MUZIEKNOTEN TER GELEGENHEID VAN HET BACHJAAR 2000 Raadsels opgelost met inspiratie en gezond verstand Huber van Werkhoven, s-hertogenbosch. (reeds eerder gepubliceerd in Filatelie zomer 2002 en op de site van Der Musiker ). Het is een bekend gegeven: thematische verzamelaars kiezen voor hun collectie vaak een onderwerp dat ze bijzonder interesseert, of waarmee ze dankzij hun werk (of door een andere hobby die ze beoefenen) een grote affiniteit hebben. De nu volgende bijdrage, geschreven door een man uit de muziekwereld, onderstreept die relatie nog eens. Muziekfilatelie beslaat een bijzonder uitgebreid gebied. Over de gehele wereld verschijnen tegenwoordig zoveel postzegels, speciale stempels, postwaardestukken en ander materiaal dat raakvlakken heeft met het thema muziek, dat het nauwelijks nog mogelijk is alles compleet te verzamelen. Dus wordt het al gauw noodzakelijk te kiezen voor een specifiek onderdeel. Het ligt voor de hand om dan te kiezen voor een terrein waarmee iemand zich verwant voelt en waarvan diegene de meeste kennis heeft. Dat kan bijvoorbeeld gaan over muziekinstrumenten (westerse of niet-westerse); bespelers van een bepaald instrument (bijvoorbeeld pianisten), zangers of dirigenten; een bepaald genre: jazz, opera, musical of folklore; muziekgebouwen, opleidingsinstituten, festivals of concours. Natuurlijk kan iemand ook kiezen voor componisten en hun muziekwerken. Voor die laatste groep - de verzamelaars van het thema componisten en hun muziekwerken was 2000 een goed jaar. Op grote schaal werd toen de tweehonderdvijftigste sterfdag herdacht van Johann Sebastian Bach (1685-1750). De grote Duitse musicus Bach heeft nog steeds een grote schare van bewonderaars en zijn muziek, in allerlei vormen en bezettingen, wordt overal ter wereld geregeld uitgevoerd. Wie kent niet zijn Matthäus-Passion of de Orgeltoccata in d? BACH BIJ DE DROGIST: HONDERDZESTIG CD S Ter gelegenheid van de tweehonderdvijftigste sterfdag van Johann Sebastian Bach werden tal van bijzondere evenementen georganiseerd: muziekfestivals en tentoonstellingen; congressen met speciale publicaties; radio- en televisie-uitzendingen; wedstrijden en CD-producties. Kranten en tijdschriften stonden dat jaar vol over Bach. Bij een landelijke drogisterijketen werd in 2000 nota bene het gehele oeuvre van de componist op honderdzestig (!) speciaal daartoe uitgegeven CD s in grote aantallen aan de man gebracht. Het spreekt bijna vanzelf dat ook talrijke posterijen aan deze bijzondere herdenking wilden deelnemen. In veel gevallen sierden muzieknoten hun uitgaven. Daarbij werd - en dat is eerder regel dan uitzondering - meestal niet vermeld uit welk muziekwerk die noten afkomstig waren. Dat levert zoekplaatjes op voor de muziekfilatelisten: moeilijke en minder moeilijke. Zij willen immers het naadje van de kous weten. Soms lijkt het of de ontwerper zelf nauwelijks heeft beseft welk muziekwerk hij eigenlijk heeft gekozen en dat het plaatje voor hem belangrijker was dan de inhoud ervan. De uitdaging zo'n raadsel op te lossen wordt er des te groter door. Zestien verschillende landen kwamen in het jaar 2000 met uitgiften die geheel of gedeeltelijk op Bach betrekking hadden, te weten een postzegelboekje, drie velletjes, negen blokjes, twee losse postzegels, twee voorbedrukte enveloppen en in ieder geval vijf stempels met muzieknoten. Op al die uitgiften prijken veertien verschillende muziekwerken. De bewuste werken heb ik sommige met gemak en andere met wat meer moeite, weten te identificeren; er blijven geen vraagtekens meer staan. VEERTIEN VERSCHILLENDE MUZIEKWERKEN België kwam met een postzegelboekje ter gelegenheid van het Bachjaar, respectievelijk de opening van het Instrumentenmuseum in Brussel. Op de achtergrond van afbeeldingen van oude muziekinstrumenten en van het
bekende Bachportret uit 1748, geschilderd door E.G. Hausmann, staan noten uit het le Kyrie van de zogenoemde Hohe Messe in Bachs eigen handschrift.op dat portret houdt Bach overigens zelf een notenblad in de hand, met daarop een zesstemmige raadselcanon. Bach hield wel van puzzeltjes. Bulgarije gaf een zegel uit (Michel-nummer 4468) met daarop eveneens in het oorspronkelijke handschrift Prelude Nr. 22 in bes uit Das Wohltemperierte Klavier, deel I. Drie blokjes met een identiek ontwerp verschenen in Sierra Leone, Prelude nr. 22 in es, Wohltemperiertes Klavier BWV 867 Lesotho Gedeelte uit de Fuga in A, BWV 867 Begin van het Brandenburgs Concert nr. 1 in F, BWV 1046 en Gambia (begin Aria Goldbergvariaties). Het laatstgenoemde werk, dus het thema van de Goldberg-variaties, prijkt op een Canadese zegel (Michelnummer 1833), die deel uitmaakt van een Millennium-blok. Daarop zijn ook het gezicht en de handen afgebeeld van de Canadese pianist Glenn Gould (1932-1982), die met name met zijn interpretatie van Bachs Goldberg - variaties triomfen vierde.
Zes landen kwamen met een blokje waarvan de rand steeds hetzelfde is en de eigenlijke postzegel steeds een ander portret of standbeeld van Johann Sebastian Bach toont. Het gaat om uitgiften van Antigua & Barbuda, Guyana, Nevis, Grenada, Grenada/Carriacou en Dominica. Op de rand vinden we de Prelude in e voor klavier, BWV 900. De Republiek Congo gaf een velletje uit met zes zegels en even zovele componisten erop, onder wie Bach. Op de achtergrond zien we het manuscript van het begin van Cantate Nr. 116 Du Friedefürst, Herr Jesu Christ. Hetzelfde handschrift, dat tegenwoordig wordt bewaard in de Nationale Bibliotheek in Parijs, werd in 1978 al eens gebruikt op een blokje van de Comoren (Michel blok nummer 126). Monument bij het Bachhaus in Eisenach, de geboortestad van Bach In Roemenië verschenen twee voorbedrukte enveloppen. Op de ene de Prelude Nr. 7 in Es uit Das Wohltemperierte Klavier, deel II en op de andere de laatste regels van de onvoltooide fuga waarmee Bachs handschrift van Die Kunst der Fuge ophoudt. Prelude nr. 7 in Es, Wohltemperiertes Klavier deel II, BWV 876
Carl Philipp Emanuel Bach, de oudste zoon van Johann Sebastian, schreef daar later bij: N.B: Über dieser Füge (..) ist der Verfasser gestorben ofwel tijdens deze fuga is de auteur overleden. Laatste pagina van het Die Kunst der Fuge, BWV 1080 Italië gebruikte twee stempels, beide in Lanciano. Het ene stempel werd gehanteerd ter gelegenheid van de Dag van de Postzegel (22 november 2000); het toont dezelfde 'laatste noten van Bach' uit Die Kunst der Fuge. In het Bachjaar 1985 (driehonderdste geboortejaar van de componist) werd dezelfde tot de verbeelding sprekende passage al eens afgebeeld, en wel op de tab van de Oost-Duitse zegel met Michel-nummer 2931. Ter gelegenheid van een concert op 9 mei 2000 werd het andere stempel uit Lanciano ingezet; het laat de beginnoten zien van Cantate Nr. 51 Jauchzet Gott in allen Landen. Begin Cantate nr. 51 Jauchzet Gott, BWV 51 Behalve met de hiervoor al genoemde postzegel en twee voorbedrukte enveloppen kwam Roemenë ook nog met een apart geval: een stempel voor het Kamermuziekfestival in Juli 2000 te Brasov (afbeelding 19) dat helemaal niet doorging! Het stempel toont een enigszins apocriefe versie van de Sonate voor fluit, viool en basso continuo in G, BWV 1038. Die sonate is op een ongewone manier tot stand gekomen: de baspartij is ontleend aan de vioolsonate in G, BWV 1021 van vader Bach, maar de twee melodiestemmen zijn hoogstwaarschijnlijk van hand van zoon Carl Philipp Emanuel.
TWEE BIJZONDERE VONDSTEN Israël gaf een erg fraaie postzegel uit met daarop een portret van Bach en de eerste acht balken van het manuscript van de beroemde Chaconne voor vioolsolo. Op de bijbehorende tab is naar mijn mening het orgel te zien dat Gottfried Silbermann in 1714 bouwde voor de Dom van Freiberg. Chaconne voor viool-solo, BWV 1004 Hetzelfde orgel is afgebeeld op de Oost-Duitse zegel die als Michel-nummer 2112 in de catalogus staat. Gottfried Silbermann verrichtte samen met Johann Sebastian Bach verscheidene orgelkeuringen. Bach heeft weliswaar Silbermann-orgels bespeeld, maar niet dat in Freiberg. Op de Israëlische eerstedag envelop zijn eveneens dat orgel en de Chaconne afgebeeld. Volgens enkele publicaties in Der Musikus, het mededelingenblad van de zogeheten Motivgruppe Musik, zou het eerstedag stempel nogmaals de Chaconne tonen. Ik heb echter meteen geconstateerd dat dit niet klopte. In een vroeger leven heb ik de Chaconne immers zelf nog gespeeld op de viool. Maar wat staat er dan wel op dat stempel? Het notenbeeld ziet er tamelijk ongewoon uit. In een merkwaardig helder moment hield ik de afbeelding eens omgekeerd en toen zag het er al veel 'natuurlijker' uit. Even later herkende ik je altviool-en cellopartij aan het begin van het Brandenburgs Concert Nr. 3 in G.. Begin Brandenburgs Concert nr. 3 in G, BWV 1048. Duitsland, Bachs vaderland, gaf in het Bachjaar een velletje met tien keer dezelfde zegel uit met daarop Bachs portret, zoals dat werd geschilderd door Johann Jakob Ihle. In The Baton, het tijdschrift van The Philatelic Music Circle (nummer 98, november 2000) werd bekend gemaakt dat op de rand van dit velletje noten zijn afgebeeld uit de basso-continuopartij van Cantate Nr. 72 Alles nur nach Gottes Willen. lk kon de noten inderdaad vlot terugvinden in het recitatief in deel 2 van deze cantate. Het bijbehorende eerstedagsstempel evenwel toonde een notenbalk met minuscuul kleine muzieknootjes. Niemand wist wat ze voorstelden. Bevriende Bach-kenners in Nederland en Duitstand - tot aan het gezaghebbende Bach Archiv in Leipzig toe - moesten het antwoord schuldig blijven. Tot ik bedacht dat de oplossing wel eens veel dichter bij huis zou kunnen liggen. Ik ging op zoek in de partituur van dezelfde Cantate Nr.72 en meteen was het prijs! Die kleine snelle nootjes van het stempel vond ik terug in het instrumentale voorspel (basso continuo, maat 12, 13 en 14) en nogmaals aan het einde van het eerste deel, waar het koor de veelbetekende tekst zingt: Alles nur nach Gottes Willen, dies soll meine Losung sein. Slot cantate nr. 72 Alles nach Gottes Willen
TOEGIFT In maart 1985 werd een filatelistische stempel georganiseerd in Köthen, het stadje waar Bach van 1717 tot 1723 werkzaam was aan het hof aldaar. Tijdens deze expositie werd een stempel gebruikt waarvan bekend werd dat het noten van Bach toonde - maar welke?. Op de zes noten in dit stempel heb ik een tijdje als het ware gekauwd en geleidelijk kwam een passage in mijn oren die te vinden is in het eerste deel van het vioolconcert in E, dat Bach in Köthen heeft gecomponeerd. De ritmische figuur klopte inderdaad, alleen de toonhoogte niet! Later drong het tot mij door, dat Bach van het betreffende vioolconcert zelf nog eens een bewerking heeft gemaakt voor klavecimbelsolo en strijkorkest. Hij veranderde weinig aan het origineel, maar wel de toonsoort: van E grote terts naar D grote terts. En toen klopte de toonhoogte alsnog! De zes noten vond ik exact terug in de altvioolpartij van het eerste deel, maat 50 en - herhaald - in maat 172. Raadsel opgelost, na zeventien jaar... Maat 172 uit het Concert voor Klavecimbel en strijkorkest in D, BWV 1054