GRASLANDVEGETATIES 1. Wat is een grasland? Een grasland is een stuk grond, begroeid met grassen, met daarin doorlevende bloeiende planten: de typische graslandplanten. Voor een grasland bestaan twee verschillende beheersmaatregelen: maaien en begrazing. De gekozen beheersvorm zal bepalen hoe het grasland eruitziet. Maaien Als je een grasland intensief maait, krijg je een gazon. Als je het extensief (= zo weinig mogelijk) maait, krijg je een bloemenweide (hooiland). Begrazing Een grasland intensief laten begrazen levert een korte grasmat of weide op. Een extensief begraasd grasland wordt een grasland met bloeiend gras en hoge, bloeiende planten. Bij begrazing ontstaat een structuurrijker grasland dan bij maaien. Je krijgt meer variatie in de soorten planten en in de hoogte van de planten. Het resultaat van grazend vee is namelijk niet zo gelijkmatig als van maaien. De grazers eten niet alle planten: planten met doornen, stekels of een slechte smaak laten ze links liggen. Ook verschijnen er door de betreding van het vee plaatselijk tredplanten. Bovendien maakt de mest van de dieren de bodem plaatselijk voedselrijker. Dat noemen we eutrofiëring. Hieronder leggen we uit waar je allemaal op moet letten als je een gazon of bloemenweide (hooiland) wil aanleggen en onderhouden. 2. Het gazon: een kort grasland (intensief beheer) Standplaats Een gazon moet in de volle zon en kan op alle bodemtypes. Op een beperkte oppervlakte die vaak door veel leerlingen betreden wordt, leg je beter geen gazon aan. Een gazon kan geen intensieve betreding aan. Aanleg Wanneer aanleggen? Een gazon leg je het best in het voorjaar aan. April is hiervoor de maand bij uitstek. De omgevings- en bodemtemperatuur zijn dan optimaal. Maar ook de maand september is geschikt. Alleen mag je gazon dan niet in de buurt van bomen liggen, omdat de vallende bladeren het jonge gras kunnen verstikken. In de zomer kan het te warm en te droog zijn om een gazon aan te leggen. De grond bewerken Een voorbereidende grondbewerking is belangrijk om hardnekkige wortelonkruiden weg te halen. Spit het terrein om en haal de wortelonkruiden boven met een spitvork (zie Deel III > De moestuin > 7. Gereedschap). Hark vervolgens het terrein effen om het zaaiklaar te maken. Grote terreinen moet je ploegen, bij voorkeur zelfs meerdere keren. Zo breng je de wortels van de wortelonkruiden telkens opnieuw aan de oppervlakte, waardoor ze uiteindelijk verdwijnen. Effen het terrein nadien machinaal met de frees. Inzaaien In de meeste gevallen wordt gekozen voor een zadenmengsel, dat je onmiddellijk na de bodembewerking kan inzaaien. De keuze van het grasmengsel hangt af van het bodemtype en de functie van het grasveld. Een voetbalveldje of speelterrein vraagt een ander grasmengsel dan een siergrasveld waar maar af en toe iemand over loopt of op pick- 39
nickt. Op de mengsels die je in de handel vindt, staat dikwijls wel vermeld voor welke functies ze geschikt zijn, maar niet op welk bodemtype je ze kan gebruiken. Mengsels voor speelterreinen doen het meestal goed op rijke grond, maar leiden tot teleurstellingen op arme grond. Daar moet je dus zorgvuldiger kiezen. In de plantenlijsten vermeld bij de bloemenweide staan voorbeelden van geschikte grassen voor de verschillende bodemtypes. Natuurlijke vergrassing Je kan er ook voor kiezen om na de grondbewerking niet te zaaien, maar de natuur gewoon haar gang te laten gaan. Door regelmatig het opkomende kruid te maaien, gaat het terrein spontaan vergrassen. Maai met een gewone grasmaaier. In beide gevallen, inzaaien of natuurlijke vergrassing, zullen de wortelonkruiden die toch achterbleven, grotendeels verdwijnen door een intensief maaibeheer. Omvormen Een lang grasland kan je omvormen tot een kort grasland door het intensief te maaien. Gebruik eerst een gewone zeis of een motorzeis (bosmaaier) om het lange gras te kortwieken. Haal het maaisel weg. Nadien kan je het grasland maaien met een gewone grasmaaier. Je terrein mag wel niet te hobbelig zijn, want dat bemoeilijkt het maaien. Een hobbelig grasveld voldoet trouwens meestal niet aan de functies die je van een gazon verwacht. We zetten de verschillen even op een rijtje: Gewone grasmaaier Maaisel wordt verwijderd; geen hinder bij betreding Groenafval (het maaisel kan wel gecomposteerd worden) Trager dan mulchmaaien (arbeidsintensiever) Bodem verarmt door afvoer van nutriënten, waardoor het gras minder goed groeit en er kale plekken kunnen ontstaan waar andere (bloeiende) planten zich kunnen vestigen. Minder vaak maaien dan bij mulchen Mulchmaaier Maaisel blijft liggen; hinder bij betreding vlak na maaien Geen groenafval Sneller dan maaisel afvoeren Bodem wordt rijker door aanvoer van nutriënten, waardoor het gras goed groeit en andere planten weinig kansen krijgen. Vaker maaien is nodig want het gras groeit sneller Onderhoud 40 Een grasland kort houden lukt alleen door het intensief (meer dan 20 keer per jaar) te maaien. Voor een stevige grasmat mag je het gras niet korter afrijden dan 3 cm. Een maaihoogte tussen 3 en 5 cm is prima. Je kan op verschillende manieren maaien: Je maait het gras met een gewone grasmaaier. Meestal is hieraan een bak of zak bevestigd die het gras opvangt. Is dat niet zo, hark het afgemaaide gras dan bijeen om het af te voeren. Je kan ook kiezen om een mulchmaaier te gebruiken. Die verpulvert het gemaaide gras en blaast het terug in de grasmat. Het fijn versnipperde maaisel komt tussen de grassprietjes op de bodem terecht, waar het een dunne laag vormt.
3. De bloemenweide: een lang grasland (extensief beheer) Standplaats Lichtinval Bloemenweiden hebben volle zon nodig en doen het niet goed onder bomen. Door de schaduw komen veel bloemen niet of nauwelijks in bloei. Ook het gras groeit niet goed in de schaduw. Bodem Bloemenweiden kan je aanleggen op schrale tot matig voedselrijke gronden. Zeer voedselrijke plaatsen komen niet in aanmerking. Daar kies je beter voor een kort grasland. Aanleg Wanneer aanleggen? Leg een bloemenweide bij voorkeur aan in de maand september tot half oktober. Als je de bloemenweide dan inzaait, volg je de 'timing' van de natuur: ook in de natuur is nu het zaad rijp van planten die geschikt zijn voor een bloemenweide. Ook voor het planten van graslandplanten is deze periode gunstig. Zo kunnen de planten nog wortelen voor het winter wordt. Bovendien neemt de groeikracht van grassen in deze periode af, waardoor de planten beter kunnen concurreren met de grassen. De grond bewerken Een voorbereidende grondbewerking is belangrijk om hardnekkige wortelonkruiden weg te halen. Spit het terrein om en haal wortelonkruiden boven met de spitvork (zie Deel III > De moestuin > 7. Gereedschap). Hark het terrein vervolgens min of meer effen om het zaaiklaar te maken. Inzaaien en aanplanten Het is belangrijk dat je zo snel mogelijk na de bodembewerking het geschikte mengsel inzaait en/of graslandplanten aanplant. We geven verschillende mogelijkheden om dat te doen: Zaai graszaad en zaad van graslandplanten (bloemen) in. Let er wel op dat je geen snelgroeiende of zodenvormende grassen meezaait (dus geen mengeling voor landbouwkundig gebruik). Bedek de bodem met hooi van een bestaand bloemenrijk grasland. Zaai alleen zaad van graslandplanten in. Gras komt er nadien vanzelf wel bij. Plant graslandplanten op de naakte bodem. Reken op minstens drie planten per m 2. Bij planten die net uit een potje komen, zijn de wortels nog niet voldoende ontwikkeld. Beter is het om de planten een jaar in een perkje te zetten dat je regelmatig wiedt. De planten hebben dan geen concurrentie en kunnen goed uitgroeien. Het jaar nadien kan je ze op een pas bewerkte bodem planten. Zo hebben ze een voorsprong op de grassen die er ook al vrij snel zullen groeien. Omvormen Je kan zowel een kort gazon als een weide tot een bloemenweide omvormen. In beide gevallen is de beginsituatie meestal een voedselrijk grasland dat snel groeit. Om een bloemenweide te krijgen, moet je de bodem minder voedselrijk maken. Het gras zal dan minder goed groeien en andere bloeiende planten kunnen hun plekje opeisen. Dat proces noemen we verschraling. Het kan jaren duren voor je gazon of weide een bloemrijk grasland wordt. Geduld is dus een voorwaarde. Om een voedselrijke bodem te verschralen ga je als volgt te werk: Maai minstens drie keer per jaar en voer het maaisel af. Zo verarm je de bodem omdat je met het maaisel ook de voedingstoffen afvoert die het gras uit de bodem heeft opgenomen. Maaien kan vanaf begin mei. Op voedselrijke bodems (of bemeste gazons) kan in de beginjaren een bijkomende maatregel nodig zijn, namelijk intensief en kort maaien (eigenlijk een gazonbeheer). Maai tot op enkele cm hoogte en voer het maaisel af. Zo maak je het terrein sneller voedselarmer en dus ook bloemenrijker. Na enkele jaren kan je overschakelen op drie maal maaien per jaar. 41
Onderhoud Wanneer en hoe vaak maaien? Dat hangt van een aantal factoren af: De voedselrijkdom van de bodem. Een grasland op voedselarme bodem herken je doordat de vegetatie in juni en juli niet hoger is dan 30 cm. De vegetatie op een voedselrijke bodem is in juni 50 cm hoog. Op voedselarme grond volstaat één maaibeurt per jaar, in september of oktober. Op voedselrijke grond zijn twee maaibeurten per jaar nodig. Maai een eerste keer tussen 15 juni en 15 juli, en een tweede keer in september of oktober. Op een erg rijke bodem kan je kiezen voor drie maaibeurten de eerste jaren. Schakel dan later over op twee maaibeurten. De vochttoestand van de bodem. Natte gronden warmen trager op in het voorjaar. De groei komt hierdoor wat later op gang. Maaien is dan pas mogelijk in augustus. De soortensamenstelling van het grasland. Een bijzondere plantensoort die je wil behouden, mag je pas maaien als het rijpe zaad gevallen is. Wil je andere soorten op termijn laten verdwijnen, maai die dan net voor ze bloeien. Ze zullen zich dan niet uitzaaien. De aanwezige fauna. De diersoorten die in het grasland leven, hebben een levenscyclus die je beter niet verstoort. Maai het terrein daarom in fasen en niet in één keer. Dan geef je dieren de kans om een andere schuilplaats op te zoeken. Hoe maaien? Je kan maaien met een gewone zeis of met een motorzeis (bosmaaier). Beide zijn niet geschikt om te gebruiken in de aanwezigheid van kinderen. Je mag het gras zeker niet korter maaien dan 10 cm. Het is belangrijk dat je het maaisel afvoert. Hierdoor verschraal je de bodem: je maakt hem voedselarmer. Dat leidt tot een meer gevarieerde kruidenvegetatie. Je kan het maaisel onmiddellijk na het maaien afvoeren of enkele dagen laten liggen (zie tabel). Als je het maaisel enkele dagen laat liggen (maximum 10 dagen), dan kan het zaad van de bloemen op de bodem vallen. Zo houdt je de bloemenrijkdom in stand. Bovendien kan het gras drogen, zodat het in volume afneemt. Gedroogd gras composteert ook beter dan grote pakken vers maaisel. Wil je het maaisel gebruiken als hooi voor dieren, keer het dan tijdens het drogen enkele malen om (= beheren als hooiland). Arbeid Een bloemenweide moet je minder vaak maaien dan een gazon, maar het is wel een omslachtiger karwei, vooral bij voedselrijke graslanden. Voedselarme graslanden vragen maar één maaibeurt per jaar en het maaisel is minder omvangrijk. Het beheer van zo n grasland is dus veel arbeidsvriendelijker dan het beheer van een traditioneel gazon. De continuïteit van het beheer is heel belangrijk. Verander dus niet zomaar je maaischema. 42 We zetten de verschillen even op een rijtje: Onmiddellijk afvoeren Beheren als hooiland Arbeid Eén werkbeurt Meerdere werkbeurten: maaien, keren, oprapen Volume groenafval Volumineus want vers materiaal Minder volumineus want droog (hooi) Flora Zaden worden afgevoerd, flora kan verarmen Zaden rijpen en vallen op grond Fauna Dieren hebben geen tijd om schuilplaats te zoeken Dieren hebben tijd om schuilplaats te zoeken
Plantenlijsten Voor voedselarme, droge of wisseldroge zandgronden: Voor matig voedselrijke, droge gronden (niet op kleigrond): Reukgras Trilgras of bevertjes Bochtige smele Schapengras Rood zwenkgras Pijpenstrootje Duizendblad Stijf havikskruid Muizenoor Schermhavikskruid Sint-janskruid Fraai hertshooi Biggenkruid Glad biggenkruid Zandblauwtje Knollathyrus Hengel Tormentil Brunel Betonie Blauwe knoop Hazenpootje Mannetjesereprijs Anthoxanthum odoratum Briza media Deschampsia flexuosa Festuca ovina Festuca rubra Molinia caerulea Achillea millefolium Hieracium laevigatum Hieracium pilosella Hieracium umbellatum Hypericum perforatum Hypericum pulchrum Hypochaeris radicata Hypochoeris glabra Jasione montana Lathyrus linifolius Melampyrum pratense Potentilla erecta Prunella vulgaris Stachys officinalis Succisa pratensis Trifolium arvense Veronica officinalis Gewoon reukgras Kamgras Gewone kropaar Rood zwenkgras Fijn zwenkgras Kale vrouwenmantel Grasklokje Echt knoopkruid Kruisbladwalstro Veldlathyrus Margriet Rolklaver Hopklaver Luzerne Brunel Duifkruid Jacobskruiskruid Liggende klaver Rode klaver Gewone ereprijs Vogelwikke Anthoxanthum odoratum Cynosurus cristatus Dactylis glomerata Festuca rubra Festuca tenuifolia Alchemilla glabra Campanula rotundifolia Centaurea jacea Cruciata laevipes Lathyrus pratensis Leucanthemum vulgare Lotus corniculatus Medicago lupulina Medicago sativa Prunella vulgaris Scabiosa columbaria Senecio jacobea Trifolium campestre Trifolium pratense Veronica chamaedrys Vicia cracca 43
Voor matig voedselrijke, vochtige tot natte gronden, ook voor rivieralluvia: Voor droge, kalkhoudende gronden: Beemdlangbloem Engels raaigras Veldeemdgras Ruw beemdgras Festuca pratensis Lolium perenne Poa pratensis Poa trivialis Beemdkamgras Gewone kropaar Smal fakkelgras Kalkdoddegras Blauwgras Cynosurus cristatus Dactylis glomerata Koeleria macrantha Phleum pheoides Sesleria caerulea Wilde bertram Grote vossenstaart Pinksterbloem Gewoon knoopkruid Moerasstreepzaad Glad walstro Beemdooievaarsbek Veldlathyrus Vertakte leeuwentand Koekoeksbloem Adderwortel Heelblaadjes Scherpe boterbloem Grote pimpernel Moeraskruid Weidekervel Zeegroene muur Aardbeiklaver Valeriaan Achillea ptarmica Alopecurus pratensis Cardamine pratensis Centaurea pratensis Crepis paludosa Galium mollugo Geranium pratense Lathyrus pratensis Leontodon autumnalis Lychnis flos-cuculi Polygonum bistorta Pulicaria dysenterica Ranunculus acris Sanguisorba officinalis Senecio paludosus Silaum silaus Stellaria palustris Trifolium fragiferum Valeriana repens Gewone vrouwenmantel Wondklaver Kalkaster Grasklokje Karwij Echt knoopkruid Grote centaurie Kalkwalstro Echt (geel) walstro Beemdkroon Rolklaver Sikkelklaver Esparcette Wilde marjolein Ruige weegbree Grote brunel Kleine pimpernel Duifkruid Bergseseli Alchemilla pratensis Anthyllis vulneraria Aster linosyris Campanula rotundifolia Carum carvi Centaurea jacea Centaurea scabiosa Galium pumilum Galium verum Knautia arvensis Lotus corniculatus Medicago falcata Onobrychis vicifolia Origanum vulgare Plantago media Prunella grandiflora Sanguisorba minor Scabiosa columbaria Seseli montanum 44