WN Na de schok... aan de slag Tips voor slachtoffers op de werkvloer en hun omgeving
Inleiding Een schokkende gebeurtenis kan jouw wereld en die waar je werkt op zijn kop zetten. Het kan gaan om zeer uiteenlopende gebeurtenissen zoals een confrontatie met (verbale) agressie, een ernstig arbeidsongeval, zelfmoord, brand, verkeersagressie, het plotse overlijden van een collega of klant, Deze brochure geeft meer inzicht in de verschillende begrippen, de mogelijke reacties na zo n gebeurtenis en het verwerken ervan. Je vindt ook tips, zowel gericht naar slachtoffers zelf als naar de naaste omgeving. Sinds ik als poetsdame valselijk beschuldigd ben van diefstal door de klant voel ik me beschaamd en verdrietig. Ik ben teleurgesteld in de mensheid. Ik zonder mij af en kan niet meer functioneren. (pag.5) Als brandweerman bevrijdde ik afgelopen week een zwaargewond kind uit een wrak. Sindsdien heb ik vreselijke nachtmerries over het kind. (pag.6) Het ene moment was ik boos, het andere moment verdrietig. Ik zat in een draaimolen van emoties. (pag.6) Ik werk als verpleeg kundige in een rusthuis. Een dementerende bewoner schold me uit. Mijn man veronderstelt dat ik daar als verpleegkundige maar tegen moet kunnen. (pag.13) Ik kan niet praten met mijn familie, alleen mijn collega s maken hetzelfde mee op dit moment. (pag.14) Als winkelbediende heb ik de overvaller van onze supermarkt bezocht in de gevangenis. Ik kreeg geen concreet antwoord op de waarom-vraag,maar toch ging ik buiten met een beter gevoel. (pag.16) 2
Overzicht topics 1. Wanneer is een gebeurtenis schokkend? 2. Ben ik een slachtoffer? 3. Welke reacties mag ik normaal gezien verwachten? 4. Wanneer moet ik verdere hulp zoeken? 5. Wat kan ik zelf doen? 6. Wat kan mijn omgeving doen? 7. Wie contacteren? 8. Nuttige adressen en bijkomende informatie? 3
1. Wanneer is een gebeurtenis schokkend? 99Het gebeurt plots en onverwacht. 9 9 9 Het is een ontwrichting van het dagelijkse bestaan. 9 Het roept zeer hevige emoties op zoals angst, verbijstering, heftig verdriet, woede, machteloosheid, ontreddering. 99Het thema dood of de aantasting van iemands integriteit is op één of andere manier aanwezig (al dan niet expliciet). 99Het heeft een grote impact op je lichaam, emoties en sociaal netwerk. 99De continuïteit van je verleden, heden en toekomst wordt abrupt verbroken. Slachtoffers hoor je vaak zeggen: ik werd overspoeld of de grond verdween onder mijn voeten. 2. Ben ik een slachtoffer? Wanneer je bovenstaande kenmerken niet herkent, dan was de gebeurtenis voor jou eerder niet schokkend. Dit is best mogelijk. Eenzelfde gebeurtenis hoeft niet voor iedereen schokkend te zijn. In vergelijking met mijn privéproblemen, raakt de plotse dood van een vaste klant in onze winkel mij nauwelijks. Wanneer je bovenstaande kenmerken wel herkent, dan ben je slachtoffer. Niet alleen de direct betrokken personen, maar ook ooggetuigen of hulpverleners kunnen zich in deze bovenstaande beschrijving herkennen. 4
3. Welke reactie mag ik normaal gezien verwachten? Je lichaam schiet allereerst in de overlevingsmodus en maakt zich klaar om te vechten of te vluchten, letterlijk of figuurlijk. Dit gebeurt buiten het rationeel denken om. Je denkvermogen en je concentratie worden dan ook ernstig verstoord. Door het ongewone van de situatie, heb je geen ervaring om hier doordacht mee om te gaan. Het is met andere woorden tasten in het duister, vallen en opstaan. Het is ook kenmerkend dat emoties elkaar sterk afwisselen. Zo kan je het ene moment boos zijn, en het andere moment verdrietig. Vaak ga je op veel kortere tijd dan gewoonlijk door een aantal zeer verschillende emoties. Iedereen reageert anders op een schokkende gebeurtenis. Slachtoffers schrikken vaak van hun eigen reacties of van vreemde reacties bij collega s of personen die ze goed kennen. Dit kan overkomen als abnormaal en zorgwekkend, maar eigenlijk zijn deze reacties helemaal niet zo vreemd. In de eerste periode na de gebeurtenis horen ze bij de acute stressreactie. Mogelijke reacties onmiddellijk na de gebeurtenis 99Shocktoestand: xveel energie komt vrij in je lichaam om te vechten of te vluchten; xje pikt weinig informatie op, je kunt moeilijk luisteren; xje emoties lijken vaak afwezig; xleven op automatische piloot; 99Een gevoel van ongeloof, onveiligheid. 99Hyperalert zijn. 5
Mogelijke reacties onmiddellijk na de gebeurtenis: Emotionele reacties 99Je praat meer of minder dan normaal. 99Je bent sneller geïrriteerd of blijft juist meer apathisch. 99Je ervaart sterk wisselende emoties. Sociale reacties 99Je zoekt meer veiligheid. 99Je bent hyperactief. 99Je oefent tijdelijk je hobby niet uit of vermijdt de drukte. Op professioneel vlak 99Je stort jezelf op het werk of neemt er juist afstand van (bijvoorbeeld door ziekteverlof). 99Je concentratie vermindert. 99Je prestaties nemen toe of af. 99Het risico op ongevallen en fouten neemt toe. Op seksueel vlak 99Je behoefte aan seksueel contact neemt toe of blokkeert. 6
De meeste reacties zijn dus heel normale reacties na een abnormale gebeurtenis. Deze eerste reacties zeggen bovendien weinig over je uiteindelijke verwerking van het gebeuren. Neiging tot zelfdoding of extreem agressieve reacties zijn voorbeelden van niet normale reacties. Indien je hiermee geconfronteerd wordt, is het raadzaam om meteen hulp te zoeken. Herbeleven Vermijden Schokkende gebeurtenis 2 weken 1 maand 1,5 maanden 2 maanden 2,5 maanden 3 maanden 1: Schokkende gebeurtenis 2: Nazorggesprek tussen 24u en 72u 3: 2de gesprek na 2 weken 4: 3de gesprek tussen 1,5 en 3 maanden 7
4. Wanneer moet ik verdere hulp zoeken? 80 à 85% van de slachtoffers herstelt zonder bijkomende hulp. 10 à 15% ervaart meer problemen met de verwerking en slechts 1 à 3% behoudt een kwetsbaarheid. Wanneer mensen goede ondersteuning krijgen vanuit de onderneming en in de privécontext, stijgt dit cijfer tot 90% natuurlijk herstel. Wanneer je weinig tot geen sociaal vangnet hebt en toch behoefte hebt aan een vertrouwelijk gesprek, is het aangewezen om verdere hulp te zoeken. Wanneer je stressklachten na 3 maanden nog altijd niet verminderd zijn of nog steeds toenemen, spreken we van een post traumatische stress stoornis. De belangrijkste kenmerken zijn: 99het intens herbeleven van (delen van) de gebeurtenis: nachtmerries, ontreddering; 99het wegduwen van herinneringen aan de gebeurtenis: vermijden van hevige gevoelens en gedachten verbonden aan de gebeurtenis door het gebruik van alcohol of drugs, gedachten aan zelfdoding, ver mijden van plaats van het gebeuren, medicatiegebruik, ; 99veel sneller prikkelbaar zijn en lichamelijke spanningsklachten ervaren. Bovenstaande kenmerken zijn in een eerste fase zeer normaal, maar zouden geleidelijk aan moeten verminderen of met langere tussenpauzes moeten voorkomen. 8
5. Wat kan ik zelf doen? Net zoals de reacties uiteenlopend kunnen zijn, verwerkt iedereen een schokkende gebeurtenis op zijn eigen manier. Verwerking wil zeggen dat je terug kan denken aan de schokkende gebeurtenis, zonder opnieuw overspoeld te worden door emoties die een impact hebben op je dagdagelijkse activiteiten. Er zijn een aantal algemene aandachtspunten die kunnen helpen bij de verwerking. A. Forceer niets Vlak na een schokkende gebeurtenis nemen je instincten het over. Grijp niet in tijdens dit proces en luister naar de signalen van jouw lichaam. 99Neem even afstand als je tijdelijk geen behoefte hebt aan informatie over het gebeuren. 99Als jouw organisatie een groepsgesprek organiseert, beslis dan voor jezelf of je deelneemt of niet. Louter aanwezig zijn kan ook, je hoeft niet te spreken. 99Volg je eigen tempo en geef aan waar je behoefte aan hebt. 9
B. Geef jezelf tijd en ruimte: accepteer dat verwerking pijnlijk is Een schokkende gebeurtenis heeft tijd nodig voordat ze naar de achtergrond verdwijnt. Het is normaal dat je na 4 weken tot 3 maanden nog regelmatig last ondervindt. Je geest dwingt je om terug te denken aan het gebeuren. Het zoekt, gewild of ongewild, de confrontatie op om er een begrijpbaar verhaal van te maken. Mensen ervaren dit wel eens als het een plaats geven, soms ervaar je dit net als onaangenaam. Je herbeleeft de gebeurtenis, je zoekt informatie op, je praat erover met collega s, je gaat terug naar de plaats van het gebeuren, Naarmate de verwerking vordert, zal de afwisseling van vermijdingsgedrag en het terug herbeleven van de gebeurtenis langzaam verminderen. Uitingen van herbeleving en vermijding 99plotseling opwellen van emotie; 99dromen, nachtmerries; 99beelden zien; 99schrikreacties; 9 9 zich overmatig gespannen en waakzaam voelen. Vermijding 99zich verdoofd voelen; 99geheugenverlies; 9 9 9 zich overmatig met andere zaken bezighouden; 9 zich strak houden aan oude rollen. 10
C. Probeer een goed evenwicht te vinden tussen confrontatie en rust Verwerken kost veel moed en energie. Na elke confrontatie kan je jezelf leeg en/of opgelucht voelen. Dan is het belangrijk om tijdelijk afstand te nemen en wat afleiding te zoeken. Een goede nachtrust is essentieel om voldoende reserve op te bouwen. Dit kan in het begin lastig zijn omdat je ook in je dromen de confrontatie opzoekt. Denk na over acties die jou rust geven. Sommige slachtoffers gaan sporten, wandelen in de natuur, met de hond, spelen met de kinderen, beoefenen terug hun hobby, kijken meer televisie of net tijdelijk geen televisie, willen wat meer alleen zijn,... Tracht waar het kan je routinewerkzaamheden te blijven opnemen, je gewone dagelijkse structuur te volgen. Anderen helpen of lichte karweitjes uitvoeren kan soms verlichtend werken, als je maar niet in overdrive gaat. 11
D. Praat met je naasten Wees bereid steun te aanvaarden, betrek je naaste omgeving mee in je verdriet, wijs ze niet af. Vaak stellen anderen het erg op prijs als je ze in vertrouwen neemt. In een vertrouwelijk gesprek kan je toelichten wat je ervaart, maar ook wat ondersteunend kan zijn. Dit kan zowel praktische als sociale steun zijn. Misschien heb je net meer nood aan rust en kan je partner tijdelijk wat meer huishoudelijke taken op zich nemen. Durf dit bespreken. Hou er rekening mee dat je familie, partner en omgeving niet altijd ten volle kunnen begrijpen wat je beleeft. Mogelijk doen ze met de beste intenties uitspraken die je absoluut niet helpen. Realiseer je dat ze dit doen uit bezorgdheid, ze willen immers dat je pijn zo snel mogelijk weg is. Geef je naasten uitleg over het proces van verwerking beschreven in deze brochure. Probeer hun gezelschap op te zoeken, ook al is het maar om stil samen te zijn. 12
E. Praat met elkaar in de organisatie Collega s onderling Bij schokkende gebeurtenissen op het werk, ervaren sommige slachtoffers meer ondersteuning van collega s dan van hun familie. Zijn er goede onderlinge contacten tussen jou en je collega s, zoek dan steun bij hen door erover te praten. Met de leidinggevende en/of de personeelsdienst Als een schokkende gebeurtenis op het werk plaatsvindt, is het best mogelijk dat je tijdelijk ziekteverlof nodig hebt. Toch is het aangewezen om de werkplek niet te lang te vermijden. De verwerking is immers werkplekgebonden. Je werk hervatten is ook je gewone dagelijkse structuur terug opnemen. Goede zorg vanuit de onderneming bij je werkhervatting is essentieel. Bespreek de impact van het gebeuren met je leidinggevende en/of personeelsdienst, zowel voor het hervatten van het werk als erna. 99Welke informatie over de gebeurtenis heb je nodig of wil je dat er verspreid wordt? 99Denk je eraan om van job te veranderen? Het is normaal dat je kijk op het werk tijdelijk wijzigt. 9 9 Kan en wil je 100% ingezet worden of heb je tijdelijk aangepast werk nodig? Heb je nood aan pauzes, minder lawaai, een rustiger werkplek? 13
F. Praat erover met deskundigen Met je huisarts Het is een meerwaarde om op regelmatige tijdstippen een afspraak te maken met je huisarts om vragen en bedenkingen ten aanzien van het herstel te bespreken. Als je moeite hebt met in- en doorslapen, herstel je trager omdat je minder reserves hebt. Gebruik enkel kalmeer- of slaapmiddelen in overleg met je arts. Met psychosociale opvang Verschillende organisaties bieden na schokkende gebeurtenissen vertrouwelijke gesprekken aan met deskundigen. Deze personen kunnen je helpen om reacties en reflexen beter te begrijpen. Ook kunnen zij je begeleiden in het re-integratieproces op het werk. Vraag eventueel aan je werkgever of je een beroep kan doen op een psychosociale preventieadviseur of arbeidsgeneesheer via de externe preventiedienst (Groep IDEWE) of een deskundige via een andere organisatie (bijvoorbeeld slachtofferhulp, ). De welzijnswet stelt dat de werkgever de kosten voor kortdurende psychologische ondersteuning draagt. 14
G. Denk na over mogelijk contact met de veroorzaker(s) Als de schokkende gebeurtenis veroorzaakt werd door één of meerdere personen, zou het kunnen dat je de nood voelt aan een contact met deze personen. Wil je zelf contact opnemen? Eventueel via iemand anders? Waar heb je behoefte aan? Bespreek dit eerst met iemand die je vertrouwt en doe niets in een opwelling. Het is aangewezen om de nodige stappen door een tussenpersoon of organisatie te laten zetten. Ga niet met de betrokkene praten omdat je denkt hem of haar te kunnen helpen. Je kan niet tegelijk slachtoffer en ondersteuner zijn. Verwacht ook niet per definitie verlossende antwoorden op jouw vragen. 6. Wat kan ik doen voor een slachtoffer in mijn omgeving? Misschien is een familielid, partner, vriend of collega slachtoffer. Iemand uit je omgeving ondersteunen die een schokkende gebeurtenis heeft meegemaakt, is niet evident. Je wil dat deze persoon zo snel mogelijk terug de oude is en niet zoveel verdriet heeft. Je wil helpen maar voelt jezelf machteloos. Sommige naasten krijgen het een periode erg hard te verduren. 99Medeleven en een luisterend oor zijn de belangrijkste hulp. Verwacht niet dat jij voor alle herstel kan zorgen. Je bent hier niet verantwoordelijk voor. Dring ook geen hulp op. 99Moedig aan om te praten, zowel over de gebeurtenis als over de spreekwoordelijke koetjes en kalfjes. Forceer geen gesprek wanneer de persoon er geen behoefte aan heeft. Neem dit ook niet persoonlijk op. 99Laat hevige emoties zoals schuld, schaamte en kwaadheid aan bod komen zonder ze te beoordelen of te spiegelen aan hoe je denkt dat je zelf zou reageren of al eens gereageerd hebt. Aanvaard dat verwerking voor iedereen anders kan verlopen. Ga ervan uit dat je naaste tijdelijk veel prikkelbaarder kan overkomen. 15
99Vermijd goedbedoelde opmerkingen zoals het is allemaal toch zo erg niet, of je moet je er gewoon overzetten of wees blij dat je nog leeft of ik heb al veel erger meegemaakt. Zeg eerlijk dat je even niet weet wat zeggen als dat zo is. 99Reik praktische ondersteuning aan, ook als het slachtoffer daar misschien niet expliciet om vraagt. Maak eten, doe boodschappen, neem alledaagse dingen even over. Probeer je naaste later wel stilaan zelf controle te laten herwinnen over zijn of haar eigen leven. 99Informeer jezelf over schokkende gebeurtenissen en de gevolgen, stel vragen aan je huisarts of aan de onderneming. 99Zoek zelf ook sociale steun en uitlaatkleppen die je rust bieden. 99Gun jezelf en je naaste tijd om de gebeurtenis te verwerken. 99Vergeet de verjaardag niet van de schokkende gebeurtenis. Laat voelen dat het slachtoffer niet alleen staat met zijn herinneringen, ook al is het al een jaar later. 7. Wie kan ik contacteren? Aarzel niet om contact op te nemen met je personeelsdienst, je werkgever, je leidinggevende of vertrouwenspersoon om te signaleren dat je verdere (professionele) ondersteuning wenst. Wanneer je dit liever niet binnen de organisatie kenbaar maakt, kan je dit bespreken met je huisarts. Groep IDEWE kan als externe dienst voor preventie en bescherming op het werk ook zijn steentje bijdragen. 16
Via de arbeidsgeneesheer: 99De arbeidsgeneesheer weegt mee af in welke mate je baat zou hebben bij professionele opvang. 99Hij evalueert of je in staat bent om je werk uit te voeren en of er een risico bestaat voor jouw of andermans veiligheid en welzijn. 99Een bezoek aan de arbeidsgeneesheer kan zowel op aanraden van je werkgever als op eigen verzoek. Via de psychosociale preventieadviseur: 99Hij kan in de eerste drie maanden na de gebeurtenis enkele ondersteunende opvanggesprekken hebben met jou, individueel of samen met de betrokken collega s. Hij kan je begeleiden in het plaatsen van het gebeuren, je gevoelens en je gedachten. Ook kan hij helpen bij de re-integratie op het werk. 99Sommige werkgevers bieden de mogelijkheid tot deze gesprekken spontaan aan. Anderen weten niet dat deze mogelijkheid bestaat. Aarzel dus niet om ernaar te vragen. Indien nodig, kunnen zowel de arbeidsgeneesheer als de psychosociale preventieadviseur je helpen om therapeutische ondersteuning te vinden. 17
8. Nuttige adressen en informatie Links Groep IDEWE: www.idewe.be Slachtofferhulp: www.caw.be/slachtofferhulp Centrum voor Geestelijke gezondheidszorg in je eigen buurt: www.psychomirror.com.hulpverleners/cgg.htm Informatie Over leven na een schokkende gebeurtenis door VU medisch centrum. Als je slachtoffer wordt van een schokkende gebeurtenis door het CAW. De klap te boven door Huub Buijssen. 18
Notities 19
Voor meer informatie kan u steeds terecht bij uw preventieadviseurpsychosociale aspecten of regionaal kantoor van de Groep IDEWE. Antwerpen Tel. 03 218 83 83 Fax 03 230 56 78 antwerpen@idewe.be Brussel Tel. 02 237 33 24 Fax 02 230 05 69 brussel@idewe.be Gent Tel. 09 264 12 30 Fax 09 264 12 39 gent@idewe.be Hasselt Tel. 011 24 94 70 Fax 011 22 35 62 hasselt@idewe.be Leuven Tel. 016 39 04 38 Fax 016 39 04 02 leuven@idewe.be Mechelen Tel. 015 28 00 50 Fax 015 28 00 60 mechelen@idewe.be Namur Tel. 081 32 10 40 Fax 081 30 13 71 namur@idewe.be Turnhout Tel. 014 40 02 20 Fax 014 40 02 29 turnhout@idewe.be Roeselare Tel. 051 27 29 29 Fax 051 27 29 59 roeselare@idewe.be www.idewe.be IDEWE - Niets uit deze uitgave mag, in enige vorm of op enige wijze, verveelvoudigd of openbaar gemaakt worden zonder schriftelijke toestemming van de uitgever. Verantwoordelijke uitgever: dr. Simon Bulterys, IDEWE, Interleuvenlaan 58, 3001 Leuven 20258/102011. Wettelijk depot: D/2011/11.422/47.