Immaterieel erfgoed / Intangible cultural heritage Onder immaterieel cultureel erfgoed wordt verstaan: De beoefening, de voorstellingen, de expressie, de kennis en vakkennis inclusief de bijbehorende instrumenten, voorwerpen, artefacten en ruimtes die gemeenschappen, groepen en, soms individuen erkennen als onderdeel van hun cultureel erfgoed. Immaterieel cultureel erfgoed, openbaart zich onder andere in de volgende domeinen: orale tradities, uitingen en taal de podiumkunsten sociale praktijken, rituelen en feestelijke gebeurtenissen kennis en praktijken rond de natuur en het universum het traditionele ambacht Deze serie wordt georganiseerd door Studium Generale en de Nationale Unesco Commissie in de periode van woensdag 31 maart woensdag 19 mei 2004, 18.45-20.15 uur Lipsiusgebouw(1175), zaal 011, Cleveringaplaats 1, Leiden Toegang gratis, iedereen welkom! PROGRAMMA 31 maart 2004 Nieuwe terminologie voor immaterieel erfgoed Dr. Wim van Zanten Etnomusicoloog, met regionale specialisatie Indonesië, verbonden aan het Departement voor Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie, Universiteit Leiden In de aanloop tot het maken van tekst voor de Unesco conventie voor het beschermen van immaterieel erfgoed, bleek het noodzakelijk om een lijst met definities voor de meest belangrijke begrippen te maken. Een dergelijke lijst werd gemaakt en in augustus 2002 gepubliceerd met de hulp van de Nederlandse Unesco Commissie. In deze voordracht zullen een aantal problemen bij het maken van deze terminologie worden belicht, zoals de mensen-rechten, de participatie van de verschillende betrokken groepen en het probleem van het beschermen van het immateriële erfgoed van groepen mensen. Verder zal kort worden ingegaan op de rol van immateriële cultuur in de Nederlandse en de internationale politiek.
7 april 2004 Dr. Rieks Smeets Hoofd afdeling immaterieel erfgoed van Unesco, Parijs De Conventie voor het behoud van immaterieel cultureel erfgoed In zijn lezing zal Rieks Smeets ingaan op de redenen waarom Unesco is gaan werken aan dit verdrag, op de totstandkoming ervan, en ook op de voorbereiding van de inwerkingtreding. Hij zal daarbij gebruik maken van ervaringen die Unesco heeft opgedaan met het programma Meesterwerken van het orale en immateriële Erfgoed van de mensheid. 14 april 2004 Dr. Clara Brakel- Papenhuyzen Senior onderzoeker, geassocieerd met de Vakgroep Talen en Culturen van Zuid Oost Azië en Oceanië, Universiteit Leiden en consultant voor de Tun Jugah Foundation en de Dayak Cultural Foundation. Wajang als Indonesisch en mondiaal cultureel erfgoed Onlangs is de Wajang uitverkoren als een van de 28 door Unesco erkende Meesterwerken van het Mondelinge en Immateriële Erfgoed van de Mensheid. Hierbij wordt Wajang gedefinieerd als " het traditionele poppenspel en drama van Indonesië". Wat zegt deze omschrijving over de kunstvorm en haar maatschappelijke functie? Bij de bespreking van de Indonesische aanvraag voor de wajang als internationaal erkend meesterwerk zal onder andere gesproken worden over het onderscheid "materieel - immaterieel", de levende traditie en het gevaar van bevriezing door conservering. De discussie zal worden toegelicht met videofragmenten. Aansluitend wordt een film vertoond over een wajang opvoering. NB.: deze lezing duurt vanwege aansluitende filmvertoning tot rond 21.00 uur. 21 april 2004 Sinterklaas slachtoffer van globalisering? Dr. Peter Jan Margry Hoofd van de afdeling Nederlandse Etnologie van het Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en
cultuur(koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) te Amsterdam De Unesco conventie voor het immateriële erfgoed en de Nederlandse cultuur van het dagelijkse leven. De Unesco conventie betreffende de bescherming van het immateriële werelderfgoed lijkt strikt genomen een onmogelijkheid te beogen. Immateriële cultuur laat zich namelijk naar zijn aard niet beschermen. Het Meertens Instituut, het nationaal onderzoekscentrum op het terrein van Nederlandse taal en cultuur, heeft daarover vanuit strikt wetenschappelijk perspectief een kritisch standpunt ingenomen. Dat neemt niet weg dat het instituut tegelijk ook vanuit een maatschappelijke betrokkenheid zinvolle kanten ziet aan de conventie en aan de daarbij door de Unesco en de respectieve betrokken overheden te vervullen taken. Naast de behandeling van deze issues wordt verder vooruitgekeken naar de toekomstige uitvoering van de conventie voor Nederland. 28 april 2004 Zingen in orale tradities Prof.dr. Louis Grijp Bijzonder onderzoeker orale cultuur liedcultuur, Meertens Instituut voor onderzoek en documentatie van Nederlandse taal en cultuur (Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen) te Amsterdam; hoogleraar in de Nederlandse liedcultuur van heden en verleden, Afd. Muziekwetenschap, Universiteit Utrecht Over het verzamelen en bewaren van volksliederen Het Meertens Instituut bezit een grote verscheidenheid aan collecties op het gebied van het Nederlandse lied: van veldwerkopnamen gemaakt door Ate Doornbosch voor zijn radioprogramma 'Onder de groene linde', recente en eeuwenoude liedboeken, liedschriften, liedblaadjes zoals die door marktzangers op straat werden verkocht, tot een collectie platen en cd's. Het zijn allemaal materiële getuigenissen van een stukje immaterieel erfgoed dat al meer dan twee eeuwen tot de verbeelding spreekt: het 'volkslied'. Hoewel iedereen lijkt te weten wat een volksliedje is blijkt dit bij nader inzien een ingewikkeld begrip dat steeds opnieuw is geladen met ideologische betekenissen, zoals de 'spiegel van de volksziel', een opvoedkundig medium bij uitstek, het lied van de straat, een nostalgische herinnering aan voorbije tijden, de nationale hymne en de smartlap. Het is hoe dan ook fascinerend materiaal. Sommige liederen zijn eeuwenlang via de mondelinge overlevering doorgegeven, van vader op zoon en van moeder op dochter. Zulke liederen dragen dan ook duidelijk de sporen van hun ouderdom, ze zijn in de loop van de tijd zersungen - stukgezongen. Sinds de vroege Romantiek vreest men dat zulke liederen door de oude zangers in hun graf
worden meegenomen: het is 'vijf voor twaalf', al meer dan twee eeuwen lang. Tijdens de lezing laat Louis Grijp u (al dan niet hernieuwd) kennismaken met enkele van die oude liederen en met hun geschiedenis. Ook komt de vraag aan de orde wat wij in onze eenentwintigste eeuw met die erfenis aanmoeten? Luisteren we nog naar die oude liedjes, lezen we ze, zingen we ze, stellen we ze beschikbaar voor wetenschappelijk onderzoek in het kader van de literatuur-, muziek- en mentaliteitsgeschiedenis en (historische) antropologie en etnologie? Men denke aan initiatieven als De Nederlandse Liederenbank, het straatliederenproject van Geheugen van Nederland en de Stichting Erfgoed van het Nederlandse lied. 12 mei 2004 Dr. Jan Jansen KNAW fellow en universitair docent, verbonden aan het Departement voor Culturele Antropologie en Ontwikkelingssociologie, Universiteit Leiden Nieuwe vormen van authenticiteit de Sosobala uit Guinée Vele volkeren uit West-Afrika rekenen hun oorsprong terug naar de vorst Sunjata. Middeleeuwse reizigers hoorden al over hem vertellen en nog steeds is het Sunjata-epos een prestigieus verhaal in landen als Mali, Gambia en Guinée. In dit epos speelt de balafon [een muziekinstrument] van Soso een belangrijke rol. De familie Kouyaté uit het dorpje Nyagassola (Noord-Guinée) is de eigenaar van dit memorabele instrument; dat is geen punt van discussie. Nu de Republiek Guinée echter de 'culturele ruimte rondom de balafon van Soso' erkend heeft gekregen op de Unesco-lijst van Immaterieel Erfgoed, doemen discussies op ten aanzien van het beheer van die culturele ruimte en de vraag van wie het Sunjata-epos is. 19 mei 2004 Prof.dr. Mineke Schipper Hoogleraar Interculturele literatuurwetenschap, Universiteit Leiden Orale tradities als immaterieel erfgoed Orale tradities worden meestal beschouwd als een kostbare erfenis die met eerbied moeten worden bejegend. Wanneer we de boodschappen analyseren die erin verpakt zitten wordt echter duidelijk dat ze meestal geen onschuldige kennis en wijsheid bevatten. In hoeverre vertegenwoordigen deze boodschappen algemene culturele waarden, en wie heeft er belang bij het doorgeven van deze immateriële erfenis? Zijn orale tradities "het bloed dat door de aderen van de cultuur stroomt"? Of zijn er ledematen die minder of geen baat hebben bij dit bloed? Is het taboe om "de" culturele overlevering ter discussie te stellen?
Of is het misschien nodig ook vraagtekens en kanttekeningen te plaatsen bij het kritiekloos koesteren en overleveren van delen van dit menselijk erfgoed, zoals sommige onderzoekers beweren? En wat te denken als er barsten en scheuren in het erfgoed ontstaan, omdat het in beweging komt? Voorbeelden worden vooral gekozen uit oorsprongsmythen, sprookjes en spreekwoorden. Informatie / Organisatie: Studium Generale Universiteit Leiden, Postbus 9500, 2300 RA Leiden 071 5277283/7295; E-mail: JE.Molenaar@ICS.Leidenuniv.nl http://www.studiumgenerale.leidenuniv.nl/ Unesco Unesco is een onderdeel van de Verenigde Naties en staat als wereldorganisatie vooral bekend door de inspanningen op het gebied van cultuur en erfgoed. In oktober 2003 is de tekst van de conventie ter bescherming van immaterieel cultureel erfgoed goedgekeurd en vervolgens naar alle lidstaten van Unesco, dat zijn zo ongeveer 190 landen, opgestuurd, ter bestudering en eventueel ter ondertekening en ratificatie. Drie maanden na de ratificatie door het dertigste land treedt de conventie in werking; de lidstaten van dat moment vormen een General Assembly en kiezen uit hun midden een intergouvernementeel comité van 18 leden. Die eerste achttien gaan praktische richtlijnen opstellen voor de ten uitvoerlegging van deze conventie, die een algemene tekst biedt die op veel punten nadere interpretatie of uitwerking behoeft. De definitie van het te beschermen immaterieel erfgoed is enerzijds ruim, anderzijds zijn er ook beperkingen: niet beschermd gaat worden erfgoed dat niet van generatie op generatie is overgedragen en/of niet meer levend en niet meer karakteristiek voor een bepaalde groep of gemeenschap is. De tekst van de conventie kunt u vinden op de webplek: http://unesdoc.unesco.org/images/0013/001325/132540e.pdf Het Unesco-programma Proclamation of the Masterpieces of the Oral and Intangible Heritage of Humanity zal ophouden te bestaan zodra de Conventie in werking treedt. De Conventie voorziet in twee lijsten, éen voor IE in gevaar, de andere wordt een representatieve lijst van het IE van de mensheid. Het is de bedoeling dat dan meer de nadruk komt te liggen op representativiteit (niet uitgedefinieerd) dan op exceptionaliteit (outstanding character). Treedt een land toe, dan neemt het bepaalde verplichtingen op zich, onder meer om éen of meer inventarissen op te stellen van IE op zijn grondgebied. De tekst zegt niet hoe uitputtend die lijsten dienen te zijn. De tekst zal discussies losmaken, over bijvoorbeeld: de zin van het beschermen van IE de verschillen in benadering van IE in diverse regio's van de wereld de verschillende opvattingen van authenticiteit de rol en de rechten van de gemeenschappen waarvan het IE beschermd wordt de mensenrechten waarvan schending in een element van IE met zich meebrengt dat dat element niet onder de Conventie beschermd kan worden het inzetten van bescherming als bedoeld door de Conventie in ontwikkelingsprocessen en in relaties tussen donor- en ontwikkelingslanden
over eventuele verplichtingen ten opzichte van groepen van inwoners van een staat die zich daar recent gevestigd hebben over de relatie tussen materiaal en immaterieel erfgoed. In de serie worden de aanleiding tot, de discussies rond en de gevolgen van de conventie, evenals een aantal voorbeelden van immaterieel erfgoed door verschillende sprekers belicht.