Boeksignalet Frank d Butter Onder redactie van Kutsal Yesilkagit Bevolkingskrip: edreiging of zeg voor de econoie? Frank d Butter is hoogleraar algee econoie aan de Vrije Universiteit Asterda. Correspondtiegegevs: Prof. dr. F.A.G. d Butter Vrije Universiteit Asterda Faculteit der Econoische Wetschapp Bedrijfskunde Afdeling Algee Econoie De Boelelaan 1105, kaer 2A38 1081 HV Asterda futter@fewe.vu.nl Jaap van Duijn, 2007, De groei voorij; over de econoische toekost van Nederland na de ooing nineties, Asterda: De Bezige Bij. Lawrce J. Kotlikoff Scott Burns, 2005, The Coing Gerational Stor. What You Need to Know aout Aerica s Econoic Future, Caridge, MA: MIT Press. Roert Stowe England, 2002, Gloal Aging and Financial Markets; Hard Landings Ahead?, Washington, DC: The CSIS Press. Inleiding Vanuit econoisch perspectief iedt de krip van de Nederlandse evolking in de kode decnia voldode kans voor e duurzae welvaart. Dit essay epreekt deze stelling aan de hand van e drietal rect versch oek waarin de gevolg van de deografische ontwikkeling voor de econoische ontwikkeling ctraal staan. Het gaat daarij zowel o ontgroing de vruchtaarheidsgraad van vrouw die ed de 2,1 is gedaald als o de vergrijzing de geoortegolfgeratie die et psio gaat. Daarij versterkt de evolkingskrip vanwege ontgroing het prolee van de vergrijzing. De drie esprok oek etreff: (1) Jaap van Duijn (2007) over de gevolg voor de econoische groei, (2) Roert Stowe England (2002) over de gevolg voor de financiële arkt (3) Laurce Kotlikoff Scott Burns (2005) over de last van de toekostige geraties. In het vervolg wordt eerst e algee eeld van deze oek geschetst, vervolgs ko de verschillde anier o teg welvaart aan te kijk aan de orde, daarna wordt nader ingegaan op verschillde thea s uit de oek. Tot slot wordt ezi welke politieke afweging er geaakt di te word o tot e duurzae welvaart te ko. Karakterisering van de drie oek Alle drie de oek die in dit essay ctraal staan, he e populair wetschappelijk karakter. Jaap van Duijn richt de aandacht daarij op de gevolg voor de Nederlandse econoie, aar plaatst dat wel heel duidelijk in de internationale context. Zo ko de ontwikkeling inn de EU, aar ook de opkost van de zich snel ontwikkelde grote econoieën, in het ijzonder India China, aan de orde. Ook esteed Van Duijn flink wat ladzijd aan actuele zak die he knelijk sterk ezighoud, zoals de excessieve eloning van topanagers uit het edrijfslev, de hinderlijke regelgeving de tds dat er steeds eer anagers ko terwijl er juist ehoefte is aan eer vaklied onderneers. Terecht stelt Van Duijn dat goed onderneerschap heel andere kwaliteit verlangt dan die van 330
Boeksignalet anagers. Deze onderwerp he echter niet, of slechts zeer zijdelings, etrekking op de econoische gevolg van e evolkingskrip. Het oek van Laurce Kotlikoff Scott Burns is op te vatt als e politiek paflet. Het geeft teg de achtergrond van de vergrijzing e draatisch eeld van de gevolg van het Aerikaanse econoische eleid van de afgelop decnia. De onhoudare eloft aan de Aerikaanse evolking die de presidt de afgelop periode he gedaan, word in eeldd taalgeruik uitgeet. Mooie oneliners die de toonzetting van het oek weergev zijn: We re going to scare you, ut we ar t trying to Our deepest otivation is very siple: we are fathers (Kotlikoff Burns 2005, 14). Het oek is heleaal op de Aerikaanse situatie toegespitst laat aan de hand van geratiereking zi welke last de jongere geraties door de geoortegolfgeratie op hun dak geschov he gekreg. In die zin is het e wilde variant op de analyse van de intergerationele overdracht die de Wetschappelijke Raad voor het Regeringseleid (WRR) in het rapport Geratieewust Beleid voor Nederland heeft geaakt (WRR 1999). Daarij kot dat de Verigde Stat (VS), in tegstelling tot ons land, e or tekort op de etalingsalans he, dat ook het tekort van de overheid onder Presidt G.W. Bush or is opgelop ( doule deficit ). Kotlikoff Burns eindig hun etoog et voorstell voor drastische hervoring voor het Social Security Syste (= psiostelsel plus areidsongeschiktheid plus voorziing voor naestaand) het Medical Security Syste (ziektekoststelsel). Het oek van Roert Stowe England, e vooraanstaand financieel journalist et goede knis van zak, conctreert zich op de vraag welke gevolg de deografische onevwichtighed in de toekost zull he voor de financiële wereld. Welke invloed he de verandering in de psioverogs voor de verhouding tuss aandel oligaties, vooral, in hoeverre kunn deze verandering geleidelijk plaatsvind, zodat grote nadelige schokk op de financiële arkt kunn word vered? E elangrijk deel van het oek estaat uit e weergave van wetschappelijke studies die e gekwantificeerd antwoord op deze vrag proer te vind. Het prolee daarij is dat verschillde econoische echanis door elkaar spel, zodat de uitkost van de esprok studies nogal van elkaar verschill. Het oek van England geeft zodode e guanceerd eeld van de ogelijke ontwikkeling. Operkelijk is dat alle drie de esprok oek eiglijk nauwelijks over evolkingskrip gaan, aar vooral over de gevolg die de psionering van de geoortegolfgeratie voor de econoische ontwikkeling wereldwijde kapitaalstro zal he. Deze gevolg lop tot 2040: in dat jaar zal toch al e aanzilijk deel van de geoortegolfers zijn overled. Daaro wordt in deze wat verdere toekost het prolee van de vergrijzing wel in sahang et de ontgroing gezi. Het gaat dan o het in volgorde optred van e ay oo schok e ay ust schok (England 2002, 33). E analyse van alle de gevolg van evolkingskrip, de ay ust-schok, ligt daaro dan ook nu niet voor de hand. Voor de econoische gevolg van zo n schok oet terug naar eschouwing van vóór de Tweede Wereldoorlog (WO II), zoals van Reddaway (1939). Econoische groei welvaart De vraag hoe goed of slecht evolkingskrip voor de econoie is, laat zich foraliser tot de vraag in hoeverre evolkingskrip welvaartsvoordel dan wel welvaartsnadel oplevert, vervolgs wat de overheid daaraan kan oet do. Daaro is het eerst goed kort e overzicht te gev welke egripp hierij van elang zijn. Het egrip welvaart wordt vaak geassocieerd et ateriële welvaart daaree et econoische groei. Van Duijn spreekt in dit verand van welstand (Van Duijn 2007, 198). Econoische groei houdt in dat het voor inflatie gecorrigeerd nationaal inko toeet. Econoische groei in deze zin heeft plaats wanneer de productiviteit toeet, aar ook wanneer de evolking toeet. In die zin is evolkingskrip dus per definitie slecht voor de econoische groei. Maar niet voor de ateriële welvaart van de individuele urgers. Daaro wordt econoische groei per hoofd van de evolking veelal als welvaartsindicator gehanteerd. Econoische groei is dan het gevolg van groei van de areidsproductiviteit in sahang et technologische vooruitgang. Echter, zulke technologi- 331
Boeksignalet sche vooruitgang kan ook word geruikt o korter te werk, zodat eer vrije tijd wordt verkreg, of o de ilieukwaliteit te vereter. In dat laatste geval is sprake van e veretering van de ilieuefficicy van de productie: per eheid product wordt e inder groot eroep op het ilieu gedaan. In de praktijk etekt dat vaak dat er inder ergie nodig is voor de productie. In dit verand geldt e reder welvaartsegrip waar ook andere preferties dan alle ateriële groei spel. Van Duijn spreekt hier van welvaart, in nog redere zin van welzijn (Van Duijn 2007, 198 e.v.). Dit rede welvaartsegrip speelt e elangrijke rol in de Nederlandse school van de welvaartseconoie et Hnipan, Wolfson, Heertje, op ilieugeied, Hueting als protagonist. Met nae op het geied van het ilieu als onderdeel van het rede welvaartsegrip spel allerlei eetprole ij de ereking van het nationaal inko (Van Duijn 2007, 183). Van Duijn (2007, 200) legt hier de associatie et de econoie van het goeg. Aan dit egrip is vooral de naa verond van Bo Goudzwaard, oudhoogleraar econoie aan de Vrije Universiteit. Toch gev Goudzwaard De Lange (1986, 70) aan de econoie van het goeg e iets andere inhoud. Zij eschouw als de kern van dit egrip dat het, ook in de vorgeving van onze econoische orde, ogelijk is voorrang te gev aan de econoische nod: nod van de arst van werkzoekd. De prijs is dat e deel van de selijke verlangs daarvoor oet wijk. Anders gezegd gaat het ij deze interpretatie van de econoie van het goeg o e herverdeling van de (ateriële) welvaart waarij, zowel innlands als internationaal e grotere solidariteit tuss ar rijk wordt epleit. Operkelijk is dat dit soort verdelingskwesties in de drie esprok oek niet tot nauwelijks aan de orde kot. Tegwoordig is er veel onderzoek naar de relatie tuss econoische groei geluk. Het lijkt dat ov e epaald inkosniveau (ostreeks 20.000 euro per hoofd) s niet gelukkiger van e verdere econoische groei word (zie ook Van Duijn 2007, 187-189). Hieruit lijkt dat, ook al zou evolkingskrip tot e afnae (of verinderde groei) van het nationale inko per hoofd leid, het niet per se e verindering van de welvaart, het welzijn of geluk etekt. Bevolkingskrip die niet door evolkingspolitiek wordt geutraliseerd kan etek dat andere preferties, in de richting van eer welvaart in rede zin, eer welzijn of zelfs eer geluk, e grotere rol krijg. Dan krijgt de econoie van het goeg in de oderne vor wel gestalte, waarij wellicht e daling van de welstand (= ateriële welvaart) ruite laat voor eer welvaart welzijn. Vanuit het rede welvaartsegrip zorg zulke preferties voor e duurzae welvaart. Econoische groei evolkingsontwikkeling In de VS is (nog) nauwelijks sprake van evolkingskrip. Vandaar dat de eide oek die de Aerikaanse situatie esprek (Kotlikoff Burns, England) alle de gevolg van de vergrijzing ezi niet van evolkingskrip. Land uit Europa waar het prolee van de evolkingskrip zich wel proint anifesteert zijn Japan, in de iets verdere toekost China vanwege de éénkindpolitiek (Van Duijn 2007, 107). Terwijl er vooralsnog grote wetschappelijk onzekerheid is over de gevolg van evolkingskrip voor de econoische groei,, in redere zin de welvaart, estaat er wel flink wat onderzoek naar de causale relatie de andere kant op, naelijk van econoische groei naar evolkingskrip. Dit onderzoek suggereert e causaliteit die via allerlei kanal loopt, zoals inder noodzaak tot kinderareid regelgeving daarover (Doepke 2004), de toae van de technologische ontwikkeling, waardoor inder inzet van areid nodig was (Galor 2005), de kwaliteit van de kinderopvoeding areidsdeelnae van vrouw (Hondroyiannis 2004). D Butter Sleeos (2003) suggerer dat de negatieve relatie tuss econoische groei vruchtaarheid t dele sahangt et de gewning aan e nieuwe rolverdeling tuss an vrouw ij de toego areidsdeelnae van vrouw. In Scandinavische land, ook in Nederland heeft deze gewning eerder plaatsgevond dan in de Mediterrane wereld, wellicht ook in de vooralige Oostlokland, waar de vruchtaarheid oteel zeer laag is. Areidsarkt E elangrijke eleidsoptie o de nadelige gevolg van de vergrijzing voor de werkde geraties van org teg te gaan, is e verhoging van de areidsparticipatie. Het etekt e groter draag- 332
Boeksignalet vlak voor de inkosoverdracht aan gepsioneerd dus inder doorschuiv van last aan toekostige geraties. Voorstell o eer ouder vrouw aan het werk te houd, deeltijders langer te lat werk verhog van de psioleeftijd pass in dit kader (WRR 2000; Coissie Bakker 2008; Van Duijn 2007, 241). De areidsarkt verandert door de vergrijzing in die zin, dat er eer eer e tekort aan areidskracht ontstaat (zie voor e nuancering de ijdrage van Paul de Beer in dit nuer). Bij deze schaarste aan areid dreigt looninflatie. Volgs Kotlikoff Burns (2005, 135) zal overigs vooral de hoge schuld van de overheid voor inflatie zorg, e aspect dat in Nederland van inder elang lijkt dan in de VS. E evordering van de iigratie o de schaarste aan areidskracht teg te gaan, wordt over het algee niet als e goede oplossing gezi, ehalve iigratie van hoog ontwikkelde kniswerkers (Van Duijn 2007, 21 e.v., 33, 35). Van eer elang is de internationale handel o onevwichtighed op de areidsarkt op te vang. Dit kot tot uitdrukking in de toede tds van gloalisering waarij steeds eer tak word uitesteed aan land et e voldode areidsaanod dus et (nog) lage lon. Te voorzi is dat deze ontwikkeling leidt tot e verschuiving van het zwaartepunt van de wereldeconoie in de richting van China India (Van Duijn 2007, 121 e.v.), et Europa als achterlijver. Dat achterlijv geldt ook voor de VS, waarij de dollar de positie als reservevaluta in de wereld kan verliez, hetge e extra last voor dat land etekt (Kotlikoff Burns 2005, 225). Voor Nederland als handelsland is deze verschuiving van het econoisch zwaartepunt niet alle e edreiging aar ook e kans wanneer de innovatie areidsarktcopetties word gericht op de koppeling van de technologische knis aan de knis over waar hoe tak goed, dat wil zegg et lage transactiekost, kunn word uitesteed ( ake or uy locatieeslissing) (Van Duijn 2007, 253; D Butter 2008). (On)houdare overheidsfinanciën Het feit dat zonder drastische eleidsingrep de overheidsfinanciën onhoudaar zijn, staat ctraal in de analyses van de financiële gevolg van ontgroing, vooral, vergrijzing. Kotlikoff Burns illustrer dit aan de hand van de ereking van het zogaade fiscal gap (of sustainaility gap ): het verschil tuss overheidsuitgav overheidsinkost, in e toekostprojectie waarij ge aatregel word go ij de huidige elastingvoet. Deze fiscal gap edroeg in 2005 in de VS 45 iljo dollar (Kotlikoff Burns 2005, 66). Maar volgs e ereking van de inter-teporele udgetrestrictie van de overheid is het nog erger. Hiervoor geldt de forule A = C + D + V T H (Kotlikoff Burns 2005, 92), waarij A de last voor de toekostige geraties voorstelt, C de contante waarde van overheidsaankop, D de officiële staatschuld, V de ipliciete staatschuld, T de contante waarde van de elasting etaald door de huidige geraties; H de waarde van de financiële activa van de overheid. De ipliciete staatsschuld V is hierij verreweg het elangrijkst. Vanwege allerlei eloft in de sfeer van de psio ziektekost ( Medicare ) is deze last opgelop tot 79 iljo VS dollar (Kotlikoff Burns 2005, 51), aar dat edrag lijft uit eeld in de geruikelijke eschouwing over udgettekort. Alle andere edrag uit de vergelijking vall hierij in het niet, zodat e vergroting van T (hogere elasting) of e verlaging van C (ezuiniging) ge optie vor o A te do verinder. Alle e drastische hervoring van de psio door de staat verzorgde ijdrag aan de ziektekost kunn aan de toekostige geraties redding rg. Financiële arkt De etekis van al deze intergerationele onevwichtighed voor de financiële arkt is inder eduidig. De door England esprok studies die veelal geaseerd zijn op geavanceerde algee evwichtsodell, lat e geêleerd eeld zi. E elangrijk aspect daarij is de ate van kapitaaldekking van psiovoorziing. Operkelijk is dat de activa vanwege de kapitaalgedekte psiovoorziing in de VS, het Verigd Koninkrijk, Japan Nederland in 1999 aar liefst 86% van de totale kapitaalgedekte psiovoorziing in de wereld uitak. Dankzij deze (deels gedwong) spaarzin van de geoortegolfgeratie steeg de vraag naar financiële activa, hetge e opwaartse druk op de prijs(-koers) e daling van het gewste rdet tot gevolg had. Wanneer de geoortegolfgeratie gepsioneerd is zal zich e ogekeerde eweging voor do; et e geringere 333
Boeksignalet vraag vanwege de ontsparing. Het prolee daarij is dat de psioesparing dan vanwege de dalde koers inder waard word. Dit kan de toezegging ij defined efit -psioregeling in de prole rg, vandaar dat, volgs England (2002, 22), defined contriution -regeling de voorkeur verdi. Bovdi zull, vanwege grotere koerszekerheid, in de periode van ontsparing eer (vastrtde) oligaties word gevraagd dan aandel, hetge e verschuiving in de koersverhouding tuss aandel oligaties tot gevolg heeft (England 2002, 30). Echter, de afnae van het aanod van areid vanwege de vergrijzing heeft (wellicht) ook tot gevolg dat er inder kapitaal nodig is. In dat geval houd afned aanod van, vraag naar financiële activa wat eer gelijke tred zodat het netto resultaat voor de financiële arkt onzeker is. De vraag daarij is ook in hoeverre de huizprijz et huiz als individuele psiovoorziing zull dal wanneer de ayooers et psio gaan op hun verog inter. Dit alles leidt tot de oeilijk te eantwoord havraag: zal het financiële systee ij deze grote deografische verandering ineklapp e harde landing ak, of zal er, ede dankzij goed financieel eleid, sprake kunn zijn van e zachte landing. Vereld zij dat deze analyse losstaat van de turulte ontwikkeling op de financiële arkt vanwege de kredietcrisis van 2007/2009. Technologie, ilieu ruite De WRR (1999) eschouwt de overdracht van technologiekapitaal, dat wil zegg het feit dat de opstapeling van technologische vernieuwing voor e steeds hogere productiviteit daaree voor e hogere ateriële welvaart zorgt, als de elangrijkste intergerationele overdracht van oud naar jong (zie ook Kotlikoff Burns 2005, 58). Zo kan de technologische ontwikkeling tegwicht ied teg de hogere last van de toekostige geraties vanwege de vergrijzing. E kantteking daarij is wel dat veel van de psioverplichting eeeweg et de reële econoische groei (Kotlikoff Burns 2005, 89). Dan iedt de technologie ge soelaas voor de ipliciete staatsschuld. Dit geldt nog sterker voor de uitgav aan zorg ziekte. De technologische ontwikkeling rgt hier eerder hogere dan lagere kost et zich ee. Toch kan technologie ijdrag tot e grotere welvaart welzijn van toekostige geraties, zeker wanneer deze wordt ingezet voor handhaving zelfs veretering van de kwaliteit van het ilieu. Iets dergelijks geldt voor evolkingskrip: dan wordt Nederland inder vol. Het is zaak dit voordelige effect van evolkingskrip te lat opweg teg de nadel vanwege de extra last voor toekostige geraties. Het vergt wel e goede scarioanalyse die de gevolg van de krip voor de woningehoefte de infrastructuur in eeld rgt. Tot nu toe wordt nog te veel van e voortzetting van de groei uitgegaan. Conclusies De geschiedis kt andere period van econoische krip. Van Duijn ziet e overekost tuss het huidige tijdsgewricht Nederland in de achttide eeuw. Anderszins is de snelle econoische groei na de WO II uniek in de geschiedis, e teruggang naar e econoische groei van voor de WO II ligt in de rede. In die zin is evolkingskrip ook niet e situatie die koste wat het kost vered dit te word. Kosai e.a. (1998) gev zelfs aan dat in e land als Japan, waar de vergrijzing zeer hard toeslaat, dat ge eleering voor e verdere econoische groei hoeft te zijn. Wel veronderstell zij daarij dat de vruchtaarheid weer zal toe. Al et al kan word geconcludeerd dat het prolee van de vergrijzing vanwege de psionering van de geoortegolf geratie in de kode decnia e lod last voor de (dan) werkde geratie zal zijn. Dat vraagt vandaag o e oplossing. Bevolkingskrip vanwege ontgroing zal die oplossing igszins eoeilijk. Dat neet niet weg dat evolkingskrip, vanwege e geringer ruiteeslag andere voordel voor het ilieu, ook voordel kan he vanuit het perspectief van het rede welvaartsegrip. Het kan het welzijn evorder isschi ook wel onze evolking (nog) gelukkiger ak. Wel di vanuit e politieke discussie over de wselijkheid van evolkingskrip de preferties te word gearticuleerd. Dan kot er zicht op de eleidsaatregel die nodig zijn voor e geratieewust eleid dat tot e duurzae welvaart leidt. 334
Boeksignalet Literatuur Butter, F.A.G. d,2008, Handel innovatieeleid. In: W.W. Boonstra S.C.W. Eijffinger (red.), E klassiek econoo et e rede lik; opstell aangeod aan prof.dr. Hans Visser, D Haag: Sdu Uitgevers, 95-112. Butter, F.A.G. d J. Sleeos, 2003, De ontgroing van Europa. Econoisch Statistische Bericht, 88: 356-358. Coissie Bakker, 2008, Naar e toekost die werkt. Advies Coissie Areidsparticipatie, opgehaald op 16 juni 2008 van www.naaretoekostdiewerkt.nl/advies. Doepke, M., 2004, Accounting for fertility decline during the transition to growth. Journal of Econoic Growth, 9: 347-383. Galor, O., 2005, The deographic transition and the eergce of sustained econoic growth. Journal of the European Econoic Association, 3: 494-504. Goudzwaard, B. H.M. de Lange, 1986, Goeg van te veel, goeg van te weinig: wissels ozett in de econoie, Baarn: T Have. Hondroyiannis, G., 2004, Modelling household fertility decisions in Greece. The Social Scice Journal, 41: 477-483. Kosai, Y., J. Saito N. Yashiro, 1998, Declining population and sustained econoic growth: can they coexist?. Aerican Econoic Review, Papers and Proceedings, 88: 412-416. Reddaway, W.B., 1939, The Econoics of a Declining Population, London: All and Unwin. WRR, 1999, Geratieewust Beleid, Rapport aan de Regering, nr. 55, D Haag: Sdu Uitgevers. WRR, 2000, Doorgroei van Areidsparticipatie, Rapport aan de Regering, nr. 57, D Haag: Sdu Uitgevers. 335