Wmo monitor Ondersteunende begeleiding Rapportage 4e kwartaal 2008 Januari 2009 Arcon Auteurs: Drs. S. Bouwsma Mw. A. ten Vergert Drs. A. A. Francissen
Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 2
Voorwoord De Regionale Federatie van Ouderverenigingen, SENtrum en Zorgbelang Overijssel ondersteunen de lokale Wmo-raden. Zij willen de Wmo-raden voorzien van beleidsinformatie, om de raden de mogelijkheid te geven meer pro-actief te handelen en om verder te professionaliseren. Vanuit die rol is Arcon gevraagd een Wmo monitor te starten, met als doel die beleidsinformatie en innovativiteit op te zoeken en op gestructureerde, bruikbare wijze aan te bieden. Voor het vierde kwartaal van 2008 rees de vraag vanuit de Wmo-raden om meer informatie over de veranderingen rondom de AWBZ (Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten) en Ondersteunende Begeleiding. Door het ministerie worden deze veranderingen ook wel pakketmaatregelen AWBZ genoemd. Deze maatregelen gaan over een aantal bezuinigingen in de AWBZ. Dit betekent dat een flink aantal mensen in 2009 hun Begeleiding vanuit de AWBZ verliest. Mensen zijn weer op hun eigen sociale omgeving aangewezen, of kunnen bij gemeenten of welzijnsorganisaties terecht. In deze rapportage komen de veranderingen aan bod en wordt er geschetst wat dat gaat betekenen voor de gebruikers van Begeleiding in Overijssel. Daarnaast zijn alle gemeenten in Overijssel benaderd met de vraag over hoe ze zich voorbereiden op de gevolgen van deze maatregelen. Arcon bedankt de RFvO, SENtrum en Zorgbelang Overijssel voor deze opdracht en prettige manier van samenwerken gedurende het afgelopen jaar. Ook bedanken wij alle beleidsambtenaren van de gemeenten in Overijssel voor hun bijdrage. Sybren Bouwsma, Anne ten Vergert en Aad Francissen Regionale Federatie van Ouderverenigingen Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 3
Inhoudsopgave Voorwoord... 3 Inhoudsopgave... 4 1 Inleiding... 5 2 Pakketmaatregelen AWBZ... 7 2.1 Waarom veranderingen in de AWBZ?... 7 2.2 Nieuwe functie begeleiding... 7 2.3 Schrappen psychosociale grondslag uit AWBZ... 9 3 Gevolgen AWBZ pakketmaatregelen... 11 3.1 Wat betekenen deze maatregelen voor cliënten?... 11 3.2 Wat is de doelgroep en hoeveel mensen zijn dat?... 11 3.3 Mogelijkheden voor cliënten... 13 4 De plannen van gemeenten in Overijssel... 15 4.1 Plannen gemeenten pakketmaatregelen... 15 4.1.1 Gevolgen voor PGB... 18 4.2 Plannen voor psychosociale begeleiding... 18 5 Tot slot... 21 5.1 Tips aan Wmo-raden... 21 Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 4
1 Inleiding Er verandert in 2009 het nodige in de AWBZ. Onder de zogenoemde Pakketmaatregelen AWBZ vallen een aantal maatregelen die inhouden dat er een nieuwe functie, genaamd begeleiding, ontstaat. Het betekent vooral een strengere indicatiestelling waardoor een aantal mensen de begeleiding verliest. Daarnaast zullen mensen voor een minder aantal uren gebruik kunnen maken van deze functie. In totaal zullen enkele duizenden cliënten in Overijssel met de gevolgen van deze maatregelen te maken krijgen. Zij zullen dan hun begeleiding op een andere manier moeten gaan organiseren. Naast een groter beroep op het eigen sociale netwerk wordt er meer druk verwacht op het welzijnswerk, de jeugdzorg, het onderwijs, de Wmo voorzieningen en het armoedebeleid. Omdat een aantal van deze domeinen vallen onder de gemeente is het ook van belang om te weten hoe zij zich op de maatregelen voorbereiden. Leeswijzer In het volgende hoofdstuk wordt ingegaan op wat de maatregelen precies inhouden en wat er gaat veranderen. De gevolgen voor de gebruikers en wie er mee te maken zullen krijgen zijn het onderwerp van het derde hoofdstuk. In het vierde hoofdstuk wordt nagegaan hoe de gemeenten zich op deze pakketmaatregelen voorbereid hebben, voor zover daar iets over bekend is. Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 5
Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 6
2 Pakketmaatregelen AWBZ Dit hoofdstuk begint met een korte introductie over het waarom van de pakketmaatregelen. In de volgende twee paragrafen wordt uitvoerig ingegaan op de twee belangrijkste veranderingen: - de introductie van de nieuwe functie Begeleiding ; - het schrappen van de grondslag psychosociaal uit de AWBZ. 2.1 Waarom veranderingen in de AWBZ? Steeds meer mensen doen de laatste jaren een beroep op de AWBZ. Het kabinet verwacht voor de komende jaren een verdere groei van het gebruik van de AWBZ. Zij zijn bang dat deze daardoor onbetaalbaar wordt en dat de solidariteit in de samenleving onder druk komt te staan. Vooral het gebruik van ondersteunende en activerende begeleiding is enorm toegenomen. Dit komt volgens de regering ondermeer doordat de functie ondersteunende begeleiding ruim is omschreven en doordat er geen eigen bijdrage voor hoeft te worden betaald. De AWBZ wil men weer reserveren voor langdurige en onverzekerbare zorg. Er worden daarom maatregelen genomen om het gebruik van vooral ondersteunende en activerende begeleiding te beperken. 2.2 Nieuwe functie begeleiding De AWBZ kende in 2008 twee verschillende vormen van begeleiding, zogenaamde functies. Daarnaast bestaat er één functie behandeling. Hieronder een beschrijving van deze functies. - Ondersteunende begeleiding werd gebruikt voor verschillende vormen van ondersteuning die te maken hebben met meedoen in de samenleving en zelfredzaamheid; - Activerende begeleiding werd gebruikt voor het aanleren van praktische vaardigheden en het leren omgaan met een ziekte of aandoening; - Behandeling wordt gebruikt voor maatregelen die te maken hebben met het herstel of het voorkomen van verergering van de aandoening of handicap. Ondersteunende en activerende begeleiding worden zowel individueel als in groepsverband aangeboden. Onder individuele begeleiding vallen nu activiteiten als hulp bij de administratie, samen boodschappen doen, structuur aanbrengen in de dag en begeleiding bij sociale activiteiten. Groepsactiviteiten zijn vaak gericht op specifieke doelgroepen, zoals ouderen. Individuele begeleiding wordt uitgedrukt in uren per week, groepsbegeleiding in dagdelen per week. Vanaf 2009 worden ondersteunende begeleiding en (het belangrijkste deel van) activerende begeleiding samengevoegd tot een nieuwe functie begeleiding. Een deel van de activerende begeleiding wordt ondergebracht bij behandeling. Iedereen die nu ondersteunende of activerende begeleiding krijgt wordt opnieuw geïndiceerd. Daarbij verandert ook de inhoud van de functie begeleiding: - De ernst van de beperking bepaalt straks het recht op begeleiding, geen recht is er meer op begeleiding die enkel gericht is op meedoen in de maatschappij. Dit betekent dat de toegang wordt afgebakend; - Er wordt een maimum gesteld aan het aantal uren begeleiding. Dit betekent dat de omvang van de begeleiding wordt begrensd. Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 7
Hieronder wordt verder uitgelegd wat er op deze onderdelen verandert. Beperking toegang De nieuwe functie begeleiding is bedoeld voor mensen met een somatische, psychogeriatrische of psychiatrische aandoening of beperking. Begeleiding is ook bedoeld voor mensen met een verstandelijke, lichamelijke of zintuiglijke handicap. Het CIZ (centrum indicatiestelling zorg) heeft een nieuwe systematiek vastgesteld om te kunnen bepalen of iemand geïndiceerd kan worden voor begeleiding 1. Er wordt daarbij gekeken naar de ernst van de beperking in: - Sociale redzaamheid (mogelijkheden hebben om sociale contacten aan te gaan, het eigen leven vorm te geven en te regisseren en de eigen financiën te regelen); - Bewegen en verplaatsen (zelfstandig voortbewegen binnen- en buitenshuis); - Probleemgedrag (destructief, grensoverschrijdend, agressief, dwangmatig gedrag); - Psychisch functioneren (stoornissen in denken, concentratie en waarneming); - Geheugen- en oriëntatiestoornissen (problemen met oriëntatie in tijd, plaats en persoon). Op deze onderdelen wordt bepaald of er sprake is van lichte, matige of ernstige beperkingen. De indicatie voor begeleiding wordt afgegeven als er op minimaal één van de genoemde onderdelen sprake is van een matige of ernstige beperking. Het idee achter deze nieuwe indicatiestelling is dat de begeleiding bedoeld is voor mensen die zonder de begeleiding niet meer thuis zouden kunnen wonen of zouden verwaarlozen. Er bestaat geen recht meer op begeleiding vanuit de AWBZ als beperkingen alleen te maken hebben met maatschappelijke participatie. Activiteiten die te maken hebben met de dagelijkse zorg voor het huishouden en het ondernemen van activiteiten buitenshuis vallen daarom niet meer onder de functie begeleiding. Het aantal uren begeleiding wordt begrensd De nieuwe functie begeleiding kan gebruikt worden voor drie soorten activiteiten: 1. ondersteunen bij / oefenen met vaardigheden om de zelfredzaamheid te bevorderen; 2. ondersteunen bij / oefenen met het aanbrengen van structuur, c.q. het voeren van regie; 3. overnemen van toezicht (in kader van respijthulp bij mantelzorg). Er wordt een maimum gesteld aan het aantal uren waar men per onderdeel recht op heeft: - Voor het oefenen met het aanbrengen van structuur of nieuwe vaardigheden (een onderdeel van de huidige functie activerende begeleiding) kan men per week maimaal drie uur individuele begeleiding krijgen, met een looptijd van maimaal 1 jaar; - Voor het overnemen van (een gedeelte van) de toezichtstaak om de belasting te verminderen van gezinsleden / mantelzorgers, blijft het mogelijk maimaal vier uur per week individuele begeleiding te ontvangen; - Iemand die begeleiding bij alle drie de activiteiten nodig heeft, kan per week maimaal dertien uur begeleiding krijgen; - Als er daarnaast ook oefening nodig is, kan er maimaal geïndiceerd worden voor zestien uur. Een kleine groep zorgvragers met een zware problematiek kan, inclusief oefenen, in aanmerking komen voor twintig uur begeleiding per week. 1 CIZ, 2008, Beleidsmaatregelen indicatiestelling AWBZ 2009 Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 8
Het onderscheid tussen begeleiding in uren en in dagdelen blijft wel bestaan. Voor begeleiding in dagdelen blijft het bestaande maimum van kracht, dat wil zeggen maimaal negen dagdelen per week. Voor de mensen die zijn aangewezen op terminale zorg blijft het nu geldende maimum van 56 uur per week van kracht. 2.3 Schrappen psychosociale grondslag uit AWBZ Naast de nieuwe functie begeleiding in de AWBZ is er een andere verandering die ook gevolgen heeft voor cliënten. Vanaf begin 2008 konden mensen op basis van een psychosociale grondslag al geen beroep meer doen op ondersteunende begeleiding in uren. Per 1 januari 2009 wordt de grondslag psychosociale problematiek helemaal uit de AWBZ geschrapt, dus ook ondersteunende begeleiding in dagdelen en persoonlijke verzorging. Het schrappen van de psychosociale grondslag uit de AWBZ heeft gevolgen voor drie groepen: a. maatschappelijke opvang voor dak- en thuislozen en voor mensen die op een andere manier ontspoord zijn; b. hulp aan vrouwen die het slachtoffer zijn van huiselijk geweld (inclusief het vinden van werk en huis); c. hulp aan multi-probleemgezinnen (gezinnen met een combinatie van problemen als schulden, werkloosheid, geweld, opvoedingsproblemen en verwaarlozing). Gemeenten worden voor deze maatregelen gecompenseerd. In 2009 is nog sprake van een overgangsrecht. Er vindt een overheveling van middelen naar gemeenten plaats om hen tegemoet te komen in de gevolgen van deze maatregel. Gemeenten zijn vrij om dit bedrag naar eigen inzicht te besteden. Voor de eerste twee onderdelen wordt een etra budget beschikbaar gesteld aan de centrumgemeenten. Voor onderdeel a. gaat het landelijk om 30 miljoen, voor onderdeel b. om 6 miljoen. In Overijssel gaat het om de volgende gemeenten en bedragen 2 : Gemeente A. Budget MO B. Budget VO Almelo 126.850 Deventer 200.000 Enschede 2.056.888 215.760 Zwolle 1.119.392 343.232 Tabel 1 Centrumgemeenten maatschappelijke en vrouwenopvang Voor de ontregelde of multi-probleemgezinnen krijgt iedere gemeente etra financiële middelen om deze groep te begeleiden. Die precieze bedragen worden nog vastgesteld. 2 Brief VWS, d.d. 11 juli 2008. Waarschijnlijk zijn de bedragen in de laatste maanden nog wel veranderd. Dit is dus een indicatie. Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 9
Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 10
3 Gevolgen AWBZ pakketmaatregelen Dit hoofdstuk begint met een korte uitleg over gevolgen van de maatregelen voor cliënten. Daarna wordt uitgelegd om hoeveel mensen het gaat en welke groepen cliënten ermee te maken krijgen. Tot slot wordt ingegaan op een aantal mogelijkheden waar cliënten een beroep op kunnen doen als er geen recht meer is op begeleiding vanuit de AWBZ. 3.1 Wat betekenen deze maatregelen voor cliënten? De maatregelen gaan in per 1 januari 2009. Alle cliënten die nu ondersteunende begeleiding of activerende begeleiding krijgen worden opnieuw geïndiceerd. Deze herindicatie kan drie dingen betekenen: - er wordt een (nieuwe) indicatie voor de functie begeleiding afgegeven en er verandert niets; - er wordt een nieuwe indicatie voor de functie begeleiding afgegeven, waarbij het aantal uren begeleiding minder wordt; - er wordt geen nieuwe indicatie afgegeven waardoor de AWBZ-begeleiding wegvalt. De beperkingen zijn te licht om nog langer voor deze begeleiding in aanmerking te komen. Huidige cliënten die hun AWBZ-begeleiding in de loop van 2009 verliezen, krijgen een gewenningsperiode. Dat geeft iets meer tijd om zich voor te bereiden op de verandering. Die gewenningsperiode is als volgt geregeld 3 : - mensen die vóór 1 juli 2009 het recht op AWBZ-begeleiding verliezen, krijgen een gewenningsperiode van zes maanden; - mensen die tussen 1 juli en 30 september 2009 het recht op AWBZ-begeleiding verliezen, krijgen een gewenningsperiode van drie maanden; - mensen die tussen 1 oktober en 31 december 2009 het recht op AWBZbegeleiding verliezen, krijgen een gewenningsperiode van maimaal drie maanden. Die periode begint op het moment dat de indicatie vervalt en eindigt in alle gevallen op 31 december 2009. Voor nieuwe aanvragen / cliënten gelden de nieuwe regels vanaf het moment van indicatie. Vanaf 2010 zijn de nieuwe regels op iedereen van toepassing. 3.2 Wat is de doelgroep en hoeveel mensen zijn dat? Het is op dit moment nog onduidelijk hoeveel mensen in Overijssel vanaf 1 januari 2009 geen recht, of op minder uren recht hebben op begeleiding. Uit onderzoek blijkt dat ongeveer 27% 4 van de huidige cliënten een deel van de ondersteunende en activerende begeleiding zal verliezen. Verder zal een flink aantal cliënten recht hebben op minder uren ondersteunende begeleiding. Landelijk zijn er op dit moment 220.000 mensen die gebruik maken van ondersteunende begeleiding, waarvoor deze nieuwe indicatieregels gaan gelden. Uitgaande van de 27% van de mensen die hun begeleiding verliezen zijn dat ongeveer 60.000 mensen. 3 Ministerie VWS, veranderingen in de AWBZ, pakketmaatregelen begeleiding (internet) 4 HHM & CIZ, 2008, Onderzoek effecten pakketmaatregelen AWBZ Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 11
Volgens gegevens van het Menzis Zorgkantoor Twente maakten in september 2008 ongeveer 12.000 mensen in Twente gebruik van ondersteunende of activerende begeleiding: Gemeente Functie Ondersteunende begeleiding algemeen Ondersteunende begeleiding dagprogramma Activerende begeleiding algemeen Activerende begeleiding dagprogramma Totaal Almelo 1.113 268 240 3 1.624 Borne 258 79 62 2 401 Dinkelland 279 87 62 0 428 Enschede 2.403 466 476 10 3.355 Haaksbergen 285 77 61 0 423 Hellendoorn 434 101 111 1 647 Hengelo 1.086 269 274 6 1.635 Hof van Twente 457 135 123 2 717 Losser 215 54 62 0 331 Oldenzaal 399 109 83 2 593 Rijssen- Holten 410 104 121 0 635 Tubbergen 204 68 49 2 323 Twenterand 415 94 98 2 609 Wierden 216 57 55 1 329 Totaal 8.174 1.968 1.877 31 12.050 Tabel 2 Aantal gebruikers ondersteunende en activerende begeleiding in Twente Bron: Zorgkantoor Twente, september 2008 De inschatting is dat ongeveer 27% van de huidige cliënten hun ondersteunende of activerende begeleiding zal verliezen. In Twente zou het dan gaan om ongeveer 3.000 cliënten. Een onbekend aantal mensen zal recht hebben op minder uren begeleiding. Helaas hadden we voor de rapportage niet de beschikking over de gegevens van de overige twee zorgkantoren in de provincie. Wel kan op basis van de landelijke gegevens een inschatting gemaakt worden van de situatie in heel Overijssel. Bij deze schattingen wordt gebruik gemaakt van een aantal aannames. Landelijk maken 229.353 cliënten gebruik van ondersteunende en/of activerende begeleiding op grond van de AWBZ. Dit is ongeveer 1,5% van het totale aantal Nederlanders. Passen we dezelfde berekening toe op het aantal inwoners in Overijssel dan ontvangen 16.800 inwoners van Overijssel ondersteunende en/of activerende begeleiding (dat is 1,5% van 1.119.994 inwoners 5 ). Van de huidige ontvangers zal 27% na de hervormingen buiten de boot vallen. Voor Overijssel komt dat neer op 4.536 mensen. Daarbij zijn er natuurlijk ook vele cliënten die minder begeleiding krijgen. Wie er precies met de maatregelen te maken krijgt en de begeleiding zal verliezen is ook onderzocht. De inschatting is dat 85% van de mensen die na 1 januari geen begeleiding meer ontvangt behoort tot één van de tien onderstaande, zogenaamde klantgroepen 6 : 5 CBS Statline 2008 6 HHM & CIZ, 2008, Onderzoek effecten pakketmaatregelen AWBZ Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 12
Ouderen - Ouderen met beginnende ouderdomsklachten zonder dat een duidelijke diagnose is gesteld; - Ouderen met beginnend geheugenverlies en concentratiestoornissen en die kampen met gemis van partner of vrienden; - Ouderen waarbij beginnende dementie is gediagnosticeerd, die doorgaans nog thuis wonen en vaak een partner hebben en / of mantelzorg krijgen; Chronisch zieken - Volwassenen die als gevolg van chronische invaliderende aandoeningen beperkt zijn in de persoonlijke verzorging; - Volwassenen die als gevolg van chronische invaliderende aandoeningen licht beperkt zijn in hun psychisch functioneren; Psychiatrische patiënten - Chronisch psychiatrische patiënten in de wereld van de Maatschappelijke Opvang; - Stabiele psychiatrische patiënten die niet zelfstandig kunnen functioneren; Licht verstandelijk gehandicapten - Mensen met lichte verstandelijke beperkingen die zelfstandig of thuis bij de ouders wonen; - Jongeren of jongvolwassenen met lichte gedragsproblemen als gevolg van een lichte verstandelijke beperking die buiten andere sectoren (als jeugdzorg, psychiatrie of justitie) vallen; Zintuiglijk gehandicapten - Mensen met zintuiglijke beperkingen die met diverse hulpmiddelen redelijk tot goed zelfstandig kunnen wonen. Het aantal mensen dat met de gevolgen van de wijzigingen te maken krijgt en de doelgroep waar zij onder vallen zijn dus bij benadering bekend. Pas wanneer de nieuwe indicatieregels gelden, vanaf 1 januari, zullen de gevolgen duidelijk worden. Er wordt daartoe in 31 gemeenten een vervolgonderzoek gestart 7. Apart onderzoek wordt verricht naar de Jeugd-AWBZ, omdat de cijfers van het Bureau Jeugdzorg zich niet leenden voor uitvoerig onderzoek. Vanuit het perspectief van de cliënt zal de Nederlandse Patiënten en Consumenten Federatie (NPCF) landelijk de invoering gaan monitoren. 3.3 Mogelijkheden voor cliënten Cliënten die hun ondersteunende of activerende begeleiding verliezen zullen in eerste instantie zelf een oplossing voor ondersteuning van hun zelfredzaamheid moeten gaan zoeken. Landelijk heeft MEE de taak gekregen om cliënten kortdurend te ondersteunen, mee te denken en te helpen hun ondersteuning op de rails te krijgen. Het kan daarbij gaan om praktische ondersteuning (aanleren van vaardigheden), sociaal emotionele ondersteuning (bevordering van zicht op gevolgen van interactie en beleving) of gezinsondersteuning (opvoedkundig) 8. 7 HHM, december 2008, Onderzoek pakketmaatregelen (presentatie) 8 Ministerie VWS, november 2008, Brief toezeggingen algemeen overleg pakketmaatregelen AWBZ Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 13
In een aantal gevallen kan begeleiding door de eigen omgeving of mogelijk door een vrijwilliger opgevangen worden. Daarbij kan gedacht worden aan een buurman, familielid of kennis. Voor een aantal vormen van ondersteuning zijn er ook vrijwilligersorganisaties (bijvoorbeeld De Zonnebloem, Rode Kruis en kerken) waar een beroep op gedaan kan worden. Begeleiding door de eigen omgeving of vrijwilligers is echter niet altijd de oplossing. Tijdelijk kan er meestal wel een beroep gedaan worden op andere mensen, maar niet altijd (bijvoorbeeld niet s avonds), en ook niet structureel. Voor bepaalde groepen cliënten is de hulp door vrijwilligers ook niet altijd op te brengen. Een vrijwilliger wil bijvoorbeeld best met iemand gaan winkelen, maar heeft niet altijd zin om het huis van iemand op te ruimen als dit aardig vervuild is. Ook zijn er grenzen aan de druk die op mantelzorgers uitgeoefend kan worden. Wanneer het niet (goed) mogelijk is de begeleiding te laten overnemen door mensen uit de eigen omgeving of vrijwilligers kan een beroep gedaan worden op de gemeente en soms op het onderwijs. De Wmo regelt dat gemeenten er voor moeten zorgen dat burgers niet beperkt worden in hun participatie aan de samenleving en dat zij compensatie moeten bieden voor eventuele beperkingen. Dit geldt ook voor het bieden van ondersteuning bij het opgroeien en opvoeden van jongeren. Hoe deze ondersteuning wordt vormgegeven bepaalt elke gemeente zelf. Wanneer er een beroep op de gemeente gedaan wordt, zal die vaak ervoor kiezen om naar een bestaande Wmo-voorziening door te verwijzen. Het gaat dan bijvoorbeeld om hulp bij het huishouden en bepaalde specifieke welzijnsvoorzieningen als dagbesteding en maatschappelijk werk. Jongeren die gebruik maken van ondersteunende begeleiding kunnen terecht bij de Jeugdzorg of de Centra voor Jeugd en Gezin. Mensen met een psychiatrisch probleem zullen voor een deel van hun ondersteuning terechtkomen bij voorzieningen die vanuit de zorgverzekeringswet worden gefinancierd. De verwachting is dat er een groter beroep wordt gedaan op andere domeinen, zoals het welzijnsveld, de jeugdzorg, het onderwijs, de Wmo en het armoedebeleid. Het beleidsdomein van de Wmo is nader onder de loep genomen. Alle gemeenten in Overijssel zijn benaderd met de vraag hoe ze zich vanuit de Wmo voorbereiden op de pakketmaatregelen in de AWBZ. Het verslag van deze gesprekken is te vinden in het volgende hoofdstuk. Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 14
4 De plannen van gemeenten in Overijssel Een deel van de mensen die hun begeleiding verliest zal een beroep kunnen doen op voorzieningen van de gemeente. Voor deze rapportage zijn alle gemeenten in Overijssel benaderd met de vraag hoe ze zich voorbereiden op de gevolgen van deze pakketmaatregelen en wat hun plannen zijn. Daarnaast is de vraag gesteld over de mogelijkheid van het aanvragen van een PGB. De eerste paragraaf gaat in op de maatregelen van gemeenten die te maken hebben met de samenvoeging van ondersteunende en activerende begeleiding. De tweede paragraaf gaat in op maatregelen en plannen die te maken hebben met de veranderingen in de AWBZ op psychosociale grondslag 4.1 Plannen gemeenten pakketmaatregelen In deze paragraaf wordt ingegaan op de plannen van gemeenten die te maken hebben met het wegvallen van de functie begeleiding in de AWBZ. Voordat verder ingegaan wordt op de uitkomsten eerst twee opmerkingen 1. Bijna alle gemeenten zijn op dit moment op zoek naar meer informatie over de samenvoeging van ondersteunende en activerende begeleiding. Eigenlijk kan geen enkele gemeente een beleid maken omdat er te weinig informatie verstrekt wordt door ministerie. Als er dan informatie komt, is het doorgaans aan de late kant. 2. Gemeenten geven nadrukkelijk aan dat er bij de veranderingen in ondersteunende en activerende begeleiding geen sprake is van een één-op-één overheveling naar de Wmo. De operatie betekent voor de AWBZ een vermindering van de uitgaven met 800 miljoen. Landelijk is er voor 2009 50 miljoen gereserveerd om de gevolgen van de maatregelen te compenseren, vanaf 2010 gaat het om 150 miljoen. Slechts een deel van dit bedrag komt ter beschikking van gemeenten. Een precieze verdeling van deze bedragen wordt halverwege 2009 verwacht. Gemeenten weten pas op dat moment hoeveel geld ze precies etra kunnen investeren. Door een aantal gemeenten wordt er bij de voorbereiding op de maatregelen gezamenlijk opgetrokken. Er zijn in ieder geval twee samenwerkingsverbanden: - Tussen Hellendoorn, Wierden, Tubbergen, Rijssen-Holten en Twenterand 9 ; - Binnen de 14 Twentse gemeenten worden de plannen op elkaar afgestemd. Ondanks de onduidelijkheid zijn veel gemeenten al aan de slag met het maken van een plan of hebben ze al een plan liggen. Er kan op dit moment grofweg een onderscheid gemaakt worden in vier mogelijkheden waar gemeenten staan: - Nog niets gedaan: deze gemeenten wachten af tot er meer informatie bekend is voor ze met de plannen aan de slag gaan; - Oriëntatie: deze gemeenten zijn bezig met gesprekken met maatschappelijke organisaties en het leggen van contacten in het veld, maar hebben nog geen concreet plan; - Planvorming: er is binnen de gemeente een plan aan het ontstaan, veelal via een werkgroep; - Vastgestelde beleidsnotitie: er ligt een beleidsnotitie die door de raad is vastgesteld. 9 In ketenverband gaan deze gemeenten de begeleidingscasussen bespreken en zo de juiste begeleiding toepassen. Op dit moment is er een ketenoverleg voor jongeren tot 23 jaar en een overleg WWB. Deze twee willen ze samenvoegen tot een overleg dat de doelgroep voor Begeleiding overkoepeld. Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 15
Onderstaand schema geeft aan waar de gemeenten eind december mee bezig waren. Almelo Borne 10 Nog niets Oriëntatie Planvorming Beleidsnotitie Dalfsen Deventer 11 Dinkelland Enschede Haaksbergen Hardenberg Hellendoorn Hengelo (O.) Hof van Twente Kampen Losser Oldenzaal Olst-Wijhe Ommen Raalte Rijssen-Holten Staphorst Steenwijkerland 12 Tubbergen Twenterand Wierden Zwartewaterland Zwolle Tabel 3 Overzicht plannen gemeenten pakketmaatregelen Het antwoord op de vraag over hoe ver gemeenten nu zijn in het maken van plannen, moet gezien worden als een momentopname. Veel gemeenten stellen hun beleid in de eerste maanden van 2009 vast. Per groep volgen hieronder een aantal typische uitspraken over de status quo: Nog niets gedaan: - Er is voor de gemeente nog te veel onduidelijkheid over de plannen. De gemeente wacht op meer informatie van de Staatssecretaris. Op dit moment heeft de gemeente al te weinig budget voor de Wmo, dus vooral informatie over de middelen is gewenst (Hellendoorn); - De gemeente heeft nog niets op papier, dit moet begin volgend jaar (=overgangsjaar) gaan gebeuren (Oldenzaal); - De gemeente heeft begrepen dat deze taken wegvallen en de mensen eventueel een beroep op de Wmo kunnen doen en dat MEE de mensen opvangt die buiten de regeling vallen (Raalte). 10 Borne lift mee in de plannen van de regio 11 In Deventer is de beleidsnotitie in een afrondende fase. 12 Steenwijkerland konden we in de belronde niet meer bereiken Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 16
Oriëntatie: - Wat betreft alle zaken rondom OB wordt er op dit moment in de regio een plan opgesteld dat de gemeente zal volgen. In gesprekken met de zorgaanbieders heeft de gemeente daar de verantwoordelijkheid neergelegd indien er problemen ontstaan bij de gebruikers door de veranderingen dat er direct bij de gemeente aan de bel getrokken wordt (Borne); - Op dit moment heeft de gemeente nog weinig zicht op wat de consequenties zijn voor de gebruikers wat betreft de samenvoeging AB en OB. Dit wordt op dit moment geïnventariseerd in samenwerking met de thuiszorgaanbieders (Dalfsen); - Wij oriënteren ons op dit moment. We willen precies helder hebben wat er verandert in de OB/AB. Wat komt er op de gemeente af? Waar wordt de gemeente verantwoordelijk voor? Moet de gemeente er überhaupt iets mee (moet/wil de gemeente opdraaien voor rijksbezuinigingen)? Zetten we voorliggende en algemene (welzijns)voorzieningen in? (Losser); - Er is op dit moment te weinig informatie over het onderwerp. De gemeente wil eerst weten: waar hebben we het over. De uitvoerende instellingen hebben niet bijgehouden hoeveel cliënten OB of AB hebben. Dit maakt beleid maken op dit moment heel lastig. De gemeente is bezig met een gespreksronde langs de instellingen om hierover afspraken te maken (Ommen); - De gemeente is nu een beeld aan het vormen van de doelgroep en de consequenties (wie blijft er over). Ze hebben van het ministerie informatie gekregen en de Raad en het College geïnformeerd. De gemeente heeft De Moraal gevraagd de doelgroep in de gaten te houden. De zorg van de gemeente lag vooral bij de dagopvang van ouderen. Volgens het ministerie blijft deze doelgroep gewoon onder de AWBZ. De gemeente gaat in samenwerking met studenten een onderzoek doen naar de participatie van kwetsbare burgers, om zo een beeld te krijgen van de doelgroep (Zwartewaterland); Gemeenten die zich in de oriënterende fasen bevinden, zijn vooral in gesprek met de zorgaanbieders om na te gaan hoe de doelgroep er uitziet. Ook met MEE wordt er veelal in deze fase contact gelegd. Planvorming - Op dit moment ronden we de notitie af. Het voorstel is deze plannen in 2009 te ontwikkelen (Deventer); - Er vindt geen overheveling plaats naar de Wmo. Er wordt zoveel mogelijk aansluiting gezocht binnen de reguliere Wmo voorzieningen (mogelijk een aanvulling voor HH3). Of er voor bijzondere groepen in samenwerking met organisaties specifieke activiteiten ontwikkeld moeten worden is nu nog niet in te vullen. Het eerste half jaar vindt er een cliëntmonitoring plaats (Enschede); - Er is een interne, eterne en regionale werkgroep. In samenwerking met het CIZ en de zorgaanbieders wordt een beeld gevormd van de doelgroep en welke criteria gaan gelden. Vervolgens zal gekeken worden hoe de doelgroep geholpen kan worden. Binnen de collectieve welzijnsvoorzieningen wordt gekeken of deze stevig genoeg zijn om de nieuwe aanloop van moeilijke cliënten te incasseren. De gemeente wil vooral oplossingen zoeken en niet in de slachtofferrol blijven hangen (Hengelo); Bij de verdere planvorming zijn deze gemeenten vooral in gesprek met zorgaanbieders, CIZ, andere (regio) gemeenten, welzijnsorganisaties en vrijwilligersorganisaties. Bijna alle gemeenten vinden echter dat er pas beleid gemaakt kan worden als er voldoende duidelijkheid is over de groep die straks buiten de boot valt. Zwolle is Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 17
bijvoorbeeld al ver in de planvorming, maar toch is in die gemeente ook een amendement aangenomen dat stelt dat: - er onderzoek nodig is om vast te stellen wat de effecten zijn van het wegvallen van een deel van de ondersteunende begeleiding uit de AWBZ en welke mensen dit raakt; - voordat er zicht is op deze effecten en doelgroepen geen besluit kan worden genomen over het al dan niet geleidelijk effectueren van de eventuele nadelige gevolgen voor cliënten en instellingen. Dit betekent dat de gemeente [onderzoekt] de effecten van het afschaffen van een deel van de ondersteunende begeleiding uit de AWBZ en zal daarna bepalen of het nodig is bovenop de compensatiemiddelen van het rijk bij de perspectiefnota 2010 een budget beschikbaar te stellen om ervoor te zorgen dat de Zwolse burgers volwaardig kunnen blijven participeren in de samenleving. Gemeenten weten dus op dit moment niet precies wat hen te wachten staat, maar zijn wel in verschillende stadia bezig met nadenken over mogelijke maatregelen. Vaak zijn ze hierover in gesprek met organisaties in de eigen gemeente. 4.1.1 Gevolgen voor PGB Een deel van de huidige gebruikers van de AWBZ-functies ontvangt de ondersteunende of activerende begeleiding in de vorm van een Persoonsgebonden Budget (PGB). Met een PGB kan een cliënt zelf een bekende of familielid, of eventueel een particuliere organisatie inhuren voor de begeleiding. Van de huidige gebruikers maakt ongeveer 6,5 % gebruik van begeleiding. In de AWBZ blijft de keuze voor begeleiding in de vorm van een PGB bestaan. Wel is het zo dat wanneer het aantal uren begeleiding teruggeschroefd wordt, natuurlijk ook het PGB daalt. Verder wordt vanaf 2010 voor begeleiding een eigen bijdrage gevraagd. Dit geldt natuurlijk ook voor PGB-houders. Mensen die hun recht op begeleiding vanuit de AWBZ verliezen, verliezen ook hun PGB. Of er dan op een andere manier een mogelijkheid is voor het aanvragen van een PGB (bijvoorbeeld via de Wmo), is te bezien. In de belronde langs gemeenten is deze vraag meegenomen. Daaruit blijkt dat vrijwel alle gemeenten kiezen voor het onder de aandacht brengen van de voorliggende algemene voorzieningen (meestal collectief). De gemeenten die er over nagedacht hebben geven aan dat er slechts in uitzonderlijke gevallen een individuele voorziening afgegeven zal worden (die in de vorm van een PGB kan worden verstrekt). 4.2 Plannen voor psychosociale begeleiding De wijzigingen die te maken hebben met de grondslag psychosociaal betreffen een aparte groep. In 2008 is de mogelijkheid voor het aanvragen van Ondersteunende Begeleiding Algemeen op een psychosociale grondslag al vervallen. Per 1 januari 2009 vervalt de psychosociale grondslag ook in de rest van de AWBZ 13. In tegenstelling tot de overige pakketmaatregelen worden gemeenten voor deze maatregelen wel volledig gecompenseerd voor het bedrag dat in de AWBZ met deze zorg gemoeid was. Het gaat hierbij om geoormerkt geld; de gemeente moet dit daadwerkelijk aan deze doelgroep besteden. De gemeente kan zelf bepalen hoe ze dat geld besteed, dus om 13 in de praktijk gaat het dan om de functies Persoonlijke verzorging en Ondersteunende begeleiding in dagdelen Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 18
de huidige afspraken door te laten lopen of om afspraken te maken met een andere zorgaanbieder. Zoals al eerder vermeld valt de AWBZ-zorg op psychosociale grondslag die nu naar gemeenten gaat uiteen in drie groepen: - Maatschappelijke opvang; - Vrouwenopvang; - Ontregelde gezinnen. Voor wat betreft de maatschappelijke- en vrouwenopvang geldt dat de centrumgemeenten voor deze maatregelen gecompenseerd worden. Voor maatschappelijke opvang zijn dat Enschede, Deventer, Almelo en Zwolle en voor vrouwenopvang Enschede en Zwolle. De centrumgemeenten werken aan het Stedelijk Kompas waarin de plannen voor de maatschappelijke opvang uitgewerkt worden. Met de zorg voor ontregelde gezinnen krijgt iedere gemeente te maken. Doordat gemeenten bij bovengenoemde veranderingen één op één gecompenseerd worden, weten zij beter wat er op hen afkomt. Ze kunnen ervoor kiezen afspraken met de huidige zorgaanbieder voort te zetten, of om nieuw beleid te maken en nieuwe afspraken te maken. Veel gemeenten hebben al een keuze gemaakt. Een klein aantal gemeenten geeft aan er nog helemaal niet mee bezig te zijn geweest. Onderstaand overzicht geeft een overzicht van hoe de gemeenten ervoor staan: Nog niets Afspraken lopen door Nieuwe afspraken Almelo Borne X Dalfsen Deventer Dinkelland X Enschede Haaksbergen Hardenberg Hellendoorn Hengelo (O.) Hof van Twente X Kampen Losser X Oldenzaal X Olst-Wijhe Ommen Raalte Rijssen-Holten Staphorst Steenwijkerland 14 Tubbergen Twenterand Wierden Zwartewaterland Zwolle Tabel 4 Overzicht plannen gemeenten psychosociale begeleiding 14 Steenwijkerland konden we in de belronde niet meer bereiken Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 19
Hoe de nieuwe afspraken er uitzien wordt duidelijk uit onderstaande uitspraken van gemeenten. Nieuwe afspraken - Hiervoor is de gemeente in de laatste fase van beleid. Het stuk moet alleen nog door het college worden goedgekeurd. Dat gebeurt deze maand: in het netwerkoverleg in de gemeente worden vooral, in dit kader, de casussen van de zorgmijders behandeld. Wat voor begeleiding hebben ze nodig en is die ook aanwezig? De gemeente gaat zich vooral richten op korte interventies. OB moet tijdelijk zijn en niet jaren duren, anders moet er gekeken worden naar andere oplossingen (Hellendoorn); - Met het zorgkantoor hebben wij gekeken welke aanbieders in onze gemeente geïndiceerde cliënten ondersteunende begeleiding op basis van psychosociale grondslag aanbieden. In onze gemeente gaat het alleen om een thuiszorgorganisatie (Carinova) die aan twee cliënten deze begeleiding biedt. Met MEE IJsseloevers hebben wij afgesproken om te onderzoeken welke consequenties het wegvallen van genoemde begeleiding voor deze cliënten heeft. Zij adviseren ons over een mogelijk alternatief waarbij in eerste instantie gekeken wordt naar de mogelijkheden die binnen de bestaande voorzieningen in onze gemeente geboden kan worden. Communicatie hierover vindt gericht plaats (vanwege het beperkt aantal cliënten die directe consequenties ondervindt) en in januari 2009 zullen wij via onze informatiekanalen algemene informatie verstrekken over het wegvallen van deze vorm van begeleiding. Met de gemeente Deventer, Zutphen, Raalte en Lochem zijn wij een Regionaal Kompas aan het opstellen. Deze gaat in op de ondersteuning aan (dreigend) dak- en thuislozen, verslaafden (doelgroep prestatievelden 7, 8 en 9 van de Wmo minus vrouwenopvang). Ook daar zullen wij aandacht besteden aan de consequenties van het wegvallen van de ondersteunende begeleiding op psychosociale grondslag en de pakketmaatregel (Olst-Wijhe); - Op dit onderwerp maken we een subsidieconstructie met uitvoerende instellingen. Dat is Carinova, maar de gemeente gaat ook nog praten met andere instellingen. Deze instellingen krijgen dan een budget waarmee zij de uitvoering moeten doen. Er is niet gekozen voor een indicatiestelling omdat deze trajecten te lang duren (Ommen); - De beeldvorming is zo goed als compleet. Er is een budget van ongeveer 15.000. Dit wordt voor de doelgroep gereserveerd. Op dit moment zoekt de gemeente de geschikte instelling om de uitvoering te doen en zal daarmee subsidie afspraken maken (Zwartewaterland). Er is bij een aantal gemeenten wel enige scepsis of al hun plannen wel uitgevoerd kunnen worden: - Dit wordt waarschijnlijk in een subsidievorm uitbesteed naar de uitvoerende instellingen. Maar ook hier is nog veel onduidelijkheid over, gezien het budget op dit moment al niet toereikend is (Kampen); - Gezinsondersteuning en OB op psychosociale grondslag wordt veel lastiger om te kunnen blijven doen. Er is 100.000 beschikbaar, maar het is mogelijk dat er wel voor een 1.000.000 aangevraagd zal worden. Er zal veel opgevangen kunnen worden via voorliggende voorzieningen. Toch blijft er nog steeds veel onduidelijkheid (Zwolle). Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 20
5 Tot slot 5.1 Tips aan Wmo-raden - Blijf/raak betrokken bij het monitoren van de gevolgen van de maatregelen (samen met gemeente of NPCF). In een aantal gemeenten is dat al het geval; - Denk mee in het maken van plannen en beleid voor de doelgroep die de begeleiding kwijtraakt. Denk daarbij ook verder dan wat alleen de gemeente kan doen; - Ga bijvoorbeeld ook in gesprek met vrijwilligersorganisaties en welzijnsinstellingen; - De veranderingen in de AWBZ zijn waarschijnlijk nog niet over. Zo wordt er vanaf 2010 ook eigen bijdrage gevraagd voor mensen die dan nog gebruik maken van begeleiding. Blijf die veranderingen dan ook volgen; - Bekijk ter oriëntatie een aantal van de plannen van andere gemeenten of de informatie van het CIZ en het ministerie. Zie bijvoorbeeld de onderstaande links. Naast stukken die via internet beschikbaar zijn, zullen er ook stukken van andere gemeenten op te vragen zijn via de gemeentelijke Wmo-contactpersoon. Zo is bekend dat de gemeente Almelo een notitie over dit onderwerp bijna klaar heeft en dat bijvoorbeeld de gemeente Groningen ook het één ander beschikbaar heeft. Beslisnota ondersteunende begeleiding (gemeenteraadstuk Zwolle) http://www.zwolle.nl/cms%5cbis.nsf/searchview/5561a61fd9c6a705c12574f00037 7EA3?OpenDocument CIZ http://www.ciz.nl/sf.mcgi?5374 http://www.ciz.nl/sf.mcgi?5376 Ministerie VWS: www.invoeringwmo.nl of precies: http://www.invoeringwmo.nl/wmo/nl-nl/kernthemas/ob.htm Wmo Monitor Pakketmaatregelen AWBZ 21