PDF hosted at the Radboud Repository of the Radboud University Nijmegen

Transcriptie

1 PDF hosted at the Radoud Repository of the Radoud University Nijeg The following full text is a pulisher's version. For additional inforation aout this pulication click this link. Please e advised that this inforation was gerated on and ay e suject to change.

2 Van leeg naar vol, weer terug? Theo Engel De evolking van Nederland tuss 18 2 Theo Engel is hoogleraar historische deografie aan de Radoud Universiteit Nijeg. Correspondtiegegevs: Prof. dr. Th.L.M. Engel Radoud Universiteit Nijeg Opleiding Geschiedis Postus hd Nijeg Savatting De Nederlandse evolking groeide tuss 18 2 van twee iljo ziel naar zesti iljo inwoners. Teg het einde van de twintigste eeuw leek aan die spectaculaire groei e einde te ko voorspelde ige prognose e evolkingskrip in de naije toekost. Deze ijdrage eschrijft voornaelijk de aanloop naar dit ogelijke oslagpunt. Aan od ko op de eerste plaats de verschill van de evolkingsgroei in tijd naar regio. Daarnaast ested we aandacht aan de gevolg van die groei: uranisatie verandering in de leeftijdsopouw, in de sex-ratio, in de sastelling van de eroepsevolking in de verhouding tuss het aantal aanhangers van de diverse religieuze doinaties. Tot slot vrag we ons vanuit historisch perspectief af hoe groot de kans is dat de Nederlandse evolking zal krip, als dat zo zou zijn, welke gevolg dat zou he. 1 De lange lijn van de evolkingsontwikkeling na 18 Naar heddaagse aatstav oet het Nederland van egin negtide eeuw e onvoorstelaar leeg land zijn geweest. Dat althans is de conclusie die zich opdringt ij het estuder van de eerste volkstelling. Deze telling hadd nog niet de etrouwaarheid die later in de negtide eeuw vanzelfsprekd werd, aar de grote lijn zijn veelzeggd. In de telling van 1795 lez we dat de Volksigte in de Bataafsche Repuliek rui ziel edroeg ( Tell we daar Liurg ij, dan kot het totaal op e evolking van (Overvoorde 1915, 272). Ter vergelijking zij vereld dat tegwoordig alle al in de vier grote sted eer dan twee iljo s won. Ook in 1795 vord Asterda, Rotterda, D Haag Utrecht al de grootste aggloeraties van het land, aar alle Asterda was et 217. inwoners e plaats die et recht groot goed kan word. De andere sted zoud nu vall in de categorie provinciested et respectievelijk 53., ewoners inn hun grz. En wat te dk van geet aan de andere kant van het spectru? Klein Waspik telde 3 (!) ziel, Langeakkersoord 9, dan volgd er nog eer dan tweehonderd plaats vóór de evolking in de drie cijfers kwa. Het zou nog e eeuw dur voor Hdrik Marsan geor werd, aar zijn dichtregels over de

3 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? rede rivier die traag door oneindig laagland gaan, roep precies het eeld op dat past ij de uitkost van de Bataafse telling, vooral de strofe die luidt: in de geweldige / ruite verzonk / de oerderij / verspreid door t land. Zeker, die geweldige ruite werd gaandeweg opgevuld, aar ook het tepo daarvan was aanvankelijk traag. In 1815 was de evolking toego tot in 183 kwa de volkstellers tot iets eer dan 2.6. Nederlanders. Van de sted was Asterda tuss achteruit gegaan tot 22. inwoners, terwijl Rotterda, D Haag Utrecht weliswaar fors war gesteg, aar zelfs in de grootste van die drie, Rotterda, stopte de teller ij 72.. De zeer kleine dorpjes war to nog niet verdw. In het Zuid-Hollandse Bthorn woond ook in 183 nog slechts 11 inwoners. Lat we dit arcadische vaderland als uitgangspunt ne voor e schets van de evolkingsontwikkeling sindsdi. In grafiek 1 ziet dat er vanaf het idd van de negtide eeuw e groeiversnelling optrad. In 185 passeerde de ijlpaal van 3 iljo inwoners, in 19 war er al 5 iljo Nederlanders, daaree was de toon gezet voor de toae in de twintigste eeuw. De volgde verdueling vond plaats in 195 to ons land 1 iljo inwoners telde, ij het ingaan van de etwintigste eeuw was de 16 iljo inn handereik. Uit de grafiek lijkt overigs dat deze groei niet regelatig over de twee eeuw verdeeld was. In de eerste helft van de negtide eeuw na het inwonertal van Nederland aar traag toe. Pas tuss ruwweg werd de grootste toae gerealiseerd. Daarna vlakte de groei weer af. Was deze ontwikkeling typerd voor ons land of paste ze in het Europese patroon? We eantwoord die vraag door te ezi hoe de vergelijking uitvalt et de deografische ontwikkeling in de twee uurland. De cijfers van tael 1 ler dat Nederland e opvalld snelle evolkingsgroei kde. Tot het einde van de negtide eeuw had Duitsland dit tepo nog ijgeed, aar de Belgische evolking was al relatief kleiner geword. De oorlog die de eerste helft van de twintigste eeuw kerkt, he vooral in Duitsland hun tol geëist dus zi we in 195 dat de Nederlandse groei ge parallel kde ij de twee uurland. Uiteindelijk resulteerde de ontwikkeling van de Nederlandse evolking in e vervijfvoudiging in 2 t opzichte van 185. De groei in zowel België als Duitsland kwa aar tot de helft van dat niveau. We zull hier e aantal gevolg van de groei van de Nederlandse evolking in deze twee eeuw verder uitdiep. Aan od ko de regionale spreiding van de evolkingsgroei, de gevolg daarvan voor de dichtheid van evolking, de conctratie van de groei in sted. Naast het aantal Nederlanders veranderde ook de sastelling van de Nederlanders naar kerk als leeftijd, sex-ratio, sociaaleconoische groep religieuze gezindte. Voor e juist egrip van de deografische process in de negtide twintigste eeuw is ook inforatie over deze kerk van elang. 2 Regionale verschill in evolkingsgroei De kortst ogelijke savatting van de evolkingsontwikkeling in Nederland in de negtide twintigste eeuw luidt dat het inwonertal verachtvoudigde. Dat er in die groei chronologische tepoverschill te onderscheid zijn, werd al eschrev, aar er trad ook regionale verschill op (zie grafiek 2). De diverse del van het land ontwikkeld Tael 1. De evolkingsontwikkeling in Nederland, België Duitsland, Nederland België Duitsland Nederland België Duitsland Asolute aantall Indices Bron: Nederland: CBS, Statline; België : R. Lesthaeghe, The decline of Belgian fertility (Princeton 1976) 8; Duitsland : J. Knodel, The decline of fertility in Gerany (Princeton 1974) 31; België Duitsland 2: Eurostat

4 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? 18 Bevolkingsgroei (ln) Jaar Grafiek 1. Bevolkingsontwikkeling Nederland, (ron: CBS, Statline) 4 Bevolkingsgroei (ln) Z-H 3 N-H 2 N-B Gld 1 Gr Li Utr Ov Frl Dr Jaar Ze Zuid-Holland Noord-Holland Noord-Braant Gelderland Liurg Overijssel Utrecht Friesland Groning Drthe Zeeland Grafiek 2. Bevolkingsontwikkeling Nederlandse provincies, (ron: CBS, Statline)

5 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? zich in hun eig tepo. To de opkost van nieuwe industrieën areidsplaats ood, stiuleerde dit de evolkingsaanwas in plaats regio s waar die edrijvigheid gevestigd was. De textielindustrie in Noord-Braant Twte iedt daar vooreeld van. Maar ook de ijnindustrie in Liurg zorgde voor e igratiestroo. Kijk we naar het asolute inwonertal, dan was Zuid-Holland uit kijf de grootste provincie in de hele periode die we hier estuder. In 1815 herergde de provincie inwoners, op korte afstand gevolgd door Noord-Holland, aar de groei sindsdi zorgde ervoor dat Zuid-Holland in 2 rui 9. eer inwoners had dan de noordelijke concurrt, naelijk ijna 3,4 iljo. Bij de strijd o de rol van kleinste provincie werd er vaker stuivertje gewisseld. Drthe telde in 1815 aar inwoners leef tot 1947 de provincie et het kleinste inwonertal. Bij de volkstelling van 1947 had Zeeland de rode lantaarn overgo vanaf het eetot 198 was nieuw koer Flevoland het kleinst. Uit de grafiek lijkt voorts dat we, gelet op de grootte van de provincies in 2, drie groep kunn onderscheid. Noord-Holland, Noord-Braant Gelderland war relatief grote provincies et inwonertall van rond de 2 iljo. Liurg, Overijssel Utrecht vord e iddgroep et e evolking van ongeveer 1 iljo. Nog e trede lager treff we Friesland, Drthe, Groning Zeeland aan et e half iljo inwoners. De positie die e provincie inneet in de rangorde van asolute grootte, staat natuurlijk los van de relatieve groei. Toch kan ook inzicht in de groeikracht van e provincie interessante inforatie oplever. In tael 2 zijn daaro de groeicijfers opgo voor zowel de negtide de twintigste eeuw, als voor eide eeuw sa. Steeds is daarij het eerste jaar van waarneing op 1 gesteld de ontwikkeling vanaf dat punt geet. Nu lijkt dat de kleinste provincie in de loop van de negtide eeuw de grootste groei dooraakte. De evolking van Drthe was in 1899 aar liefst 3,2 aal zo groot als in Geiddeld verdueld de provincies hun inwonertal in deze periode, aar Liurg (1,82 aal zo groot) Noord-Braant (1,88 aal zo groot) lev duidelijk achter. Hoe anders was de ontwikkeling gedurde de twintigste eeuw. Tuss vord de trage groeiers van de negtide eeuw, Liurg Noord-Braant, sa et Utrecht de snelst groeide provincies. Hun inwonertall verviervoudigd. De vorige eeuw was daarteg niet evorderlijk voor de evolkingsgroei in Zeeland de twee noordelijkste provincies. Daar lag de toae van het inwonertal ver ed het landelijk geiddelde. Voeg we de hele periode sa, dan lijk de provincies geiddeld et e factor zev te zijn toego. Asolute koplopers zijn Drthe Utrecht (vertivoudiging) in iets inder ate Zuid-Holland (8,75 aal zo groot). Friesland, Zeeland Groning daarteg groeid relatief langzaa. Tael 2. Relatieve evolkingsontwikkeling Nederlandse provincies ( ) Groning (1815 = 1) (1899 = 1) (1815 = 1) 415 Friesland Drthe Overijssel Gelderland Utrecht Noord-Holland Zuid-Holland Zeeland Noord-Braant Liurg Nederland Bron: : 2: CBS, Statline Het spreekt voor zich dat ook de evolkingsdruk ongelijk verdeeld was over het land. In asolute aantall war de twee Holland steeds doinant. Lang voor er gesprok werd van e Randstad leefd de eeste Nederlanders al langs de westelijke kust. Vanaf 1849 woonde eer dan éénderde van de evolking in Noord- Zuid-Holland, in 192, zelfs eer dan 4%. Nu was ook de oppervlakte van de provincies verschilld dus is het nuttig ook de evolkingsdruk in relatieve zin te et. In grafiek 3 wordt weergegev hoeveel inwoners er per vierkante kiloeter woond in elke provincie. Aangezi er daarij is uitgegaan van de oppervlakte zoals vereld in de volkstelling vanaf 1849, vind we grswijziging landwinning terug in de uitkost

6 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? 12 Bevolkingsdichtheid (#/k 2 ) 1 Z-H 8 Utr Jaar N-H Li N-B Gld NL Ov Gr Ze Dr Frl Zuid-Holland Noord-Holland Noord-Braant Gelderland Liurg Overijssel Utrecht Friesland Groning Drthe Zeeland Nederland Grafiek 3. Inwoners per vierkante kiloeter in Nederland provincies, (ron: 1849, 1879, : : CBS, Statline) Wanneer we de cijfers tot ons lat doordring, duikt weer het eeld op van e leeg land in de eerste helft van de negtide eeuw. Per vierkante kiloeter war er aar 94 Nederlanders. Zelfs het Friesland van 2 is dichter evolkt. In de 15 jar sinds 1849 is de Nederlandse evolking overigs zodanig gegroeid dat de evolkingsdruk verviervoudigde. De regionale verschill zijn operkelijk. Zuid- Holland had niet alle de eeste inwoners, het is ook de provincie et de grootste evolkingsdruk per vierkante kiloeter. Noord-Holland was alle in 1849 drukker evolkt, aar na daarna de tweede plaats in o die pas in 2 af te staan aan Utrecht. De provincies et de laagste evolkingsdruk vall sa et de provincies die ook asoluut het kleinste inwonertal hadd, Drthe (tot et 193), Zeeland (in ) Friesland (in 2). Als algee tds signaler we dat de evolkingsdruk toa over de hele periode voor alle provincies. E aantal ker zi we e daling (Zeeland tuss , Friesland Noord-Holland tuss 198 2) die dan echter verklaard kan word door e toae van de oppervlakte als gevolg van inpoldering niet door plotselinge schoeling in de evolking. 3 Verstedelijking Alhoewel het geruikelijk is de evolkingsdruk weer te gev in inwoners per vierkante kiloeter, heeft deze aat grote nadel. De ewoning van e territoriaal geied is logischerwijze niet keurig gelijk verdeeld. Met nae de conctraties van s op specifieke plaats heeft altijd grote politieke, sociale econoische gevolg gehad. Het geied waartoe het huidige Nederland ehoorde, was één van de vroegst geüraniseerde del van Europa. Al ij het einde van de Middeleeuw woonde in de Lage Land 2% van de evolking in sted. Voor Europa als geheel was dit slechts 5,6%. Weliswaar was het verdere verloop van de Europese uranisatie in 18 af te lez uit e perctage urane evol

7 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? king van 1, de Lage Land war in dezelfde periode gegroeid tot 23%, in Nederland zelfs ijna 3% (De Vries 1984, 38-4; De Vries Van der Woude 1995, 82-95). In tael 3 zijn de vijfti grootste geet van Nederland weergegev voor vier ijkpunt in de negtide twintigste eeuw. De top vier van deze lijst was steeds gelijk, et Asterda, Rotterda, s-gravhage Utrecht als de stedelijke ctra die langzaa toegroeid naar het foe Randstad. Achter dit viertal do zich eer verandering voor. Zo zi we Leid, Maastricht, Leeuward, s-hertogosch, Dordrecht Zwolle langzaaaan verdwijn uit de lijst van grootste geet. Deze traditionele estuurlijke ctra oest in de loop van de twee hier estudeerde eeuw plaats ak voor nieuwe ctra die hun groeikracht ontled aan opkode industrieën (Eindhov, Tilurg, Enschede), dan wel het resultaat war van estuurlijke savoeging (Breda, Zaanstad) of actieve stiulering (Apeldoorn, Alere Zaanstad) (Engel 26, ). De evolking van deze vijfti grootste sted vorde in 1859 ijna e kwart van de totale Nederlandse evolking. Het proces van uranisering lijkt uit de ontwikkeling sindsdi: in 1899 woonde ijna 32% van de evolking in deze sted in 193 was dit perctage gesteg tot ov de 35. Na de Tweede Wereldoorlog zi we dat verstedelijking e andere vor krijgt. Het zijn niet alle aar de grote landelijke provinciale ctra die groeid. In het hele land viel steeds eer van oudsher kleinere plaats in de categorie stad. Als gevolg daarvan zakte het aandeel van de evolking in de goede vijfti sted weer terug naar het niveau van 185, naar 23,6% o precies te zijn. In grafiek 4 lat we deze verschuiving van de verdeling van de evolking over verschillde categorieën van geetegrootte zi. M dit overigs te edk dat het totaal aantal geet in de loop van de afgelop twee eeuw drastisch is verkleind. In de eerste helft van de negtide eeuw was er nog sprake van e lichte toae, van 1151 geet in 1811 naar 129 in 185. Daarna echter zette er e proces van schaalvergroting savoeging in dat resulteerde in geet in respectievelijk Met nae in de laatste helft van de twintigste eeuw werd de estuurlijke organisatie van het land op de schop go. Het aantal geet halveerde ijna tot 537 in Tael 3. Grootste Nederlandse geet, negtide twintigste eeuw Rang orde Plaats Bevolking Plaats Bevolking Plaats Bevolking Plaats Bevolking 1 Asterda Asterda Asterda Asterda Rotterda Rotterda Rotterda Rotterda s-gravhage s-gravhage s-gravhage s-gravhage Utrecht Utrecht Utrecht Utrecht Leid Groning Haarle Eindhov Groning Haarle Groning Tilurg Haarle Arnhe Eindhov Groning Maastricht Leid Nijeg Breda Leeuward Nijeg Tilurg Apeldoorn Arnhe Tilurg Arnhe Nijeg s-hertogosch Dordrecht Leid Enschede Dordrecht Maastricht Maastricht Haarle Nijeg Leeuward Apeldoorn Alere Delft Delft Hilversu Arnhe Zwolle Zwolle 3.56 Dordrecht Zaanstad Bron: 1859, : 2: CBS, Statline

8 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? Perctage (%) < Perctage (%) Geetegrootte Geetegrootte Grafiek 4. Aantall geet per geeteklasse als perctage van alle geet (ron: 1859, : 2: CBS, Statline) 2 (Boonstra Beekink 23, 158). Deze ontwikkeling oet er vanzelfsprekd toe geleid he dat de geiddelde evolkingsgrootte van de geet fors zal zijn gegroeid de logische volgde vraag luidt hoe dit zich vertaalde naar de verdeling van de evolking naar geetegrootte. Van alle Nederlandse geet had in 1859 nog 7% inder dan 5 inwoners. Deze categorie was in 2 heleaal verdw. E zelfde lot trof ook de geet et e inwonertal tuss 5 1, die daald van e aandeel van 22% naar. In 185 vind we het grootste aantal geet terug in de groep et e evolking tuss 1 2. Bij de overgang naar het derde illniu war echter ook deze geet nagoeg verdw. Wanneer we in 193 opnieuw de reking opak, lijk geet tuss 2 5 het grootste aandeel van de geet te vor. Ook deze groep vind we in 2 nauwelijks nog terug. Nu is het verschil tuss niet alle te verklar uit deografische groei van geet. Er heeft zich in deze periode zoals al vereld op asis van estuurlijke argut e grootschalige savoeging van kleinere geet voorgedaan. Of het nu aan evolkingsgroei of aan savoeging ligt, in 2 had 66% van alle geet e inwonertal tuss de 1. 5., 11% was nog groter. Kijk we niet naar de aantall geet, aar naar het perctage van de evolking dat in grote sted woonde, dan is het eeld van verstedelijking nog overtuigder. In 1859 was nog aar 11%

9 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? > Leeftijdscategorie Perctage (% van totale evolking) Perctage (% van totale evolking) Leeftijdscategorie Perctage (% van totale evolking) Perctage (% van totale evolking) 2 8 Leeftijdscategorie ann vrouw Perctage (% van totale evolking) Grafiek 5. Leeftijdsopouw Nederlandse evolking (ron: 1849, 1899, : 2: CBS, Statline)

10 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? van de Nederlanders inwoner van sted ov de 1. inwoners, in 2 was dat perctage ijna verdrievoudigd. Voor e deel is dit te verklar uit natuurlijke groei, aar igratie speelde e elangrijke rol. De trek naar de sted, de opkost van tuinsted suuranisering, sinds kort, weer e eweging terug naar de stad hadd duidelijk invloed. 4 De veranderde leeftijdsopouw Bij deze eerste voorstelling van de hoofdlijn van de evolkingsontwikkeling in Nederland tuss 18 2 kan e eschouwing over de veranderde leeftijdsopouw niet ontrek. De hoofdlijn van dit foe zijn weergegev in de evolkingspiraides van grafiek 5. In de negtide eeuw do deze figur hun naa nog volop eer aan. De piraidevor laat zi dat we van do he et e evolking die e hoge vruchtaarheid heeft, aar die tegelijkertijd op elke leeftijd uitgedund wordt door e aloaanwezige ortaliteit. In wez is de piraidale leeftijdsopouw van de evolking kerkd voor pre- vroegindustriële saleving. Toch zijn er ook verschill aan te wijz tuss Het eest in het oog springd is de leeftijdsgroep -4 jaar. In 1899 was deze zowel voor vrouw als ann groter dan de erop volgde leeftijdscategorie. Wanneer we dit vergelijk et de piraide in 1849, dan kunn we alle op asis van deze twee figur al constater dat de zuigelingsterfte in deze halve eeuw revolutionair gedaald was. Met de twintigste eeuw egon e nieuwe fase in de deografische ontwikkeling van ons land. Dat is in de figuur voor 193 nadrukkelijk zichtaar. De vruchtaarheidsdaling had uiteindelijk ook in Nederland wortel geschot, hetge wordt weerspiegeld in de sallere asis van de piraide. Was in 1899 nog tuss de 6 7% van de evolking jonger dan 5 jaar, in 193 lag die waarde al tuss de 5 6. In 196 zi we voor het eerst de gesteg levsverwachting terug in de vor van de grafiek. Het ovste deel vertoont nu eerder e klokvor dan e piraidevor. Met nae tuss 3 6 jaar is de dood inder actief dan op de voorgaande peilot. In de leeftijdsopouw van 2 herkn we e populatie die al 25 jaar e lage staiele vruchtaarheid kt. De uitstulping tuss 25 5 jaar zijn het resultaat van de naoorlogse geoortegolf vor ete de eest acute aanleiding voor het deat over vergrijzing. Voor het eerst is nu trouws ook het overschot van vrouw op zeer hoge leeftijd zichtaar. 5 Sex-ratio: de aantall ann vrouw Met deze laatste operking etred we het terrein van de sex-ratio, de verhouding tus het aantal ann vrouw. Alhoewel die verhouding ook al af te lez is uit de piraides, kiez we in tael 4 voor e eer inzichtelijke prestatie. Voor e aantal volkstellingsjar verspreid over de negtide twintigste eeuw iedt de tael inzicht in de getalsatige verhouding tuss ann vrouw voor diverse leeftijdsgroep. In de totale evolking schoelt de verhouding rond het evwicht. Alle in 196 was het evwicht perfect. Voor na dit jaar was er e klein anntekort. Tael 4. Het aantal ann per 1 vrouw Leeftijdsgroep totaal Bron: Voor de twee hier eschrev eeuw is er e eduidige ontwikkeling vast te stell. De sex-ratio ij geoorte lag vanaf 193 op het niveau dat iologisch epaald is, et e geoorteoverschot van jongs over eisjes van rond de 5%. De natuur heeft dit

11 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? verschil ingeouwd o de hogere sterfte ij jongs te copser zo op de leeftijd waarop geslachtsrijp wordt (tuss jaar) evwicht te ereik (Pressat Wilson 1985). De cijfers in tael 4 lat zi dat dit doel in Nederland ereikt werd, tot in 193 toe. We zi echter ook verandering. Door de voortschrijdde edische ogelijkhed o ook pasgeor et e zwakkere gezondheid (jongs!) in lev te houd e algee daling van de sterfte op jongere leeftijd, leef het geoorteoverschot van jongs steeds langer zichtaar in de sex-ratio s. Zo war er in 2 zelfs tuss de jar nog steeds eer ann dan vrouw in de Nederlandse evolking. Vanaf 6 jaar echter wordt es te eer duidelijk wat iologisch gesprok het sterke geslacht is. Het overtal aan vrouw stijgt zo snel dat we in 2 op 1 vrouw ov de leeftijd van 8 jaar nog aar 43 ann aantreff. De deografische ontwikkeling die hier ctraal staan, speeld zich af teg het decor van e aatschappij die in de loop van de negtide twintigste eeuw steeds sneller van karakter veranderde. We staan hier kort stil ij de twee eest in het oog springde waarschijnlijk ook eest ingrijpde langeterijnverschuiving. Het etreft achterevolgs de structuur van de werkgelegheid zoals af te leid uit de eroepsevolking, de verschuiving in het relatieve aandeel van niet-gelovig gelovig, alsede de verandering inn deze laatste groep. 6 Verschuiving in de eroepsevolking De anier waarop de Nederlanse evolking in haar onderhoud voorziet veranderde in de twee hier eschrev eeuw revolutionair. Hans Knipperg (23) typeerde dit proces door het verwijz naar de eest geruikte vervoersiddel aan eide eind van de periode. Begin negtide eeuw werd trekschuit et e snelheid van 7,5 kiloeter per uur door de Nederlandse vaarweg gesleept, daar waar die vaarweg ontrak, epaald paard wag het tepo van het vervoer. Twee eeuw later zijn het vrachtwags, trein vliegtuig die goeder s et naar negtideeeuwse aatstav adeede snelheid van de e naar de andere plaats vervoer, inn uit de Nederlandse grz. De trekschuit is verder achter de horizon verdw, schreef Knipperg (Knipperg 23, 23). De snelheid van het vervoer ag opvatt als e etafoor voor de snelheid van het lev, aar voorop staat dat al deze spectaculaire ontwikkeling alle ogelijk war odat de econoische edrijvigheid de voorwaard schiep. Die edrijvigheid werd steeds intser, ook al liep Nederland epaald niet voorop in wat onder de verzaelter industriele revolutie wordt gevang. Desalniettein na de areidsproductiviteit zodanig toe dat de welvaart van de 16 iljo inwoners van 2 zich verhoudt tot die van de 2 iljo Nederlanders van 18 als het straalvliegtuig tot de trekschuit. Ook op dit punt is er natuurlijk sprake van e proces dat zich et wisselde snelheid voltrok. Volgs ige was er in de eerste decnia van de negtide eeuw ge sprake van groei, zeker niet in vergelijking et de roerijke Goud (zevtide) Eeuw die nog steeds tot de vereelding sprak. E.J. Potgieter puliceerde in De Gids van 1842 e kritisch verhaal onder de titel Jan, Jannetje hun jongste kind. De hoofdpersoon Jan Salie stond syool voor de laldigheid het zedverval dat de auteur o zich he zag. Dit eeld is pas in de afgelop decnia door nieuwe studies ontkracht. In de eerste helft van de negtide eeuw was er wel degelijk groei, wet we nu. Dit was nochtans ge organisch proces, aar volledig afhankelijk van overheidssteun. Tuss vond de definitieve doorraak plaats, aar die werd niet zozeer door industrialisatie als wel door e algehele econoische groei veroorzaakt (Horlings 21, ). Tael 5. De Nederlandse eroepsevolking naar sector Landouw (incl. visserij) ,1 4,3 34,1 2,6 1,7 3,3 Nijverheid 26,2 31, 32,6 35,5 41,2 21,6 Dist 3,8 28,7 33,3 43,9 48,1 75,1 Bron: 187, : E. Horlings, Werkgelegheid econoische odernisering. De structuur van de eroepsevolking In: J.G.S.J. van Maarseve P.K. Doorn (red.), Nederland e eeuw geled geteld. E teruglik op de saleving rond 19 (Asterda 21) , aldaar 232; : Volkstelling 196, deel 1 C; 2: Eurostat, Regional Statistics (downloaddatu )

12 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? De eroeps- edrijfstelling van de afgelop twee eeuw weerspiegel dit eeld van e saleving in verandering (zie tael 5). In de og van econo oge de vergelijkaarheid van de telling op e aantal punt te ws over lat, voor e gloaal eeld van het proces volstaan ze. Opvalld voor ons land was de grote distsector in de eerste helft van de negtide eeuw, die zich na e korte inzinking in 1849 verder ontwikkelde tot de grootste werkgever van het land. We oet wel edk dat de s werkzaa in deze sector aanvankelijk voornaelijk persoonlijke dist verled (distod, huisknecht vergelijkare eroep), terwijl later e andere invulling van toepassing was. Kooplied winkeliers war de distverlers van de eerste helft van de twintigste eeuw, aar naarate de eeuw vorderde na de oderne aatschappelijke (overheid, onderwijs, gezondheidszorg) zakelijke distverling (ank et cetera) het over. Het aandeel van de landouw in de eroepsevolking daalde aar langzaa in de negtide eeuw. Nog in 1899 was ongeveer éénderde van de werkd er actief, ongeveer evveel als in de industrie de dist. Van e industriële revolutie in de klassieke etekis was hier te lande zeker ge sprake. De toae van 26% van de eroepsevolking in 187 tot 35% in 193 was, ook in vergelijking et andere land, iniaal. Pas de industrialisatiepolitiek na 1945 racht het perctage ov de 4 in 196, ete het hoogste niveau dat ooit gehaald werd. Ook inn deze sector veranderde de aard van de edrijvigheid van de traditionele industrieën van consuptiegoeder naar etaal scheepsouw, nog later naar elektrotechniek cheie. Daarnaast werd de industriële productie steeds verder geechaniseerd na de schaal van edrijvigheid toe. In het jaar 2 was het totale aandeel van de industrie in de econoie terugeracht tot zo n 2%. Aangezi de landouw op dat ot nog aar e te verwaarloz werkgever was, dreef de Nederlandse econoie voornaelijk op de oderne dist, waarij infoatie counicatietoepassing voorop liep. 7 Religieuze verhouding gekwantificeerd Mselijk gedrag wordt steeds epaald door twee invloed waarvan het relatieve elang van tijd tot tijd, van sociale goep tot sociale groep van regio tot regio kan verschill. In de eerste plaats eist e zekere ate van econoische rationaliteit zijn deel. Individu noch groep van individu houd langere tijd vast aan e gedrag dat leidt tot veraring. Het econoisch nut van gedrag was is zo altijd terug te vind. Daarnaast oet dat gedrag ook oreel aanvaardaar zijn. Wat nuttig is, oet ook og. Net op dit terrein ko we natuurlijk de invloed van religies teg, die gedrag over het algee eerder op noratieve grond eoordeeld dan op econoisch voordeel. Als tweede grote verschuiving naast de econoische structuurverandering kijk we daaro naar de verandering in de aantall aanhangers van de diverse doinaties. Op weinig terrein is de invloed van de geschiedis zo duidelijk aan te wijz als in de verdeling van de voornaaste christelijke religies over Nederland. Daar waar in 169 het front lag tijds het Twaalfjarig Bestand, daar vind we tot op de dag Ontwikkeling religies (%) Nederlands Hervord Gereforeerd Roos-katholiek Overige gezindte Ge kerkelijke gezindte Jaar Grafiek 6. Ontwikkeling van het proctuele aandeel van religies in Nederland

13 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? van vandaag de scheidslijn tuss het overwegd katholieke zuidoost het protestantse noordwestelijke deel van het land. Twee eeuw katholicise laat zich evoudig savatt. Gedurde de negtide eeuw groeid katholiek naar e eheid, zeker to ze zich na het herstel van de isschoppelijke hiërarchie in 1853 zowel volwaardige led van de oederkerk als inwoners van Nederland ging voel. De opkost van e eig politieke partij e eig vakond versterkt de groepsvoring die in Nederland zo nadrukkelijk vor kreeg in de verzuiling. Het protestantse volksdeel kde heel andere prole. Alhoewel ze de negtide eeuw onder de nieuwe naa Nederlandse Hervorde Kerk egonn als de gepriviligeerde, aan staat koningshuis verond religie, verlor ze al snel aan invloed door onderlinge tegstelling. De Afscheiding van 1834 de Doleantie van 1886 leidd tot de situatie dat we in het Nederlands protestantise e hervorde e gereforeerde tak onderscheid. Uit grafiek 6 lijkt dat de Nederlandse Hervorde Kerk na 1859 in relatief opzicht fors aan aanhang heeft verlor. De Gereforeerd daarteg war eter estand teg de seculariserde tds in de saleving. In 1899 kan de toae t opzichte van 1859 verklaard word door de aanwas door de Doleantie. Daarna is het aandeel van deze doinatie in de evolking relatief staiel, et e lichte daling in de tweede helft van de twintigste eeuw. Ook het aantal s dat zichzelf als rooskatholiek eschouwt, was relatief staiel. O die red was het katholicise vanaf 193 de grootste religie in Nederland. De twee eest tot de vereelding sprekde ontwikkeling in grafiek 6 zijn dus erzijds de vrije val die het hervorde volksdeel eeaakte, aar anderzijds zeker ook de groep inwoners die zegg zichzelf niet tot ige kerkelijke groepering of levsovertuiging te rek. E dergelijke stellingnae was egin negtide eeuw zo goed als ondkaar, aar in 2 werd ze door aar liefst 4% van de evolking ingo. Resteert de groep Overige kerkelijke gezindt. Het aandeel van deze groep schoelde eer dan honderd jaar rond de 5%. Na 196 was er sprake van e stijging die vanzelfsprekd toe te schrijv is aan de groeide osligeeschap. Volgs e ereking van het CBS telde ons land in oslis, wat neerkot op 5% van de evolking (CBS 27). Dat is in grote lijn wat de Nederlandse evolkingsgeschiedis van de afgelop twee eeuw te ied heeft. Aanvankelijk woond 2 iljo ziel et 97 person per vierkante kiloeter in e evolking die hoge vruchtaarheid koppelde aan hoge sterfte. Hun estaan vond deze s in de landouw, aachtelijke industrie traditionele dist, de zin van dat estaan in de religie. Iniddels won eer dan 16 iljo inwoners in e land dat als vol wordt ervar, ij e vruchtaarheid die al geruie tijd ed het vervangingsniveau ligt. Nederlanders verdi hun rood tegwoordig in e vooral op de distsector geaseerde econoie die real tie reageert op ontwikkeling waar ook ter wereld. Nog aar e snel slinkde inderheid vindt de zin van het estaan in deze of ge religie. Zingeving is onderdeel van de arkt geword. Parallel aan deze ontwikkeling constater we dat Nederlanders eer in staat zijn geword hun eig lev vor te gev. De levsloop van de negtide eeuwer werd epaald door het geslacht, de aatschappelijke positie, het verloop van de conjunctuur, korto: voornaelijk door ostandighed uit de eig invloedssfeer. Bij het inngaan van het derde ilniu heeft de standaardlevsloop plaatsgeaakt voor e levsloop naar keuze. Het individu is niet langer overgeleverd aan het lot, aar aakt zelf keuzes. Deze diversiteit van individu staat haaks op de ewording van het land. Massavervoer assacounicatie he s in elke uithoek van het land ewust geaakt van het feit dat ze ehor tot e nationale cultuur (Knipperg De Pater 1992). In 1877 waarschuwde e Franse reiziger in Nederland al voor dit proces, dat hij desastreus achtte voor de culturele verscheidheid. La analité nous gagne, schrijft hij verontwaardigd. De schuldige is niet ver te zoek. Het zijn de spoorweg die de iddelaat over het land verspreid, want La locootive ( ) avec son panache de fuée lanche s vole tout ce qui tranche sur l uniforité (Havard 1878, 3). De trein als oosdoer is al lang vervang door de auto, de radio, de tv laatstelijk door het internet. En de Nederlander is zodode niet alle lid geword van e nationale titeit,

14 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? aar heeft daarnaast ler inzi dat die titeit steeds inder voorstelt in de gloal village die we all ewon. 8 Slotoperking. Van groei naar krip? De laatste jar klink er aan de schrijftafel aan de orreltafel regelatig soere voorspelling over de toekostige ontwikkeling van de Nederlandse evolking. Staan we inderdaad aan de vooravond van e evolkingsdaling die het land weer terug zal rg naar e negtide eeuwse toestand van leegheid? Zeker is dat Nederlandse vrouw sinds 1973 inder dan de voor handhaving van de evolkingsgrootte noodzakelijke 2,1 kinder krijg. Alle door het grote aantal s in de reproductieve leeftijd door e igratieoverschot is de ovang van de Nederlandse evolking sindsdi toch nog gesteg. De vraag is dan vervolgs of er aan het ovstaande historische verhaal ook e futurologisch vervolg kan word gegev. Nauwelijks. Er zijn te veel onekde factor in het spel. E lik op deografische voorspelling uit het verled leert dat de werkelijkheid aar zeld uitkwa ij die prognoses. Wetschappers uit de jar vijftig voorspeld ijvooreeld dat e ovangrijke evolkingsgroei kerkd zou zijn voor de kode decnia het CBS hield het er eind 1964 nog op dat Nederland in het jaar 2 onderdak zou oet ied aan 2 iljo inwoners (Heer 1985, 24-3). Het heeft weinig zin voorspellers achteraf te kapittel over foute prognoses. De werkelijkheid zit nu eaal vol verrassing. Zo kan ook in de kode jar de Nederlandse vruchtaarheid weer toe, zeker als ons land het Scandinavische vooreeld volgt door ouderschapsverlof kinderopvang zo te regel dat de kost prole voor jonge ouders opgevang word. Het vergt ook dan echter veel fantasie te veronderstell dat geëancipeerde, hoogopgeleide econoisch actieve vrouw terug zoud will naar e situatie van drie of eer kinder. Toch ehoort e evolkingsgroei van 2,1 kind nog steeds tot de ogelijkhed, waaree dan e staiele evolking zou ontstaan. Dat is overigs ede afhankelijk van e andere oeilijk voorspelare factor: de igratie. Wanneer er in Nederland daadwerkelijk sprake zou zijn van ontvolking, valt te voorspell dat s uit geied et e grotere evolkingsdichtheid of et e lagere levsstandaard naar de kust van de Noordzee zull trekk. Op de lange terijn kan ge wetgeving dit ondiale proces van counicerde vat stopp. O die red lijkt het onwaarschijnlijk dat Nederland ooit nog aar in de uurt van de ti iljo inwoners zal ko, o nog te zwijg van de twee iljo waaree we de negtide eeuw egonn. Maar zelfs wanneer de evolking van Nederland daadwerkelijk gaat krip, is dit e uiterate geleidelijk proces. Langzaaaan zal e kleinere geratie de vorige opvolg, o vervolgs zelf weer door e nog kleinere groep te word vervang. Evtuele prole fricties kunn dus gaandeweg geakkelijk opgevang word. Al deze op de toekost gerichte gedacht zijn ipressionistische eschouwing die ge kele garantie op realisatie pretder. Eén ding is wel zeker: zoals e igrant ij terugkeer in zijn land van herkost e andere situatie aantreft dan hij zich herinnert, zo zal e kleinere evolking e ander Nederland aantreff dan in pakweg de eerste helft van de negtide eeuw. Voor de eeste Nederlanders was to de horizon heel letterlijk de kerktor van het aangrzde dorp. Nu we virtueel et de hele wereld counicer daadwerkelijk inn e etaal de aardol kunn rondvlieg, zal de praktische geestelijke isolatie die 2 jaar geled kerkd was voor dit laagland niet eer terugker, hoe klein de evolking ook oge word. Literatuur Boonstra O. E. Beekink, 23, Ko gaan. Het ontstaan opheff van geet in Nederland, In: E. Beekink e.a. (red.), Nederland in verandering. Maatschappelijke ontwikkeling in kaart geracht 18-2, Asterda: Aksant, CBS, Weagazine, Rui 85 duizd islaiet in Nederland. Opgehaald op 21 april 28 van Engel, Th., 26, Metropool van het oost. De spreiding van evolking rijksdist. In: Dolly Verhoev (red.), Gelderland 19-2, Zwolle: Waanders, Havard, H., 1878, La Hollande pittoresque. Le coeur du pays. Voyage dans la Hollande éridionale, la Zélande et le Braant, Paris: Plon. Heer, H.J., 1985, Bevolkingsgroei evolkingseleid in Ne

15 Theo Engel Van leeg naar vol, weer terug? derland, Asterda: Kora. Horlings, E. 21, Werkgelegheid econoische odernisering. De structuur van de eroepsevolking In: J.G.S.J. van Maarseve P.K. Doorn (red.), Nederland e eeuw geled geteld. E teruglik op de saleving rond 19, Asterda: Stichting Beheer IISG, Knipperg, H., 23, Twee eeuw werk. De eroepsevolking in kaart geracht. In: E. Beekink e.a. (red.), Nederland in verandering. Maatschappelijke ontwikkeling in kaart geracht 18-2, Asterda: Aksant, Knipperg, H. B. de Pater, 1992, De ewording van Nederland. Schaalvergroting integratie sinds 18, Nijeg: SUN. Pressat, R. Chr. Wilson, 1985, The dictionary of deography, Oxford: Blackwell Referce. Overvoorde, J.C, 1915, Geschiedkundige atlas van Nederland. De rechterlijke indeling na 1795, s-gravhage: Martinus Nijhof. Vries, J. de, 1984, European uranization 15-18, London: Methu Co. Vries, J. de A. van der Woude, 1995, Nederland De eerste ronde van oderne econoische groei, Asterda: Balans