. De plaat werd dan ingeïnkt, waarna er met de etspers afdrukken van werden gemaakt. De etser Heyboer Heyboer heeft zich in de loop der jaren ontwikkeld tot een zeer bekwame ets-kunstenaar, zowel in het vervaardigen van de platen als in de kunst van het afdrukken. De principes had hij geleerd van kunstbroeder Nol van Gilst, die hem ook aan een etspers hielp. Aanvankelijk naturalistisch werkend, ontwikkelde hij zijn zeer eigen stijl. Omdat hij nogal slordig was in het bijhouden van het aantal afdrukken, soms ook helemaal niet, en ook nog wel eens van een al gebruikte plaat weer een aantal afdrukken maakte, is het moeilijk vast te stellen hoe groot zijn hele oeuvre eigenlijk is. Terwijl Krijn Kluft dit allemaal vertelde, rolde de ene na de andere nieuwe Heyboer uit de etspers, geheel authentiek aandoend. Maar, gedrukt van een speciaal voor deze gelegenheid door Piet Zwaanswijk vervaardigde plaat, geïnspireerd door de op onze tentoonstellingsaffiche afgebeelde ets, en gesigneerd, met een echte handtekening: Anton Heyboer 2013. De hele serie lag uitgestald, te koop voor 20,- per stuk. Een aanbod waar natuurlijk dankbaar gebruik van werd gemaakt. Kortom, een boeiende middag! Chris Dessing Wél echte etsen van Heyboer te koop! In onze museumwinkel zijn op dit moment nog enkele originele etsen van Heyboer te koop. Van 70,- tot 200,-. Enkele zijn al verkocht! Stappen in de stad Op donderdag 31 januari wordt in de Doelenzaal van de Bibliotheek in de Gasthuisstraat in Haarlem door Erfgoed Educatie Haarlem een nieuw erfgoedproject voor het onderwijs gelanceerd: Stappen in de stad. In dit project worden leerlingen uitgedaagd om na te denken over het waarheidsgehalte van bekende Haarlemse legendes, zoals: Is de boekdrukkunst uitgevonden door Laurens Jansz. Coster? Is Damiate bevrijd door Haarlemmers,en zijn er echt onderaardse gangen onder de stad? De leerlingen lopen met hun smartphone, met daarop de app Stappen in de stad door de stad, en zoeken de antwoorden. Programma begint om 15:30 uur in de bieb, met een inleiding door Bert Sliggers. Wethouder Jan Nieuwenburg doet de lancering. Einde 17:30 uur. HAAST JE! ER IS MISSCHIEN NOG PLAATS! Aanmelden en info bij Keimpe Knijft: keimpe.knijft@bibliotheekhaarlem.nl
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 8 BEELDENDE KUNSTENAARS REGELING BIEDT STEUN Anton Heyboer in de contraprestatie Tot en met 20 mei is in het Historisch Museum nog de tentoonstelling te zien over de Haarlemse periode van de eigenzinnige kunstenaar Anton Heyboer. In de toelichting komt de indertijd bestaande speciale financiële regeling voor beeldende kunstenaars de contraprestatie of BKR ter sprake. In dit artikel vindt u informatie over deze unieke regeling, die veel kunstenaars hielp om financieel te overleven. Net zoals veel andere kunstenaars kon Anton Heyboer na de Tweede Wereldoorlog maar moeilijk de eindjes aan elkaar knopen. Hij deed zijn uiterste best om als kunstenaar zijn brood te verdienen, maar verkocht nauwelijks iets. Nadat een poging om geld te verdienen met pottenbakken was mislukt, klopte hij bij de Gemeente Haarlem aan voor steun. Steun voor beeldende kunstenaars Kort na de Tweede Wereldoorlog, in 1949, is er voor beeldende kunstenaars een wettelijke regeling in het leven geroepen waardoor zij gebruik konden maken van een bijzondere financiële bijstand, de Sociale Bijstand voor Beeldende Kunstenaars (SBBK). Zij konden enkele malen per jaar hun kunstwerken voorleggen aan een commissie in de gemeente waar zij woonden, die adviseerde over aankoop door de gemeente. In feite een vorm van gemeentelijke steun, dus. De regeling stond ook wel bekend onder de naam contraprestatie. Een kunstenaar zat dan, zoals men dat noemde, in de contraprestatie. De regeling is later de Beeldende Kunstenaars Regeling, of BKR genoemd. Enkele van Heyboers werken die toen door de gemeente Haarlem werden aangekocht, zijn nu in het Historisch Museum te zien. De Haarlemse BKR-commissie onder leiding van de directeur van het Frans Hals Museum adviseerde de gemeente welke werken interessant genoeg waren om aan te schaffen. Kunstenaars die gebruik wilden maken van deze regeling moesten natuurlijk wel aan een aantal voorwaarden voldoen. Volgens de commissieverslagen mocht Anton Heyboer vanaf 1949 zijn werk ter beoordeling voorleggen, omdat hij vrijwel geen inkomsten had en hij al minstens drie jaar probeerde als kunstenaar zijn brood te verdienen. Met weinig succes, ook al had hij meerdere keren geëxposeerd. Volgens de notulen van 11 november 1953 was de commissie van mening dat Heyboers werken een zeer persoonlijke stijl hadden en dat deze een uiting waren van pijnlijke, persoonlijke ervaringen. Daarom had hij alle recht op medeleven en ondersteuning. In die periode leed Heyboer aan zware depressies. Afwijzingen Zoals de meeste kunstenaars, bracht ook Heyboer meerdere keren per jaar kunstwerken bij de aankoopadviescommissie. De vergadernotulen van de commissie geven een mooi beeld van de werkstukken die hij in de jaren vijftig maakte. Zoals ook in het Historisch Museum te zien is, beperkte hij zich in deze periode niet tot één bepaalde techniek of kunstvorm. Hij leverde veel verschillende soorten werken in zoals beelden, plakkaten, houtskooltekeningen, zinkgravures, prenten en etsen. Maar meestal werden ze niet geschikt bevonden om te worden aangekocht! Dit was overigens ook vaak het geval bij de andere kunstenaars die gebruik wilden maken van de BKR. In antwoord op één van de vele afwijzingen schreef Heyboer het volgende aan de commissie: Misschien ben ik er ook wel niet in mijn jongste werk, misschien gaat het met het worden wel niet zo best, dat spijt me dan, maar het is mijn werk. Misschien ben ik wel een koekeloeres, wie weet. Doorbraak Heyboer heeft toch nog lang gebruikgemaakt van de BKR. Pas in 1958 zou hij de commissie schrijven dat hij niet meer bereid was om zijn kunst ter beoordeling voor te leggen. Op dat moment verdiende hij met zijn kunst eindelijk genoeg om zelfstandig rond te komen. Het Amsterdamse Stedelijk Museum kocht bijvoorbeeld 26 etsen, en ook vanuit Duitsland en de VS was er vraag naar zijn werk. Niet lang nadat Heyboer deze brief verstuurde, vertrok hij definitief uit Haarlem om een volgende succesvolle en originele levensfase in te gaan. Janneke Tump
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 9 En Spruitenbosch, dat in de jaren voor de Tweede Wereldoorlog in bezit was van, en bewoond werd door Elisabeth van Cranenburgh die op het terrein ook nog de villa De Cranenburgh liet bouwen, geheel naar eigen smaak en inzichten. Met lichtbeelden werd dit alles fraai geïllustreerd. Huis te Manpad Spreker René Dessing is voorzitter van de Stichting Themajaar Historische Buitenplaatsen en was o.a. initiatiefnemer van het Jaar van de Buitenplaatsen in 2012. Sinds 2006, het jaar waarin de weduwe van de laatste eigenaar overleed, bewoont hij Huis te Manpad. Zijn interesse werd gewekt voor de geschiedenis van de diverse buitenplaatsen in ons land. Na inventarisatie blijkt, dat er anno nu in Nederland nog 551 officiële buitenplaatsen bestaan. Historische buitenplaatsen in en rond Haarlem Op maandagavond 19 november werd de laatste editie van het Historisch Café Haarlem in 2012 georganiseerd. Het onderwerp van deze avond was Historische buitenplaatsen in en rond Haarlem. Twee sprekers kwamen aan het woord, als eerste Annemarie van Leeuwen die onder het motto 'Groene Geschiedenis' onderzoek heeft verricht naar enkele buitenplaatsen die rondom de Haarlemmerhout staan, of hebben gestaan. Daarna sprak René Dessing over het Huis te Manpad. De voordracht van Annemarie van Leeuwen was getiteld 'Dames en hun buitenplaatsen rondom de Haarlemmerhout'. De Haarlemmerhout was van oudsher een bos om hout te kappen, en bood ook ruimte aan grazende dieren. In latere jaren, vanaf ongeveer de tweede helft van de 18de eeuw, werd het ook recreatief gebruikt. En er werden buitenplaatsen gesticht, waar de gegoede stand graag mocht verblijven. Enkele buitens zijn eigendom geweest van een dame (al dan niet alleen), waarover mevrouw Van Leeuwen boeiend wist te vertellen. Zo noemde zij ondermeer: Roman- en dagboekschrijfster Margaretha de Neufville, die in 1814 Spaar en Hout van haar vader erfde, en daar woonde tot haar dood in 1856. De heer Dessing schetste de geschiedenis van het Huis, opgericht in 1631. Hij gaf aan dat het natuurlijk zijn charme heeft om in een dergelijk historisch object' te mogen wonen, met kunst om je heen, in een prachtige omgeving. Je bent je daar natuurlijk wel bewust van de zorgplicht als je in een cultureel erfgoed woont. Ook zijn er wel alledaagse zorgen, al is het alleen al omdat door de omvang het op temperatuur brengen van het huis een enorme klus is! Dit werd ons verteld, terwijl op de achtergrond een diashow te zien was van de talrijke andere buitens die ons land kent. Velen waren verrast over dit aantal en de verschillende bouwstijlen. Passende muziek Een vast programma-onderdeel is het optreden van het geliefde trio Bijlsma 2 Hooglugt. Zij zorgden voor passende muziek, gekleed naar de mode van rond 1775: dus witte pruiken, wijde rokken en ook met ondeugende blikken van de twee zangeressen. Het tevreden publiek kon nog napraten met een goed glas wijn in de hand, ook niet ongebruikelijk op een buitenplaats. In 2013 zal ons museum ook weer bijdragen aan de organisatie van de historische avonden, te weten op 25 februari, 22 april, 24 juni, 30 september en 2 december. De onderwerpen van de avonden worden later bekendgemaakt. Frank Boorsma --------------------------------------------------------------------
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 10 VERBORGEN VERHALEN Bij veel objecten in de permanente opstelling van ons museum is slechts plaats voor een korte toelichting. Toch schuilen er vaak interessante VERBORGEN VERHALEN achter, die de moeite waarde zijn om te vertellen. Bij het verschijnen van een nieuwe Nieuwsbrief vragen wij aan Janneke Tump, historica, om bij een object in ons museum zo n verhaal te vinden. Hierbij haar keuze voor deze keer. Laurens Janszoon Coster In de filmzaal van het museum staat een klein beeldje van de legendarische Haarlemmer Laurens Janszoon Coster. De kunstenaar B.W.H. Heeremans maakte het in 1907. Het is een replica van het standbeeld Lautje - dat sinds 1856 op de Grote Markt kan worden bewonderd. Het verborgen verhaal Voordat Lautje op z n eresokkel in het centrum van Haarlem werd geplaatst, stond al lange tijd een klein Costerbeeld voor de Vishal. Ofschoon rond 1850 historici het erover eens waren dat Coster écht niet de uitvinder van de boekdrukkunst was, waren er toen toch nog veel aanhangers van deze opvatting die het belangrijk vonden om de vermeende - Nederlandse eer te verdedigen. Nadat in meerdere Duitse steden beelden van Gutenberg waren onthuld en feestelijkheden waren geweest om hún uitvinder te herdenken, nam de redacteur van de Staatscourant het initiatief om de Nederlandse aanspraak nog eens extra te benadrukken. Dé manier om dat te doen was natuurlijk door het plaatsen van een nieuw, indrukwekkend Costerstandbeeld midden in het centrum van Haarlem. Het ontwerp De meest bekende beeldhouwer van dat moment, Louis Royer, kreeg al snel opdracht om een imposant beeld te ontwerpen. Toch liep het Costerproject enige vertraging op omdat het lastig bleek om de benodigde financiën in te zamelen, en er een verschil van mening was over hoe het beeld er uit moest komen te zien. In mei 1856 was het eindelijk zo ver. Op een feestelijk versierde schuit werd het maar liefst 1.600 kilo wegende bronzen beeld van de gieterij in Den Haag naar Haarlem vervoerd. Het Costerfeest Coster werd door de Haarlemmers zeer warm verwelkomd. De binnenstad was feestelijk versierd en vanuit het hele land kwamen honderden boekhandelaars, boekdrukkers en andere belangstellenden om Lautje te bekijken. De festiviteiten duurden maar liefst drie dagen en hadden, naast een feestelijke onthulling, als belangrijkste ingrediënten: een groot bal, een gondelfeest op het Spaarne, een orgelconcert in de kerk en een grote typografische tentoonstelling. Bovendien waren er allerlei vormen van volksvermaak waar de gewone Haarlemmer aan mee kon doen, zoals sportwedstrijden en een harddraverij. De feestgangers konden ook souvenirs aanschaffen, zoals schilderijtjes, gedenkpenningen, replica s van het standbeeld, Coster-snuiftabak, -soep en sigaren. Een groot vuurwerk sloot de festiviteiten af. Nooit eerder was de Nederlandse aanspraak op de boekdrukkunst zo uitbundig herdacht als in 1856. Leestip: Lotte Hellinga-Querido en Clemens de Wolff, Laurens Janszoon Coster was zijn naam (Haarlem 1988). NIEUWSBRIEF HISTORISCH MUSEUM HAARLEM Deze Nieuwsbrief is een uitgave van het Historisch Museum Haarlem, en wordt vier keer per jaar gestuurd aan de vrienden van het museum, vrijwilligers en andere relaties. REDACTIE Bertil Arends (eindredactie/vormgeving), Frank Boorsma, Chris Dessing, Mariska Krikken, Janneke Tump PRODUCTIE Joost van Aalst TIPS & SUGGESTIES bertil.arends@planet.nl
Historisch Museum Haarlem - Nieuwsbrief, februari 2013 11 ------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------ Uit het gastenboek In deze editie van de Nieuwsbrief bladert Mariska Krikken door ons gastenboek en bekijkt reacties op de lopende tentoonstellingen Heyboer de Haarlemse jaren en Speelgoed verzameld. Zij vindt veel lovende opmerkingen. Hieronder een selectie. Wat een interessant thema. Wat een boeiend levensverhaal! Mooie tentoonstelling Heyboer komen weer terug! Leuk om de verzameling van mevr. Ruyssenaers te zien. In al z n glorie. Prachtige expositie over de Haarlemse jaren van A Heyboer. We moeten beseffen dat Ton Heyboer in de jaren 50-60 abstract expressionistische etsen maakte op het nivo van Appel, Corneille, Constant. Het speelgoed was heel leuk, er had meer mogen staan!! ---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------