Handleiding voor het toepassen van het signaleringsinstrument VLIKO: Vragenlijst LIchamelijke Klachten bij OGGZ-cliënten door OGGZ-hulpverleners OGGZ GGD regio Utrecht (2014)
Handleiding voor Vragenlijst lichamelijke klachten bij OGGZ-cliënten Dit is de handleiding voor het signaleringsinstrument VLIKO: Vragenlijst LIchamelijke Klachten bij OGGZ-cliënten. In deze handleiding staat beschreven wat het doel van het instrument is, voor wie, wanneer en hoe het instrument te gebruiken is. Tevens is deze handleiding een naslagwerk ter verheldering van begrippen van de lichamelijke klachten en aandoeningen die in deze vragenlijst aan de orde komen. Doel Mensen die behoren tot de doelgroep binnen de Openbare Geestelijke Gezondheidszorg (OGGZ) hebben naast psychische, sociale en financiële problemen vaak ook lichamelijke klachten, die vanwege het zorgmijdende karakter van de doelgroep niet makkelijk boven tafel komen en dus onbehandeld blijven. Als OGGZ-hulpverlener ben je misschien de eerste die weer in contact komt met een cliënt die al lange tijd geen zorg ontvangen heeft. Bij de cliënt kunnen allerlei lichamelijke klachten aanwezig zijn. Praten over lichamelijke ongemakken is voor de cliënt mogelijk minder bedreigend dan praten over zijn of haar psychische toestand. Het kan een eerste ingang tot contact zijn. Deze vragenlijst helpt je bij het signaleren van lichamelijke klachten, zodat je de juiste vervolgstappen kunt ondernemen. Wanneer vervolgstappen nodig zijn kan de vragenlijst dienen als argumentatie en voorbereiding bij doorverwijzing naar de huisarts. Deze vragenlijst richt zich alleen op het signaleren van lichamelijke klachten. Geef bij contact met de huisarts wel aan dat het gaat om een OGGZ-cliënt die mogelijk de zorg mijdt. Wie De vragenlijst kan na het doornemen van deze handleiding zonder verdere training door elke hulpverlener afgenomen worden. Er hoeven geen lichamelijke onderzoeken of medische handelingen uitgevoerd te worden. Indien je met meerdere hulpverleners samenwerkt rondom één cliënt, stem je onderling af wie de vragenlijst afneemt. Wanneer Het is de bedoeling dat je de vragenlijst tijdens de kennismakingsfase afneemt. Deze fase kan meerdere huisbezoeken duren. De vragenlijst bevat persoonlijke vragen, zoek daarom naar een geschikt moment en een voor de cliënt veilige omgeving om de vragenlijst af te nemen. Het kan voorkomen dat de vragenlijst niet geschikt is om bij een cliënt af te nemen. Dit kan bijvoorbeeld wanneer zij achterdochtig zijn, angst of schaamte ervaren bij het praten over lichamelijke klachten, de vragen niet begrijpen, onder invloed zijn of erg gesteld zijn op hun privacy en niet mee willen werken. Je kunt hier creatief mee omgaan door de vragen over verschillende gesprekken te verspreiden of door de vragenlijst na het gesprek pas in te vullen als de cliënt er niet bij is. Hoe Het is aan te raden de vragenlijst samen met de cliënt in te vullen. Het zal ongeveer 15 minuten in beslag nemen. Dit kan langer duren als het contact met de cliënt moeizaam verloopt of als de cliënt nogal breedvoerig is in zijn/haar antwoorden. De lijst bestaat uit drie delen, per deel één pagina. Deel 1 Het eerste deel bestaat uit veertien vragen over algemene klachten en observatiepunten. De volgende onderwerpen komen aan de orde: contact huisarts, ziektegeschiedenis, algemene lichamelijke klachten, zelfverzorging, lichaamsgewicht, lichaamsbeweging, voedingsgewoonten, medicijngebruik en verslaving. Op de laatste pagina van de vragenlijst is ruimte om een extra toelichting op de antwoorden te geven. 1
Deel 2 Dit deel gaat over het herkennen van specifieke lichamelijke klachten die horen bij veel voorkomende lichamelijke aandoeningen (Diabetes Mellitus, hart- en vaatziekten, luchtwegaandoeningen en maag-darm-leveraandoeningen). De antwoorden op deze vragen zijn verdeeld in drie categorieën: groen, oranje en rood. Deze kleuren geven de ernst van de problematiek aan en geven richting aan de vervolgstappen die nodig zijn. - Gescoord in rode kolom: als je één of meer antwoorden scoort in de rode kolom, neem je direct contact op met de huisarts; - Gescoord in oranje kolom: als je alleen antwoorden scoort in de oranje en/of groene kolom, overleg je met de huisarts welke stappen nodig zijn; - Gescoord in groene kolom: als je alleen antwoorden scoort in de groene kolom, is contact met de huisarts is waarschijnlijk niet nodig. Indien nodig geef je de cliënt leefstijladviezen. Je kunt de cliënt vertellen dat hij/zij goed bezig is, maar ook wijzen op aandachtspunten over hygiëne, gezond eten en bewegen. Bijvoorbeeld door het huis af en toe goed door te luchten, gevarieerd en voldoende fruit/groente te eten en dagelijks een wandelingetje buiten te maken. Als de cliënt rood of oranje scoort is het belangrijk dat je jouw zorgen over deze lichamelijke klachten met de cliënt bespreekt. Je vertelt de cliënt dat overleg of contact met de huisarts nodig is en vraagt de cliënt of hij/zij hiermee kan instemmen. Het antwoord hierop vul je in onderaan de rode en oranje kolom. Deel 3 Het derde deel van de lijst bestaat uit één pagina waar je een toelichting op jouw antwoorden uit deel één en twee kunt noteren. Omdat de houding van de cliënt tijdens het invullen van de lijst van invloed is op de gegeven antwoorden is het belangrijk dat je op de lijst aangeeft hoe de medewerking en het bewustzijnsniveau van de cliënt was. Dit kan voor jou een reden zijn om meer zorgen over de gezondheid van de cliënt te hebben dan op basis van de gegeven antwoorden geconcludeerd zou worden. Jouw zorgen zijn hierbij leidend. Als laatste vat je jouw conclusie over de lichamelijke klachten van de cliënt samen en beschrijf je de vervolgstappen die volgens jou genomen moeten worden. Hoe nu verder? De vragenlijst is ingevuld en het is duidelijk wat de aandachtspunten zijn. Op de laatste pagina van de vragenlijst is het kopje Conclusie/vervolgstappen/leefstijladviezen toegevoegd. Tijdens het invullen van de vragenlijst zijn de mogelijke klachten van de cliënt in kaart gebracht en is gevraagd hoe de cliënt zijn eigen gezondheid ervaart. Op basis van deze verzamelde gegevens kan een inschatting worden gemaakt of er medische hulp nodig is. Bij twijfel is het altijd raadzaam een huisarts te bellen. Bij klachten die in de oranje of rode kolom vallen, is overleg met de huisarts, of directe verwijzing naar de huisarts gewenst. Onder het kopje Conclusie/vervolgstappen/leefstijladviezen noteer je concrete afspraken die je met de cliënt gemaakt hebt. Dit kunnen ook leefstijladviezen zijn. Wanneer de cliënt hulp weigert of wanneer je inschat dat de cliënt zelf geen contact met een huisarts op zal nemen, schakel je zelf de huisarts in. De vragenlijst kan daarbij van pas komen om te onderbouwen op welke gronden je de huisarts inschakelt. De huisarts krijgt zo alvast een beeld van de lichamelijke klachten waar de cliënt last van heeft. Eén klacht in de rode kolom is altijd een reden om de huisarts direct in te schakelen. Als hulpverlener kan je echter ook een niet-pluis-gevoel hebben en wil je toch de huisarts in schakelen. Hieronder staan enkele voorbeelden: - Cliënt is vijf kilo afgevallen in twee maanden en heeft daarnaast een zeer eenzijdig eetpatroon - Cliënt heeft gebitsklachten en eet daardoor eenzijdig, bijvoorbeeld pap - Er zijn meerdere algemene klachten - Medicatieontrouw 2
Samenvatting In het kort worden de volgende stappen gezet tijdens het gebruik van de vragenlijst: 1. Samen met de cliënt vul je de vragenlijst in en breng je de klachten in kaart. 2. Je beoordeelt de situatie, waarbij de informatie over de algemene klachten en de kleuren groen, oranje en rood bij de specifieke lichamelijke aandoeningen helpen een beoordeling te maken om wel of niet een huisarts te raadplegen. 3. Je overlegt met de cliënt over de vervolgstappen, hierbij houd je rekening met de mate en de ernst van de klachten. 4. Bij de kleuren oranje en rood of wanneer jezelf ernstige zorgen of een niet-pluisgevoel hebt, schakel je de huisarts in. Je maakt zo nodig een afspraak en begeleidt de cliënt daarnaar toe. Als de cliënt niet instemt om hulp in te schakelen en naar jouw inschatting deze hulp wel nodig, neem je toch met de huisarts contact op en bespreekt met hem/haar hoe jullie dit verder zullen aanpakken. 5. De gemaakte afspraken en vervolgstappen noteer je op de vragenlijst en in het reguliere werkdossier. 6. De vervolgstappen worden uitgevoerd. 3
Uitleg begrippen en lichamelijke klachten 1. Naam huisarts Noteer de naam van de huisarts van de cliënt 2. Wanneer heeft u voor het laatst de huisarts bezocht? Indien de cliënt dit nog weet: datum noteren en een weergave geven van de reden en de ondernomen acties. 3. Welke ziekten heeft u (gehad)? Zie toelichting lichamelijke aandoeningen op pagina 6 en 7. 4. Welke algemene klachten heeft u nu? Gebitsklachten : Ontstoken tandvlees, gebitsslijtage of kiespijn. Huidklachten : Acne, eczeem, droge huid, jeuk, pijnlijk, zwelling, schilfers, blaasjes, kloofjes, korstjes en/of bulten. Stijfheid : Moeite met lopen en/of spierpijn na inactiviteit. Spierpijn in de handen, vingers, polsen, knieën, heupen, bovenbenen en schouders. Bewegingsbeperking : Het minder goed kunnen bewegen van een lichaamsdeel met name de benen, armen en/of nek. Moeheid : Gebrek aan energie, het liefst willen slapen, alles gaat moeilijker vanwege uitputting. Duizelig : Draaien of licht gevoel in het hoofd, evt. met oorsuizen. Hoofdpijn : Drukkende, knellende, stekende en/of bonzende pijn, een strakke band om het hoofd. Slecht zicht : Minder scherp zien, vlekkerig, uitval van gezichtsveld, kleurenblind. Slechthorend : Geluiden en spraak worden minder goed gehoord. Bij een normaal gesprek kunt u niet alles verstaan wat de ander zegt. Niet helder denken : Vergeetachtigheid, in de war, geen concentratie, besluiteloos. Incontinent van : Controleverlies omtrent urinelozing of ontlasting. urine/ontlasting Anders namelijk : Vul deze optie in wanneer de cliënt andere klachten aangeeft als hierboven weergegeven. 5. Observaties Wonden aan voeten/onderbenen : Rode plekken, zweren, blaren. Niet helder denken/verward : Vergeetachtig, gedesoriënteerd, onrustig, plukkerig, suf, warrig, angstig, hallucinerend. Bleekheid : Witte gelaatskleur, bij gekleurde mensen bleek nagelbed, handpalm, slijmvliezen. Blauwe lippen : Blauwe/paarse verkleuring van de lippen, soms ook vingers en nagels. Gele huid of ogen : Gele verkleuring van de huid en het oogwit. Huiduitslag : Rood, zwelling, schilfers, puistjes, blaasjes, kloofjes, korstjes en/of bulten. Hoorbare ademhaling : borrelend, fluitend, gierend, krakend, piepend, reutelend of zagend. Oogt slecht verzorgd : Vieze nagels, ongewassen, ruikt niet fris. Oogt vervuild : Vervuilde en kapotte kleding, sporen van urine/ontlasting. Ruikt naar alcohol/urine/ontlasting : Om de cliënt en/of in de omgeving hangt een lucht van alcohol/urine/ontlasting. Oogt naar ondergewicht : Persoon met ondergewicht, kan zich kenmerken door zichtbaarheid van ribben/borstbeen, ingevallen wangen (BMI < 18,5). 4
Oogt naar overgewicht Anders, namelijk : Persoon met grote omvang, heeft overgewicht (BMI > 25) of obesitas(bmi > 30). : Vul deze optie in wanneer je andere dingen signaleert als hierboven weergegeven. 6. Gewicht en lengte Noteer het gewicht en de lengte wanneer de cliënt dit weet. Indien het gewicht en de lengte bekend zijn dan kan de Body Mass Index (BMI) berekend worden. Dit is een maat om te bepalen of de cliënt een gezond gewicht heeft ten opzichte van de lengte. De formule van BMI is: gewicht gedeeld door lengte in het kwadraat (kg/m²). Bijvoorbeeld bij een lengte van 1.75 meter en een gewicht 70 kilo is de BMI: 70 / (1.75)² = 22,9. BMI < 18,5 of > 30 kan een risico voor de gezondheid zijn. 7. Heeft u grote gewichtsveranderingen gehad in het afgelopen half jaar? In een korte tijd veel afvallen (bijvoorbeeld > 5 kg in een ½ jaar) zonder dat er een aanwijsbare reden voor is, kan komen door een onderliggende, onbekende ziekte. In een korte tijd veel aankomen (bijvoorbeeld > 5 kg in afgelopen ½ jaar) kan duiden op een veranderd en/of verkeerd eet- en beweegpatroon, levensstijl en/of een sociale-, emotionele- of psychische verandering. 8. Hoe zijn uw voedingsgewoonten? Eet normaal : De cliënt eet gezond en gevarieerd, hier bij kan gedacht worden aan de schijf van 5. Eet zeer eenzijdig : De cliënt eet niet gevarieerd, eet vaak dezelfde producten. Eet zeer veel : De cliënt eet zeer veel voedingsproducten per dag/ schept meerdere malen zijn bord vol/ eet veel tussendoortjes. Eet zeer weinig : De cliënt eet zeer weinig voedingsproducten per dag/ eet een minimale hoeveelheid. Anders, namelijk : Vul deze optie in wanneer je andere dingen signaleert als hierboven weergegeven. 9. Beweegt u voldoende? De cliënt beweegt voldoende wanneer hij/zij minimaal vijf dagen in de week, 30 minuten matig intensief beweegt. Dit is de Nederlandse Norm voor Gezond Bewegen (NNGB). Jonger dan 18 jaar, dan is 60 minuten bewegen per dag de norm. De cliënt beweegt matig intensief wanneer hij/zij een iets hogere hartslag krijgt en sneller gaat ademhalen. Onder matig intensieve beweging valt bijvoorbeeld stevig wandelen, achter de hond aan rennen of fietsen. Er hoeft dus niet per se gesport te worden om aan de norm te voldoen. 10. Heeft u de afgelopen maand medicijnen gebruikt? Soort(en) medicatie en de hoeveelheid noteren op de laatste pagina van de vragenlijst. Dit houdt in: alle gebruikte (psychiatrische/lichamelijke) medicatie inclusief de vrij verkrijgbare (zelf)medicatie en geneeskrachtige kruiden. 11. Maakt de hulpverlener zich zorgen over juist gebruik van deze medicijnen? Opmerkingen kunnen genoteerd worden op de laatste pagina van de vragenlijst, vermeld het vraagnummer. Wanneer iemand zijn medicatie onjuist gebruikt heet dit therapieontrouw: de cliënt neemt de medicatie niet in op het juiste tijdstip, rommelt met de hoeveelheid of neemt de medicatie niet op de juiste manier in. 12. Rookt u? Noteren of cliënt rookt, zo ja dan ook de hoeveelheid noteren. Er is geen veilige grenswaarde voor roken, elke sigaret is schadelijk. 5
13. Drinkt u alcohol? Ga na welk soort drank de cliënt drinkt en de hoeveelheid. Internationaal houdt men vast aan een maximaal gebruik voor vrouwen van 14 eenheden en voor mannen van 21 eenheden alcohol per week. Als veilige grenswaarde voor ouderen wordt vaak één eenheid per dag gehanteerd. Met een eenheid alcohol wordt bedoeld: een vastgestelde hoeveelheid drank met een bepaald percentage alcohol. Zo bevat bijvoorbeeld een glas jenever hetzelfde alcoholpercentage als een glas champagne. 14. Gebruikt u drugs? Soort(en) drugs, hoeveelheid en frequentie noteren op de laatste pagina van de vragenlijst. Het is moeilijk een veilige grenswaarde vast te stellen bij drugs. Dit verschilt per soort drugs en per persoon. Wel is dit belangrijke informatie om door te geven aan de huisarts omdat drugsgebruik invloed kan hebben op verschillende levensgebieden. 6
Toelichting lichamelijke aandoeningen Luchtwegklachten De luchtwegen zijn verdeeld in bovenste en lagere luchtwegen. De bovenste luchtwegen bestaan uit neus, keel, bijholten, middenoor, stembanden en luchtpijp. De lagere luchtwegen bestaan uit de luchtpijptakken (bronchiën), de longblaasjes (alveoli) en het longweefsel. Door blootstelling aan bepaalde stoffen kan men long- en luchtwegaandoeningen krijgen. De belangrijkste long- en luchtwegaandoeningen die mensen kunnen oplopen zijn: aandoeningen van de bovenste luchtwegen, zoals allergische neusklachten en stemklachten, aandoeningen van de lagere luchtwegen, zoals astma en COPD (chronische bronchitis en longemfyseem), longontsteking door allergie, asbestose (een longaandoening die ontstaat na langdurige inademing van asbestdeeltjes). Hoesten (met slijm) Hoesten is een natuurlijke manier van het lichaam om de luchtwegen schoon te maken. Als men slijm ophoest, verwijdert dat rookdeeltjes, stof en slijm uit uw luchtpijp, keel of longen. Soms moet men hoesten zonder dat er slijm vrijkomt. We spreken dan van een droge hoest of kriebelhoest. Neusbloedingen De oorzaak van een neusbloeding is het stuk gaan van een bloedvaatje in het neusslijmvlies met als gevolg dat er bloed uit één of beide neusgaten stroomt. Kortademigheid Het lichaam krijgt te weinig zuurstof of het moet te hard werken om voldoende zuurstof te krijgen. Men krijgt het gevoel te weinig adem te hebben, ook zonder inspanning. Pijn bij ademhalen Een onaangenaam gevoel wanneer men ademhaalt. Hart- en vaatziekten Hart- en vaatziekten is een overkoepelende term voor verschillende ziekten aan het hart of bloedvaten. De bekendste zijn aderverkalking, angina pectoris (pijn op de borst), nierschade, een hartinfarct en een beroerte. De kans hierop is verhoogd bij Diabetes Mellitus, Reumatoïde Artritis, een hoge bloeddruk, een hoog cholesterol en stress. Vooral roken verhoogt de kans op hart- en vaatziekten. Andere risicofactoren zijn: te weinig lichaamsbeweging, overmatig alcoholgebruik, ongezonde voeding en overgewicht. Pijn op de borst Bij pijn op de borst voelt men een drukkend, zwaar gevoel in midden of aan beide kanten van de borst, bij inspanning of in rust. Deze pijn kan uitstralen naar de nek, kaak, armen of rug. Hartkloppingen Bij hartkloppingen voelt men het eigen hart kloppen. Het hart bonst hevig, de hartslag is snel of onregelmatig. Opgezette voeten/benen De voeten/benen zijn zichtbaar dikker dan normaal. Wanneer men met een vinger in de zwelling drukt, blijft er even een putje in staan. Men krijgt een moe, zwaar of gespannen gevoel in de benen. Ze kunnen gaan jeuken en doen soms ook pijn. s Nachts plassen 's Nachts vaak moeten opstaan om te gaan plassen (twee keer of meer). Belangrijk om te weten is: gaat de cliënt plassen omdat hij wakker is, of wordt de cliënt wakker omdat hij moet plassen? 7
Diabetes Mellitus Diabetes (in de volksmond suikerziekte) is een chronische stofwisselingsziekte. Als men diabetes heeft, maakt de alvleesklier niet voldoende of helemaal geen insuline aan. Insuline is een hormoon dat ervoor zorgt dat glucose in je cellen kan worden opgenomen. Het kan ook zijn dat de insuline niet goed werkt omdat je lichaam er ongevoelig voor is geworden. Glucose is de brandstof voor het lichaam waarop alle spieren en organen werken. Extreme dorst (zonder reden) Als men de hele dag door behoefte heeft extreem veel te drinken. Veel drinken Er wordt aangeraden 1,5 liter vocht per dag te drinken, bij warm weer 2 liter. Doof/tintelend gevoel aan vingers, voeten Een zacht prikkelend gevoel of minder gevoel in handen of/en voeten. Maag-darm-lever (MDL) Maag-, Darm- Leverziekten zijn ziekten aan de spijsverteringsorganen zoals mond, slokdarm, maag, dunne darm en dikke darm, lever, galblaas, galwegen en alvleesklier. Diarree Diarree is dunne, waterige ontlasting die vaker komt dan iemand gewend is. Obstipatie Obstipatie is een onregelmatige, moeizame en soms pijnlijke stoelgang met harde en droge ontlasting. Men spreekt over het algemeen van obstipatie als men langer dan drie dagen geen ontlasting gehad heeft, dit hangt echter af van het ontlastingspatroon van de persoon. Slikklachten Problemen met slikken, hierbij kan men denken aan pijn bij slikken, regelmatig verslikken, keelpijn, of het moeilijk zakken van voedsel. Misselijkheid/overgeven Als u moet overgeven (braken) komt alles wat in uw maag zit, ineens met golven weer uit uw mond naar buiten. Voor dat u overgeeft, voelt u zich meestal misselijk. Buikpijn Pijn in het gebied dat direct onder de ribbenkast begint en bij de schaamstreek en de liezen eindigt. Buikpijn kan op verschillende plaatsen in de buik voorkomen: bovenin de buik, onderin de buik, rond de navel, of in de zij of flanken. Soms is buikpijn vaag, door de hele buik heen. De pijn kan zich van de ene naar de andere plek in de buik verplaatsen, terwijl men op andere momenten precies kan aanwijzen waar de pijn zit. 8