Verandering in de frequentie van het gemengde huwelijk

Transcriptie

1 Verandering in de frequentie van het gemengde huwelijk G. Dekker Aan het kerkelijk gemengde huwelijk wordt vanuit de sociale wetenschappen niet zo bijzonder veel aandacht geschonken. De belangstelling voor dit verschijnsel blijft grotendeels tot de kerkelijke wereld beperkt en de motieven voor die belangstelling liggen daarbij voornamelijk op het pastorale vlak. Het gevolg van een en ander is dat we betrekkelijk slecht geïnformeerd zijn omtrent de feitelijke situatie en omtrent de veranderingen die zich in die situatie voltrekken. De bedoeling van deze bijdrage is hieraan enige aandacht te besteden en dan meer speciaal aan het feit dat de frequentie van het gemengde huwelijk na de oorlog overigens tegen veler verwachting in daalde, maar dat er sinds 1957 gesproken kan worden van een toename in de frequentie van het gemengde huwelijk. Er zijn twee manieren om de frequentie van het gemengde huwelijk vast te stellen: men kan uitgaan van de gegevens omtrent de bestaande huwelijken, zoals die bij elke volkstelling ter beschikking komen, en men kan uitgaan van de huwelijkssluitingen, waarvan jaarlijks gegevens worden verzameld door het Centraal Bureau voor de Statistiek ten behoeve van de Statistiek van de loop der bevolking. Hoewel er uiteraard een verschil is in de aard van de gegevens zelf en er ook sprake is van een verschillende registratie van de kerkelijke gezindte1), zijn beide soorten gegevens verantwoord te gebruiken. Gaat het echter om veranderingen in de frequentie van het gemengde huwelijk in de loop van de tijd dan heeft de statistiek van de jaarlijkse huwelijkssluitingen onmiskenbaar het voordeel dat ze ons veel sneller bepaalde veranderingstendenties kan laten zien dan de gegevens van de periodieke volkstellingen. Daarom zullen we hier van de gegevens omtrent de huwelijkssluitingen uitgaan; we hebben daarbij de beschikking over de door het C.B.S. verstrekte gegevens van de jaren 1946 t/m In 1946 sloot 23,1% van de huwenden een gemengd huwelijk. Dit percentage daalde geleidelijk tot 19-9 in het jaar Daarna zien we weer een vrij regelmatige stijging van dit percentage tot 23,5 in Nu zeggen deze percentages op zichzelf nog niet alles. De frequentie van het gemengde huwelijk is immers in sterke mate afhankelijk van de omvang van de onderscheiden kerkelijke groeperingen, zodat een verandering in de samenstelling van de -1) Zie hiervoor uitvoeriger: G. Dekker: Het kerkelijk gem engde huwelijk in Nederland (Meppel 1965), p. 97 e.v. 33

2 bevolking naar kerkelijke gezindte op zichzelf reeds in staat zou zijn de frequentie van het gemengde huwelijk te beïnvloeden. W e letten daarom eerst op de verdeling van de huwenden over de kerkelijke gezindten in de beide jaren die ons nu het meest interesseren. Tabel 1. Kerkelijke gezindten der huwenden in de jaren 1957 en abs. % abs. % room s-katholiek Nederlands-hervormd gereformeerd o v e r ig e n g e e n t o t a a l Er blijken zich inderdaad veranderingen in de samenstelling naar kerkelijke gezindte te hebben voorgedaan, veranderingen die zich in de samenstelling van de huwelijken weerspiegelen: het aandeel van de homogeen-katholieke en de homogeen-buitenkerkelijke huwelijken in het totaal aantal huwelijken is van 1957 tot 1966 gestegen (van 39.2% tot 40% resp. van 11.3% tot 12.5% ), terwijl vooral het percentage homogeen-hervormde huwelijken op het totaal sterk is gedaald (van 21.5 tot 16.6% ). Toch blijkt binnen elke kerkelijke groepering het aandeel der gemengd huwenden op het totaal aantal huwenden tussen 1957 en 1966 te zijn toegenomen, óók bij de rooms-katholieken en de buitenkerkelijken. D it komt omdat zoals uit de cijfers kan blijken het aantal homogeen-katholieke en homogeen-buitenkerkelijke huwelijken naar verhouding minder is toegenomen dan het totaal aantal huwende roomskatholieken en buitenkerkelijken, terwijl bij de Nederlands-hervormden evenals bij de gereformeerden daarentegen het aantal homogene huwelijken relatief sterker is afgenomen dan het totaal aantal huwenden. In tabel 2 hebben we per kerkelijke gezindte het percentage gemengd huwenden op het totaal aantal huwenden vermeld. Daarbij hebben we ook de indifferentie-index van elke gezindte vermeld. Een indifferentie-index bedoelt de mate van indifferentie binnen elke groepering weer te geven door de werkelijke frequentie van het gemengde huwelijk te betrekken op de statistisch waarschijnlijke frequentie. Bij de vaststelling van de indifferentie-index is dus rekening gehouden met de omvang van de kerkelijke groeperingen, zodat we een veel betrouwbaarder inzicht krijgen in de bereidheid een gemengd huwelijk aan te gaan dan op grond van alleen de percentages mogelijk is.2) 2) D e formule voor de berekening van de indifferentie-index is waarbij a = het percen- 100-b tage gemengd huwenden op het totaal aantal huwenden binnen de betrokken groepering en b = het aantal huwenden van de betrokken groepering in procenten van het totaal aantal huwenden; 100-b is dus de relatieve kans dat iemand een gemengd huwelijk sluit. 34

3 Tabel 2. Percentage gemengd huwenden en indifferentie-index per kerkelijke gezindte in 1957 en % 1. index % 1. index rooms-katholiek Nederlands-hervormd gereformeerd overigen geen totaal We zien nu dat de stijging in het percentage gemengd huwenden zich bij elke kerkelijke gezindte voordoet en dat bovendien de indifferentie-index voor elke groepering is gestegen, zodat we zonder meer van een toename in de frequentie van het gemengd huwen als algemeen verschijnsel mogen spreken. De vraag is nu of we dit verschijnsel kunnen verklaren. D it lijkt niet zo moeilijk. De frequentie van het gemengd huwen wordt immers vaak in verband gebracht met verschijnselen die min of meer inherent zijn aan de moderne samenleving en die in betekenis toenemen (zoals de verstedelijking, de vermenging van de bevolking in kerkelijk opzicht als gevolg van de migratie, e.d.), zodat een toenemend aantal gemengde huwelijken voor de hand ligt. Toch vergeten we dan dat dergelijke verschijnselen zich ook al en vermoedelijk ook al in steeds toenemende mate vóór 1957 voordeden, terwijl toch de frequentie van het gemengde huwelijk tot dat jaar toe afnam. Van Leeuwen, die zich ook met deze vraag bezighoudt, zegt hiervan: Zo moeilijk het vroeger was, tegen de bijna algemene verwachting in, de daling tot en met 1957 te verklaren, zo gemakkelijk schijnt het nu te zijn de stijging daarna te verklaren. Zo zeer ligt deze toeneming in de lijn van hetgeen algemeen verwacht wordt. 3) Hij noemt dan echter ook als één van de belangrijkste factoren het proces van voortschrijdende verstedelijking, hetgeen bij hem ook inhoudt een verzwakking van de sociale en kerkelijke weerstand en een afnemende invloed van de kerkelijke wet. Terwijl toch de verstedelijking al een (betrekkelijk) oud verschijnsel is en niet eerst sinds 1957 haar invloed begint uit te oefenen! W e zullen het daarom wel in een wat andere richting moeten zoeken. Hadden we nu een goede verklaring voor de daling in de frequentie van het gemengd huwen tot 1957, dan zouden we wellicht ook meer inzicht hebben in de oorzaken van de stijging vanaf dat jaar. Een goede verklaring voor de daling hebben we echter niet. We bezitten niet meer dan een aantal veronderstellingen. 3) P. A. van Leeuwen: Kerkelijk gemengde huwelijken in Nederland, In: Katholiek Archief, jrg. 21, nr. 44 (4 nov. 1966), 117 1/ 2. 35

4 In de studies die zich hiermee hebben bezig gehouden4) zijn vooral twee factoren genoemd die mogelijk verantwoordelijk zijn voor de tot 1957 constateerbare daling, nl. de ontkerkelijking en de versterking van de weerstand tegen het gemengd huwen. Dat de ontkerkelijking in dit verband genoemd werd lag voor de hand. De kans op een gemengd huwelijk is immers relatief groot bij hen die zich aan de periferie van de eigen kerkelijke groepering bevinden en hiervan nog maar in naam lid zijn. De overgang van deze personen naar de groepering der buitenkerkelijken mag daarom een daling in de frequentie van het gemengde huwelijk doen verwachten. Hoe logisch deze gedachtengang op zichzelf ook is, na de stijging die zich in de frequentie van het gemengd huwen thans voordoet zullen we toch moeten constateren dat de invloed van de ontkerkelijking op de frequentie van het gemengde huwelijk zo deze factor al van betekenis is kwantitatief niet groot is. De ontkerkelijking heeft zich immers na 1957 voortgezet, zoals uit tabel 1 duidelijk blijkt. Toch zien we een toename in het aantal gemengde huwelijkssluitingen, zodat we in ieder geval naar (een) andere, meer belangrijke factor(en) moeten zoeken. Is het dan toch zo dat de daling tot 1957 moet worden toegeschreven aan een versterking van de weerstand tegen het gemengd huwen en dat de stijging na 1957 door een vermindering van die weerstand veroorzaakt wordt? Het gaat hier om de functionering van de kerkelijke groepering als sociaal systeem. Destijds hebben we in dit verband als belangrijke factoren genoemd het convivium, de verzuiling, de kerksheid, de leer van de kerk en de persoonlijke overtuiging. W e hebben toen de mogelijkheid geopperd dat deze factoren in de loop van de tijd in betekenis zijn toegenomen en daarbij herinnerd aan de uitspraak van Kruijt (uit het jaar 1957!) dat het bestaan van een aantal gesloten, levensbeschouwelijke groepen thans meer algemeen is dan vroeger en sterker het leven van alle dag beïnvloedt.5) Nu zijn er allerlei aanwijzingen dat juist op dit punt in het laatste decennium grote veranderingen zijn opgetreden. Verschillende van de zojuist genoemde factoren nemen in betekenis af. Zo wordt allerwege geconstateerd dat de kerksheid en meer in het algemeen de participatie aan het kerkelijk leven de laatste jaren duidelijk af neemt6) en is er vermoedelijk ook sprake van een ontzuiling, niet alleen in de zin van een geringer wordende verzuilingsmentaliteit, maar ook van een afnemend verzuild gedrag. Terwijl zich in de leer van de kerk met betrekking tot het gemengde huwelijk mede onder invloed van de grotere openheid van de kerken ten opzichte van elkaar bij de verschillende groeperingen ook veranderingen voordoen. Voor zover deze en dergelijke factoren dus van belang zijn voor de frequentie van het gemengd huwen en in het verleden een daling in die frequentie hebben bewerk 4) B. van Leeuwen: Het gemengde huwelijk (Assen 1959), met name p en G. Dekker t.a.p., met name p ) J. P. Kruijt: Levensbeschouwing en groepssolidariteit in Nederland. In: Sociologisch Jaarboek X I (Leiden 1957), p ) vgl. b.v. Sociologische Gids 15e jrg. nr. 4 en de publikatie God in Nederland (Amsterdam 1967). 36

5 stelligd, zouden ze nu in hun verminderde werking een verklaring voor de geconstateerde stijging kunnen zijn. Uiteraard is dit nog niet meer dan een hypothese, maar het lijkt toch niet onwaarschijnlijk dat we hiermee op het goede spoor zitten.7) Daarmee is dan tevens het belang van de frequentie van het gemengde huwelijk duidelijk. Deze frequentie zou nl. een indicatie kunnen zijn van de veranderingen die zich thans binnen en tussen de kerkelijke groeperingen voltrekken en zou ons daarmee één van de mogelijkheden bieden om die veranderingen te bestuderen. 7) Van belang is in dit verband ook het door Van Leeuwen geconstateerde feit (in het genoemde artikel in Katholiek Archief) dat tussen 1958 en 1964 in elk type gemengde huwelijken het percentage kinderen dat niet tot een kerk gerekend wordt gestegen is, hetgeen op een grotere indifferentie ten opzichte van de kerk kan wijzen. 37