AMBITIES PROJECTENVELOPPEN DIEFDIJK EN LOEVESTEIN Foto: Kogelvanger bij Het Werk aan t Spoel te Culemborg Pact van Loevestein, Vastgesteld 29 september 2005 te Geldermalsen
Inhoud 1. Inleiding 5 2. Gezamenlijke ambities en doelen 7 3. Projectenveloppe Diefdijk 9 3.1 Identiteit en doelen 9 3.2 Uit te voeren projecten 11 3.3 Uitvoeringsstrategieën 17 3.4 Fasering en mijlpalen 20 4. Projectenveloppe Loevestein 21 4.1 Identiteit en doelen 21 4.2 Uit te voeren projecten 23 4.3 Uitvoeringsstrategieën 29 4.4 Fasering en mijlpalen 33 5. Bijlagen 35 Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 2 van 41
Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 3 van 41
Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 4 van 41
1 INLEIDING Van planvorming naar uitvoering Vijf jaar is er inmiddels gesproken, geschreven en geschetst over de Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW). Op hoofdlijnen weten we wat we willen weten over de historie en het toekomstbeeld. Hierover bestaat overeenstemming, zowel bestuurlijk als maatschappelijk. Op regionaal niveau, het Waterliniegebied ten zuiden van de Lek, hebben de colleges van Gedeputeerde Staten van Gelderland, Zuid-Holland en Noord-Brabant het Pact van Loevestein ingesteld. Het Pact is een samenwerkingsverband waarin bestuurlijke vertegenwoordigers van de betrokken gemeenten, het Waterschap Rivierenland en Staatsbosbeheer een plaats innemen. Het Pact heeft onder meer de Gebiedsvisie Zuid ontwikkeld. Op nationaal niveau is Panorama Krayenhoff vastgesteld. Ter voorbereiding van de feitelijke uitvoering van het Nationaal Project NHW heeft de voorzitter van de Liniecommissie de colleges van Gedeputeerde Staten van Gelderland, Zuid-Holland en Noord- Brabant bij brief van 28 april 2005 uitgenodigd de opdracht voor de projectenveloppe Diefdijk en Loevestein uit te werken. De uitvoering van deze opdracht hebben de Gedeputeerde Staten van Zuid- Holland, Noord-Brabant en Gelderland neergelegd bij ons, bestuurders verenigd in het Pact van Loevestein. De provincies hebben evenwel formeel geen bevoegdheden overgedragen aan het Pact zodat zij (formeel) verantwoordelijk blijven voor het uitvoeren van de opdracht, die zij van de Liniecommissie hebben ontvangen. Voor het uitwerken van deze opdracht zijn projectteams geformeerd voor de enveloppen Diefdijk en Loevestein. De projectteams hebben in onderlinge afstemming, onder aansturing van een programmamanager, de projectenveloppen uitgewerkt en gebundeld tot de voorliggende Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein. Overeenkomstig de afbakening in Panorama Krayenhoff vormt de A15 globaal de grens tussen beide enveloppegebieden. Voor een uniforme benadering van het Lekacces is er voorts afstemming geweest met de projectenveloppe Linieland. Met de ondertekening van de Bestuursovereenkomst op 1 september 2005 door de betrokken provincies en ministeries kan de uitvoering van het Nationaal Project NHW feitelijk beginnen. Voor de enveloppen Diefdijk en Loevestein geldt de Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein hierbij als startpunt. Deze adressering wordt straks de opdracht van de Liniecommissie aan de Gedeputeerde Staten van Noord-Brabant, Zuid-Holland en Gelderland. Deze opdracht zal verder uitgewerkt worden voordat werkelijk de schop in de grond kan worden gestoken. De uitwerking bestaat uit het opstellen van een zogenaamd programmaplan, waarin meer in detail wordt uitgewerkt welke projecten de eerste jaren worden uitgevoerd, op welke wijze dit gaat gebeuren en hoe de uitvoering gefinancierd kan worden. Het programmaplan dient in april 2006 gereed te zijn. In voorliggende Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein komen de volgende aspecten aan de orde: de opdracht van de Liniecommissie op hoofdlijnen (uitdaging) en de context ervan; een beschrijving van de Waterlinie in de enveloppen Diefdijk en Loevestein; de ambities van het Pact van Loevestein voor de Diefdijk en Loevestein; een beschrijving van de uitvoeringsstrategie op hoofdlijnen en een overzicht van de geïdentificeerde kansrijke projecten binnen de enveloppen Diefdijk en Loevestein. Tot slot wordt een overzicht gegeven van de mijlpalen voor beide enveloppen. Het projectteam Diefdijk bestaat uit ambtelijke vertegenwoordigers van de gemeenten Vianen, Culemborg, Leerdam, Geldermalsen, Lingewaal en Lingewaard, de provincies Gelderland en Zuid- Holland, Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer en Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het projectteam Loevestein bestaat uit ambtelijke vertegenwoordigers van de gemeenten Tiel, Werkendam, Woudrichem, Zaltbommel, Lingewaal en Gorinchem, de provincies Gelderland, Zuid- Holland en Noord-Brabant, Waterschap Rivierenland, Staatsbosbeheer, Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie en Brabants Landschap. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 5 van 41
De uitdaging De NHW was de meest uitgewerkte en daardoor meest indrukwekkende verdedigingslinie van ons land en functioneerde officieel van 1815 tot 1963. Na 1945 verloor het systeem geleidelijk zijn noodzaak, het onderhoud aan de bouwwerken kwam op een laag pitje te staan en de beperkingen die de Waterlinie stelde aan de landbouw en stadsuitbreiding kwamen te vervallen. Na 1963 verbrokkelde ook het beheer. De terreinen verloren steeds meer van hun historische sporen. In de Nota Belvedere uit 1999 heeft het Rijk 70 gebieden benoemd waaraan de cultuurhistorie van Nederland goed valt af te lezen. De NHW is één van de meest omvangrijke Belvederegebieden. Vervolgens is de NHW in de Derde Architectuurnota (2000) aangewezen als één van de 10 Grote Projecten en is een proces in gang gezet dat moet leiden tot het beschermen en renoveren van dit belangrijke erfgoed. De (hernieuwde) aandacht voor de NHW heeft geleid tot tal van regionale en lokale initiatieven. Als belangrijke stap in het proces is in december 2003 het Linieperspectief Panorama Krayenhoff door de Ministerraad vastgesteld. Het Linieperspectief geldt als basis voor de ontwikkeling van de NHW. In het Linieperspectief wordt beschreven dat, hoewel de militaire noodzaak van de NHW is verdwenen, de Waterlinie nog wel degelijk van betekenis is. Het Linieperspectief kent drie ambities toe aan de NHW: o als deel van het nationale geheugen draagt de NHW bij aan het historische besef en de regionale identiteit; o o de NHW is de rustige en groene tegenhanger van het stedelijk netwerk; als hydrologische machinerie kan de NHW wezenlijk bijdragen aan het gemoderniseerde waterbeheer van de 21 ste eeuw. In de Bestuursovereenkomst Nieuwe Hollandse Waterlinie is de doelstelling voor het project geformuleerd. Deze luidt als volgt: Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie stelt zich ten doel de Waterlinie als onderdeel van het Nederlands cultureel en landschappelijk erfgoed tot een herkenbare ruimtelijke eenheid te maken en deze duurzaam in stand te houden. Hiertoe zullen eigentijdse functies (zoals recreatie en toerisme, waterbeheer, landbouw, natuur, verkeer en vervoer) nader worden ingevuld c.q. aan de Linie worden toegevoegd, met als uitgangspunt de Belvederegedachte: Behoud door Ontwikkeling Het is voor ons de uitdaging om, met dit doel voor ogen en het Linieperspectief als leidraad, de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de projectenveloppen Diefdijk en Loevestein in haar nieuwe vorm uiterlijk 2020 te realiseren. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 6 van 41
2 GEZAMENLIJKE AMBITIES EN DOELEN Om de stap naar uitvoering van projecten planmatig en onderbouwd te zetten, vertalen wij de ambities, zoals vastgelegd in de Bestuursovereenkomst van 1 september 2005, naar doelen voor beide enveloppegebieden. Het is de ambitie van de ondertekenaars van de Bestuursovereenkomst om in 2020 de volgende acht resultaten te hebben bereikt: 1. de Nieuwe Hollandse Waterlinie is in de beleving van Nederlanders (cultuurhistorisch en recreatief) en buitenlanders (toerisme) een herkenbaar, samenhangend gebied met enkele specifieke attracties en heeft actuele betekenis in de ruimtelijke ordening als oostrand van het Groene Hart; 2. de kenmerkende onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie als bedoeld in het Linieperspectief zijn door het ruimtegebruik duurzaam gegarandeerd en planologisch veiliggesteld; 3. alle fysieke, kenmerkende onderdelen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie als bedoeld in het Linieperspectief zijn duurzaam behouden, bereikbaar en waar nodig onderling verbonden; in een deel van de fortcomplexen zijn eigentijdse functies ontwikkeld; 4. in het liniegebied zijn ook andere ruimtelijke ontwikkelingen die het beeld (door bijvoorbeeld waterberging en ruimtelijke (groen/rode) verdichting) en de continuïteit (bijvoorbeeld recreatieve ontsluiting en natuurontwikkeling) van de Nieuwe Hollandse Waterlinie versterken, gerealiseerd; 5. de hoofdverdedigingslijn, de open velden, de liniegezichten en de verdichtingsvelden zijn hierbij kaderstellend; 6. er zijn locaties waar de historie en de werking van de Nieuwe Hollandse Waterlinie kan worden gedemonstreerd (virtueel en/of fysiek); 7. de Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft de status van UNESCO - werelderfgoed; 8. er is een organisatie die de duurzame instandhouding van de Nieuwe Hollandse Waterlinie waarborgt. In de enveloppegebieden willen wij bovendien: De Linie duurzaam in stand houden door eigentijdse ruimtelijke ontwikkelingen toe te laten, als deze geënt zijn op de cultuurhistorische waarde van de Linie. Niet historiserend omgaan met de monumentale (water)bouwkundige elementen van de Linie; duidelijk laten zien wat de toevoegingen uit de 21 ste eeuw aan de Linie zijn; nieuwe toevoegingen dienen altijd omkeerbaar te zijn. Bij ontwikkeling van militair erfgoed als kwaliteiteis stellen dat authenticiteit gehandhaafd blijft. De Linie als deel van het nationaal geheugen bij laten dragen aan het historisch besef en aan onze regionale identiteit. Zorg dragen voor een maximale beleving van het Liniegebied, in het bijzonder van de schootsvelden. Omdat de fascinatie en charme van de Linie mede schuilt in het feit dat zij op veel plaatsen onzichtbaar is, terughoudend omgaan met het plaatsen van allerlei informatiepanelen en routebordjes. Een goede communicatie met alle maatschappelijke en ambtelijke organisaties tot stand brengen als essentiële voorwaarde voor het welslagen van onze uitvoeringsaspiraties. De kwaliteitscriteria, zoals geformuleerd door de Liniecommissie (verwoord in bijlage 2), onverkort overnemen en de projectvoorstellen daaraan al globaal toetsen. Wij willen de Linie in de projectenveloppen Diefdijk en Loevestein, in lijn met Panorama Krayenhoff, verder ontwikkelen als rustige en groene contramal van de verstedelijking in de Deltametropool. Dit geldt mutatis mutandis ook voor Fort Pannerden, dat zich positioneert als cultuurhistorische parel in het Nationaal Landschap Gelderse Poort, ten oosten van de verstedelijkingsas Arnhem Nijmegen. Ons streefbeeld is dat in 2020 de Nieuwe Hollandse Waterlinie er uit ziet als een herkenbaar systeem van militaire defensiewerken uit de 19 de eeuw, dat met bezieling bruikbaar is gemaakt voor wensen uit de 21 ste eeuw en is ingebed in een landschap met een lage dynamiek. Dit houdt in dat wij niet alleen streven naar de ontwikkeling van de Waterlinie zelf, maar dat we de Linie ook als strategisch wapen zullen inzetten om andere ruimtelijke ontwikkelingen, die een relatie hebben met genoemde ambities en doelen, te stimuleren, kwalitatief op te vijzelen of zo nodig tegen te houden. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 7 van 41
Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 8 van 41
3 PROJECTENVELOPPE DIEFDIJK 3.1 Identiteit en doelen Identiteit Voor een goed inzicht in de enveloppe Diefdijk hebben wij in bijlage 1 een beknopt overzicht van de belangrijkste elementen van de Linie opgenomen. Uit dit overzicht trekken wij drie conclusies die de identiteit van het gebied bepalen. 1. De NHW manifesteert zich als een systeem: wij beschouwen haar als een samenhangend geheel van landschappelijke onderdelen en specifieke militaire elementen. 2. De hoofdverdedigingslijn is in projectenveloppe Diefdijk heel manifest aanwezig. De 15 km lange, boven maaiveld liggende, continue lijn van Diefdijk, Meerdijk en Nieuwe Zuiderlingedijk, met sluizen, forten, kazematten en groepsschuilplaatsen vormt een zeer markante cultuurhistorische gradiënt. De hoofdverdedigingslijn is in geen enkele andere enveloppe zo prominent aanwezig. Deze lijn, samen met de aansluitende Goilberdingerdijk op de zuidelijke Lekoever, laten wij dan ook het verbindend element zijn voor de uit te voeren projecten. 3. De relatieve afwezigheid van bebouwing, de openheid, is karakteristiek voor het gebied. Deze openheid is zowel aanleiding voor als gevolg van de militaire functie als schootsveld en inundatiegebied. Doelen De ambities uit de Bestuursovereenkomst en het behoud van de genoemde identiteit hebben wij voor de Diefdijk uitgewerkt in de volgende doelen. Nieuwe functies voor forten o Herstel en transformatie van Het Werk aan t Spoel tot multifunctionele ontmoetingsplaats voor geïnteresseerden in cultuur en natuur. o Fort Everdingen openstellen met kleinschalige publieke functie, in nauwe samenhang met de ontwikkeling van Fort Honswijk en Het Werk aan t Spoel. o Openstelling en landschappelijke inpassing van Werk op de spoorweg bij de Diefdijk. o Fort Asperen, in samenhang met Fort bij de Nieuwe Steeg, uitbouwen als centrum van de cultuur(historische), ecologische en recreatieve ontwikkeling rond het Lingeacces, daarbij gebruik makend van de Toekomstvisie Fort Asperen. o De unieke kwaliteiten van Fort bij de Nieuwe Steeg maximaal benutten voor een diversiteit aan ontwikkelingsmogelijkheden. o Fort Pannerden restaureren en een multifunctioneel gebruik, met accent op natuur- en cultuurrecreatie, mogelijk maken. o In forten met een publieke functie (in ons gebied Het Werk aan t Spoel, Fort Everdingen, Fort Asperen, Fort bij de Nieuwe Steeg en Fort Pannerden) het verhaal van de Linie aanschouwelijk uitleggen. Recreatie en toerisme o De samenhang tussen alle objecten en gebieden van de Linie in het veld duidelijk maken door uitbreiding van recreatieve routes. o De vier dijken benutten als landschappelijke dragers voor wandel- en fietsroutes. o De open velden recreatief ontsluiten met wandel-, fiets-, kano- en schaatsroutes. o Bij nieuwe bestemmingen, zoals waterberging, landgoederen en natuurgebieden, de publieke bruikbaarheid veiligstellen en toeristisch ontsluiten door inrichtingsmaatregelen voor recreatief medegebruik. o Het aanbieden van toeristisch/recreatieve arrangementen. Landschap en beleving o De opgave is enerzijds de karakteristieke openheid (in casu de relatieve afwezigheid van bebouwing) van het gebied te versterken en anderzijds economische ontwikkelingen mogelijk te maken. De inrichting van de inundatievelden willen wij zodanig vorm geven dat deze past in de militair-historische karakteristiek ervan, daarbij rekening houdend met het bestaand gebruik en nieuwe ontwikkelingen. Om hier het juiste evenwicht te vinden is onderzoek naar de beleving van de openheid nodig. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 9 van 41
o Groene verdichting in de vorm van bos en kleine landschapselementen ten westen van de Diefdijk realiseren ter vergroting van de belevingswaarde van de Waterlinie. Restauratie o De verdedigingswerken bouwkundig consolideren, zodat deze voor verder verval worden behoed. o Achterstallig onderhoud van de (water)bouwkundige elementen wegwerken. Water o De veiligheid, die de dijken op de hoofdverdedigingslijn en de Goilberdingerdijk bieden, voor de toekomst garanderen door deze permanent op voldoende sterkte te houden. o Het gebied pal ten oosten van de hoofdverdedigingslijn vernatten, niet alleen uit een oogpunt van cultuurhistorie, maar evenzeer als bijdrage aan de robuuste ecologische verbinding en aan de regionale waterberging (Waterbeheer 21 e eeuw). Natuur o De Linie langs de Nieuwe Zuiderlingedijk, Meerdijk en Diefdijk ontwikkelen als onderdeel van de robuuste ecologische verbinding van Biesbosch naar Lek. o De bestaande habitats voor de Vleermuis beschermen. Rode functie o De landschapsontwikkeling langs de geaccordeerde stedelijke uitbreiding aan de westrand van Culemborg, de enige majeure bouwopgave in de enveloppe Diefdijk, zodanig vorm geven dat zij een bijdrage levert aan de herkenbaarheid van de NHW. o In de strook ten noorden van de Nieuwe Zuiderlingedijk landgoederen met opgaande beplanting tot stand brengen met randvoorwaarde dat er voldoende waterbuffering is in natuurgebied Nieuwe Zuiderlingedijk; de revenuen hiervan aanwenden voor realisering van de robuuste ecologische verbinding. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 10 van 41
3.2 Uit te voeren projecten De in paragraaf 3.1 genoemde cultuurhistorische gradiënt, gevormd door de vier dijken, die zo specifiek is voor de projectenveloppe Diefdijk, zal het verbindend element gaan worden voor de projecten die wij in petto hebben. Om onze ambities te realiseren ondersteunen wij de volgende projecten van harte. Wij zullen ons tot het uiterste inspannen deze tot uitvoering te brengen. In onderstaande tabel zijn de projecten per thema gerubriceerd met daarachter tussen haakjes de vermelding van hun bijdrage aan de realisering van de Gebiedsvisie Zuid / Panorama Krayenhoff. Zij zijn eveneens aangeduid op bijgaande kaart. Allereerst brengen wij de projecten naar voren die dankzij inzet, assertiviteit en fondsen uit ons gebied nu al in uitvoering zijn. De financiering hiervan is rond. Daarnaast hebben afgelopen tijd verschillende partners in ons gebied zich gezamenlijk ingespannen om kansrijke projecten te ontwikkelen, die bijdragen aan de revitalisering van de Linie. Velen zijn dus al actief; wij proberen voor het vervolg alle energie te bundelen. Wij zullen deze projecten in de volgende fase van de uitwerking van de enveloppe Diefdijk programmeren. In uitvoering zijnde projecten nr projectnaam initiator doelstelling kosten financiering status D1 Herstel militaire artefacten op zichtbaar maken betonnen groepschuilplaatsen en kazematten 13.000 financiering is rond gereed: Fort Asperen provincie Gelderland op fortterrein, zodat beleefbaarheid van fort als afweermiddel 2005 wordt vergroot D2 Ontwikkeling Marketingplan voor Het Werk aan t Spoel gemeente Culemborg volledig overzicht van toeristisch-recreatieve mogelijkheden en communicatiemedia 24.000 financiering is rond gereed: 2005 D3 Tentoonstelling Extra Forte in Fort Asperen Stichting Fort Asperen Fort Asperen als cultuurfort, met internationale contacten: Oostende, Bellinzona en Helsinki, èn positie fort binnen NHW onbekend financiering is rond gereed: 2005 D4 Ontwikkeling uitvoeringsplan Koninklijke ontwikkelen van planconcept om bestaande routes aan elkaar te 90.000 financiering is rond gereed: & Route Nederlandse Hippische koppelen met daarbij verwijzingen naar kunst(manifestaties) Sportfederatie, regio Gelderland 2005 D5 Kanonkazemat Diefdijk-Zuid provincie Gelderland opknappen en openstellen kanonkazemat 70.000 (excl. BTW) D6 Robuuste entree NHW door Diefdijk RWS eigentijdse vormgeving van vergrote coupure als gevolg van verbreding A2, met uitzichtpunt over inundatievelden onbekend financiering is rond met gelden van provincie financiering is rond met gelden van V&W D7 Waterliniepad door inundatievelden Culemborg gemeente Culemborg onderdeel van LAW Waterliniepad 38.685 financiering is rond; gereed: 20% BIRK-subsidie 2006 D8 Inrichting Molenkade provincie Gelderland, gemeente Culemborg, Staatsbosbeheer en Waterschap inrichting van 130 ha robuuste ecologische verbinding, herstel militair erfgoed, 100.000 m 3 waterberging, aanleg wandelroute 2.872.093 RUP / Nat. Lands. Provincie, BIRK, Waterschap, gemeente; nog overleg over verdeelsleutel gereed: 2007 gereed: 2006 gereed: 2006 quick win quick win Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 11 van 41
nr projectnaam initiator doelstelling kosten financiering status Kansrijke nieuwe projecten Nieuwe functies voor forten (duurzame instandhouding forten door eigentijdse functies) D9 Werk aan 't Spoel gemeente Culemborg herstel en transformatie tot ontmoetingsplaats voor geïnteresseerden in cultuur en natuur met horeca, atelier, bezoekerscentrum, amfitheater, dakloos museum, multifunctioneel centrum, overnachtings-gelegenheid voor passanten en startpunt voor excursies D10 Fort Everdingen 1 gemeenten Vianen en Culemborg D11 D12 D13 D14 Fort Asperen 2 fase 1 Het Kunsteiland Fort Asperen fase 2 Het Lingeacces Fort Asperen fase 3 Het Cultuurpark Herstel brug Fort bij de Nieuwe Steeg D15 Restauratie Fort Pannerden 3 fase 2 D16 Restauratie Fort Pannerden fase 3 na overdracht door Defensie fort openstellen in nauwe samenhang met ontwikkeling Fort Honswijk en Het Werk aan t Spoel Stichting Fort Asperen fort wordt kunsteiland; dam wordt brug; bouwkundige staat fort consolideren; taveerne vernieuwen tot kunstrestaurant; renovatie van fort is voorwaarde voor continuering kunstmanifestaties Staatsbosbeheer zichtbaar maken van totale Lingeacces; integratie van cultuur, recreatie en cultuurhistorie Staatsbosbeheer ontwikkeling tot cultuurpark van Lingeacces met Fort bij de Nieuwe Steeg met nieuwe mogelijkheden voor cultuurhistorie, kunstmanifestatie en natuurbeleving Staatsbosbeheer herstel brug over fortgracht als essentiële voorwaarde voor nieuwe bestemmingen 1.005.800 (excl. BTW) 2.900.000 240.000 gemeente Lingewaard fort geschikt maken voor volledige openbare toegankelijkheid 1.418.450 (excl. BTW) gemeente Lingewaard fort geschikt maken voor multifunctioneel met accenten op natuur- en cultuurrecreatie en vleermuisfunctie 1.106.550 (excl. BTW) 20% BIRKsubsidie) Nat. Landschap, Staatsbosbeheer, Provincie en Nat. Project NHW; er is nog overleg over verdeelsleutel 10% bijdrage gemeente Lingewaard 10% bijdrage gemeente Lingewaard start najaar 2005 quick win 1 Voor Fort Everdingen wordt ten laste van projectenveloppe Linieland een noodrestauratie voorbereid (initiatoren: gemeenten Vianen en Culemborg; inhoud: noodrestauratie; kosten 250.000; start 2006); quick win 2 Rond de functietoekenning aan de forten Asperen en Nieuwe Steeg hebben zich onlangs nieuwe inzichten voorgedaan, die nog niet geheel zijn uitgekristalliseerd. 3 Fase 1 van Restauratie Fort Pannerden is verderop opgenomen onder het thema restauratie. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 12 van 41
nr projectnaam initiator doelstelling kosten financiering status Recreatie en toerisme (ontwikkeling toeristisch/recreatief product) D17 Fiets- voetveer over de Lek gemeente Vianen veer voor wandelaars en fietsers tussen Fort Honswijk, Het 100.000 20% BIRK-subsidie Werk aan t Spoel en fort Everdingen gedurende de zomermaanden D18 Versterking Diefdijk Waterschap Rivierenland versterking Diefdijk benutten voor veiligheid fietsers en wandelaars en articulatie hoofdverdedigingslijn D19 Herstel trekvaartroute Recreatiemaatschappij herstel oude vaarverbinding met kansrijke ideeën, voor NHW, Culemborg Zaltbommel 4 ; Rivierengebied zoals kanoroute, informatiepanelen en waterberging D20 Realisering infrastructuur & Route Stimuleringsprogramm a Economie Rivierenland (StER) Recreatiemaatschappij Rivierengebied Recreatiemaatschappij Rivierengebied D21 Kanoroute door inundatiegebieden D22 Schaatsroute door inundatiegebieden D23 Waterliniepad benutten voor lokale ommetjes D24 Waterliniepad inzetten als NS-wandelroute D25 Bewegwijzerde fietsroute Recreatiemaatschappij Rivierengebied uitvoeren van planconcept om bestaande routes aan elkaar te koppelen; markering schootsvelden en inundatiehoogten kanoroute door inundatiegebieden idee schaatsroute door inundatiegebieden idee gemeenten Waterliniepad benutten voor ommetjes vanuit bewoningskernen idee Wandelplatform / LAW Waterliniepad benutten voor wandelroute tussen stations Culemborg en Leerdam fietsroute met lussen in de vorm van een 8, zodat maatwerk mogelijk is, aansluitend op Hollandse Waterlinieroute in provincie Utrecht en voort te zetten in enveloppe Loevestein D26 Versterking Goilberdingerdijk Waterschap Rivierenland versterking in kader van Ruimte voor de Rivier benutten voor veiligheid fietsers en wandelaars Landschap en beleving (herkenbaarheid Nieuwe Hollandse Waterlinie) (zie ook D18) D27 Waarneembaarheid Pact van Loevestein uitwerken eigentijdse waarneembaarheid hoofdverdedigingslijn hoofdverdedigingslijn als beeldmerk voor NHW (heeft ook betrekking op enveloppe Loevestein) D28 Onderzoek beleefbaarheid Pact van Loevestein ruimtelijk onderzoek naar beleefbaarheid van NHW, accessen, forten vanaf de hoofdverdedigingslijn en inundatievelden als basis voor bestemmingsplannen en beheerplannen (heeft ook betrekking op enveloppe Loevestein) D29 D30 Landschappelijke inpassing fort Werk aan de Diefdijk Landschappelijke verdichting ten westen van Diefdijk Staatsbosbeheer Zuidhollands Landschap landschappelijke inpassing fort (kunst, cultuur, natuur); zichtassen herstellen; met inpassing recreatieve routestructuren en bereikbaarheid kraanbrug verhoging belevingswaarde door aanleg van bos en kleine landschapselementen onder meer Staatsbosbeheer onder meer Staatsbosbeheer idee idee idee idee idee kans kans 4 Ligt zowel in projectenveloppe Diefdijk als Loevestein. Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 13 van 41
nr projectnaam initiator doelstelling kosten financiering status D31 Aanpassing uiterlijk rotonde rotonde een NHW-uitstraling geven idee op kruising Diefdijk / Prijssche weg D32 Enkele groepsschuilplaatsen enkele groepsschuilplaatsen geschikt maken dat zij als idee geschikt maken tot uitkijkpunten uitkijkpunt over de inundatievelden kunnen dienen Restauratie (instandhouding bouwkundige objecten) D33 D34 D35 Restauratie kraanbrug en toegangsbrug Werk aan de Diefdijk Restauratie waaiersluis Asperen Restauratie Fort Pannerden fase 1 Staatsbosbeheer restauratie zeldzame kraanbrug en toegangsbrug 150.000 quick win restauratie van gemeentelijk monument waaiersluis bij Fort 750.000 Asperen gemeente Lingewaard eenmalige restauratie met beperkte toegankelijkheid 1.425.000 (excl. BTW) RUP, 10% bijdrage gemeente Lingewaard Water (benutting NHW voor waterberging en vernatting) (zie ook onder thema natuur) (zie ook D18) D36 Oplossen van regionaal waterbergingsprobleem in inundatievelden Waterschap Rivierenland waterbergingsprobleem oplossen in inundatievelden kans win / win D37 Vernatting omgeving Fort bij de Nieuwe Steeg Staatsbosbeheer en Waterschap Rivierenland in combinatie met project Fort Asperen fase 3 omgeving van fort een extra functie geven voor waterberging en recreatief medegebruik; in combinatie met D 36 Natuur (realisering robuuste ecologische verbinding) (zie ook onder thema water) D38 Vernatting Polder De Geeren Staatsbosbeheer en Waterschap stapsteen in robuuste ecologische verbinding, waterberging, inundatie en recreatieve mogelijkheden; in combinatie met D 36 Rivierenland D39 Vernatting langs de rest van de oostzijde van de Diefdijk bij beëindiging van huidige pachtcontracten afspraken maken over verwerving en ontwikkeling van natte natuur Rode functie (uitwerking natte stadsrand Culemborg) D40 Westrand Culemborg C.V. Ontwikkelingsmaat schappij Parijsch groene en blauwe inrichting van 96 ha aan westrand stedelijke bebouwing van Culemborg Proces, kennisvermeerdering, samenwerking, draagvlakvergroting ((voorwaarden voor) uitvoering Panorama Krayenhoff) D41 Inventarisatie Linieelementen Pact van Loevestein bestaande (incomplete) inventarisatie vervolmaken, met name wat betreft de waterbeheersingswerken D42 Instelling maatschappelijke klankbordgroep uit streek 5 Pact van Loevestein 21.714.920 (excl. BTW) 20% BIRK-subsidie 5 Bij de NHW zijn onder meer de volgende maatschappelijke organisaties betrokken: Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 14 van 41
nr projectnaam initiator doelstelling kosten financiering status D43 Gebiedsvisie Linieland Enveloppecommissie Linieland D44 Internationale samenwerking van Fort Asperen opstellen gebiedsvisie met accent op Lekacces 60.000 komt ten laste van projectenveloppe Linieland Internationale samenwerking met drie of meer gelijkgestemde forten in EU om gezamenlijk voor EU-middelen in aanmerking te komen start najaar 2005 idee quick win Linie land D45 Oral history uit NHW registratie van belevenissen van mensen in relatie tot Linie via interviews en vroeger geschreven artikelen uit kranten en tijdschriften, in samenwerking met heemkundige verenigingen Structureel beheer (bescherming en handhaving Linie-objecten) D46 D47 Onderhoudsploeg voor Linieelementen Regeling met beheersvergoeding / onderhoudssubsidie voor kleine Linie-elementen Monumentenwacht Gelderland en Stichting Landschapsbeheer Gelderland onderhoudsplan voor elk element opstellen en kleine ingrepen meteen uitvoeren opstellen van regeling met beheersvergoeding / onderhoudssubsidie voor kleine Linie-elementen op particuliere terreinen idee idee idee Bewonersgroepen Stichting Werk aan het Spoel Stichting Fort Asperen Stichting Fort Everdingen Stichting Fort Nieuwe Steeg Historische Vereniging Asperen; Genootschap A.W.K. Voet van Oudheusden Vereniging Lekuiterwaarden Vereniging Lingelandschap Natuur- en Vogelwacht Culemborg, Natuur- en Vogelwacht Vianen Terreinbeherende organisaties: Staatsbosbeheer, Geldersch Landschap, Utrechts Landschap en Zuidhollands Landschap Milieuadviesraad Culemborg Agrarische natuur- en landschapsverenigingen zoals Den Hâneker en Veranel Agrariërs: LTO Noord Kamer van Koophandel Rivierengebied Regionaal Bureau voor Toerisme Rivierenland (RBT) Recreatiemaatschappij Rivierengebied Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 15 van 41
Ambities projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 16 van 41
3.3 Uitvoeringsstrategieën Hierboven hebben wij onze ambities en doelen neergezet. Sommige zijn al op korte termijn te realiseren, andere zullen een veel langere looptijd vergen. Onze strategie is om bij de uitvoering ervan pragmatisch te werk te gaan. Dat wil zeggen dat wij de uitvoering van initiatieven, die wij en anderen reeds genomen hebben en die momenteel min of meer obstakelloos realiseerbaar zijn, zullen prioriteren. Ook zullen wij flexibel en adequaat inspelen op financieringsbronnen die Rijk en EU ons in het vooruitzicht stellen. Zoals al aangekondigd in de inleiding is onze volgende stap voor het komend half jaar de opstelling van een programmaplan. Hierin zullen per project de onderliggende doelen worden geëxpliciteerd en vervolgens per doel de daarvoor in aanmerking komende kostendragers in beeld worden gebracht. Bij het voorbeeldproject Molenkade zijn hier al met succes ervaringen opgedaan. Algemeen Voorbeeldprojecten opzetten en gebiedsvisies maken voor de inundatievelden. Opstellen van een Landschapsontwikkelingsplan door de gemeenten Geldermalsen en Lingewaal, met bijzondere aandacht voor het Lingeacces. De exploitatie van de forten Het Werk aan t Spoel, Everdingen, Asperen, bij de Nieuwe Steeg en Pannerden minder kwetsbaar maken door te streven naar een mix van gebruiksmogelijkheden, waarbij kleinschaligheid voorop blijft staan. Via werk met werk maken Linie-doelen realiseren, bijv. bij versterking Diefdijk recreatieve routes veiliger maken. Een actieve grondverwervingsstrategie inzetten waar in ieder geval bij pachtbeëindiging van Domein-gronden de betreffende de gronden via DLG beschikbaar komen voor de NHW. Samenwerking met de toeristische sector bevorderen, omdat de Linie een uitstekende aanvulling vormt op het rustige karakter en de bestaande toeristische attracties van ons gebied, zoals het rivierenlandschap, oude stadjes, bloesem, glas, culturele evenementen en watersport. Deugdelijke overeenkomsten afsluiten over het structureel beheer van bouwwerken, voordat tot restauratie wordt overgegaan. Eigendom en beheer adequaat regelen van Linie-elementen, die geen economische of waterhuishoudkundige functie meer hebben, zoals sluizen en groepsschuilplaatsen. Het instellen van een fonds waaruit de voorfinancieringskosten van het opstellen van bestekken kunnen worden bestreden. Ruimtelijke ordeningsstrategieën In onze uitvoeringsstrategie omarmen wij naast de traditionele toelatingsplanologie ook de ontwikkelingsplanologie. In Nederland bestaat een lange traditie van toelatingsplanologie. In grote lijnen geldt hierbij dat een overheidsorganisatie een ruimtelijk plan maakt met daarin de meest gewenste ontwikkelingen in het plangebied (zoals een streekplan) of een plan ontwerpt waarin de gronden in het plangebied bepaalde bestemmingen krijgen (zoals een bestemmingsplan). Bij ontwikkelingsplanologie staat niet het toelaten (en verbieden) van ontwikkelingen voorop, maar het actief initiëren van ontwikkelingen door overheid èn betrokkenen. Bij deze actieve opstelling is het van cruciaal belang dat de betrokkenen oog hebben voor elkaars belangen. Niet alleen uit onderling respect en vertrouwen, maar vooral om win-win sitiuaties te kunnen creëren die er voor zorgen dat het gezamenlijke resultaat meer wordt dan de som der delen. Een eerste voorwaarde voor succes zijn actuele streek- en bestemmingsplannen, die zijn toegesneden op de genoemde ambities en doelen. Streekplan Op 29 juni 2005 hebben Provinciale Staten van Gelderland het Streekplan Gelderland 2005 vastgesteld. In dit streekplan neemt de Provincie alle ruimtelijke regimes uit Panorama Krayenhoff over, met dien verstande dat voor de open velden geldt dat - al dan niet gerealiseerde - bestaande bestemmingen ongewijzigd blijven. Het beleid voor de open velden is de openheid niet aantasten. Uitbreiding en nieuwbouw is mogelijk binnen of aansluitend op bestaande bouwpercelen. Uitbreiding en nieuwbouw tot aaneengesloten glastuinbouwgebied is niet gewenst. Nagenoeg het gehele gebied van de NHW wordt door het streekplan tot het groenblauwe raamwerk gerekend en valt daarmee binnen de selectieve beleidsinzet van de Provincie. Voorts is de NHW aangemerkt als Waardevol Landschap, in lijn met de begrenzingen van het Nationaal Landschap NHW uit de Nota Ruimte. Het provinciaal beleid voor Waardevolle Landschappen is het behouden en versterken van de landschappelijke kernkwaliteiten. Adressering projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 17 van 41
In het streekplan Gelderland zijn onder meer streekplanuitwerkingen voorgesteld voor de Nationale Landschappen NHW en Gelderse Poort en voor de definitieve begrenzing van de regionale waterberging, alsmede een streekplanherziening voor de herbegrenzing van de Ecologische HoofdStructuur (EHS) en de doorwerking van de Planologische KernBeslissing (PKB) Ruimte voor de Rivier. Het streekplanbeleid wordt uitgevoerd door realisatie van projecten (uitvoering via ontwikkelingsplanologie), zo mogelijk via Publiek-Private Samenwerkingsconstructies (PPS) en door doorwerking van streekplanbeleid naar regio s en gemeenten (uitvoering via toelatings-planologie). Bestemmingsplannen Op gemeentelijk niveau zullen de bestemmingsplannen binnenkort worden aangepast aan de hierboven genoemde ambities en doelen, met inachtneming van het bestaand agrarisch gebruik. Voorts wordt ernaar gestreefd waardevolle ensembles van Waterlinie-elementen op termijn als beschermd stads- en dorpsgezicht conform de Monumentenwet (art. 35) te beschermen. Nog net op tijd vòòr de bevriezing van de Rijksmonumentenlijst door de staatssecretaris van OCW, heeft de Stichting Militair Erfgoed verzocht zeventien NHW-elementen in de gemeente Geldermalsen, alsmede de inlaatsluis, de sluisbeer en het inundatiekanaal bij Fort Everdingen in de gemeente Vianen aan te wijzen als beschermd rijksmonument. Beide gemeenten ondersteunen deze aanvraag voor hun grondgebied. Financiën Vanuit de Nota Belvoir hebben Gedeputeerde Staten van Gelderland voor 2005 125.000 gereserveerd voor de Linie. Jaarlijks willen GS de Belvoir-gelden voor een groot deel inzetten als cofinanciering om Rijks- en EU-middelen naar de Linie te halen. De hoogte van de Belvoir-gelden voor de NHW voor volgende jaren is afhankelijk van het binnenkort op te stellen programmaplan. Als noviteit melden wij het Gelders Cultuurfonds voor Monumenten, waarin het Prins Bernhard Cultuurfonds, het Nationaal Restauratiefonds en de provincie Gelderland samenwerken. Dit fonds wordt ingezet bij de restauratie van bouwkundige werken van de Linie. De revenuen uit nieuwe ruimtelijke ontwikkelingen en nieuwe economische dragers (bijv. via PPSconstructies) in de Linie willen wij benutten voor realisering van publieke NHW-doelen. Voor de uitvoering van projecten staat de instrumentenkoffer ten dienste, die is weergeven in bijlage 2 van de Bestuursovereenkomst NHW. Voorbeelden van Rijksinstrumenten zijn Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG) met daarin gelden voor grondverwerving voor de EHS, inrichting EHS, Landinrichting, Nationaal Landschap, Subsidie Gebiedsgericht Beleid (SGB) (verdroging); Subsidieregeling Restauratie Monumenten en Ruimte voor de Rivier. Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland ondersteunen de NHW vanuit hun Agenda Vrije Tijd 2006-2010. Voor deze periode heeft de provincie jaarlijks subsidiegelden beschikbaar voor de ontwikkeling van (cultuur-)toeristisch/recreatieve arrangementen. Overige uitvoeringsstrategieën Gedeputeerde Staten van Gelderland maken op basis van het streekplan afspraken met de onderscheiden regio s in hun provincie over de ruimtelijke opgave en de keuze van projecten. Deze afspraken worden neergelegd in Regionale Uitvoeringsprogramma s (RUP). In het RUP Rivierenland is de NHW als een belangrijk project aangemerkt. Daarnaast is een uitvoeringsprogramma aangekondigd voor het Nationaal Landschap NHW, op grond van de kernkwaliteiten: o samenhangend systeem van forten, dijken, kanalen en inundatiekommen o groen en overwegend rustig karakter o openheid. Het Pact van Loevestein gaat er vanuit dat het binnenkort op te stellen programmaplan voor de twee projecteneveloppen tevens het uitvoeringsprogramma van het Nationaal Landschap NHW is. Lering trekkend uit de stadsvernieuwing en de praktijk van de Nota Belvoir zullen wij een infrastructuur voor de uitvoering van projecten opzetten en partijen als architecten, aannemers, ontwerpers, bedrijven en organisaties daartoe mobiliseren. Van het grootste belang is dat er besteks- en uitvoeringsgerede plannen zijn om flexibel te kunnen inspelen op zich voordoende financiële kansen. Wij zullen de initiatoren van de projecten hier voortdurend op wijzen. Adressering projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 18 van 41
Geen aparte uitvoeringsstructuur nodig De autonome ontwikkeling (dus zonder dat er sprake is van een projectenveloppe Diefdijk) geeft globaal het volgende beeld. Het streekplan en het overig ruimtelijk beleid onderstrepen op hoofdlijnen onze ambities en doelen; er zijn geen grote ruimtelijke bedreigingen voor de NHW te duchten. Een tweetal belangrijke Linieprojecten zijn in de fase van voorbereiding c.q. uitvoering, te weten de mede met BIRK-gelden te realiseren werken in Culemborg, met de gemeente als trekker, en de versterking van de Diefdijk onder verantwoordelijkheid van Waterschap Rivierenland. Twee andere grote projecten verkeren in de initiatieffase. Dit zijn de gebiedsontwikkeling rond het Fort bij de Nieuwe Steeg, waar Staatsbosbeheer en de gemeente Lingewaal zich momenteel sterk voor maken, en de rehabilitatie van Fort Pannerden, waarvoor Staatsbosbeheer en de gemeente Lingewaard op de bres staan. Het herstel van Fort Asperen is vooralsnog afhankelijk van restauratiesubsidies en de publieke functie van Fort Everdingen komt in beeld, zodra dit door Defensie is overgedragen. Al deze gezichtsbepalende projecten hebben hun eigen uitvoeringsstructuur. Hieruit concluderen wij dat er bij ons geen behoefte bestaat aan een nieuwe uitvoeringsstructuur. In de projectenveloppe Diefdijk kan daarom snel met de daadwerkelijke uitvoering van de projecten uit paragraaf 3.2 worden begonnen. Rol projectteam Het projectteam Diefdijk is de verbindende factor tussen alle projecten, maar heeft niet de rol van uitvoerder. De verantwoordelijkheid voor de projecten ligt altijd bij één of meer afzonderlijke partijen binnen of buiten het Pact van Loevestein. Middels het projectteam houden de betrokken partijen gezamenlijk de grote lijn van Panorama Krayenhoff, Gebiedsvisie Zuid, en de ambities van de enveloppe Diefdijk in de gaten en wordt er onderling kennis uitgewisseld over actuele zaken en over de aanpak van projecten. Het projectteam vervult een rol bij het constateren van eventuele lacunes in de uitvoering van de ambitie. Bovendien kan het projectteam een rol spelen bij het verwerven van provinciale, Rijks- en Europese gelden. Wensen voor ondersteuning via rijksprojectenveloppe Tijdens het opstellen van dit rapport voor de enveloppe Diefdijk zijn wij op de onderstaande leemten en wensen gestuit. Hiervoor vragen wij dringend aandacht van de Liniecommissie, c.q. de vulling van de rijksenveloppe. Documentatie en oude bouwtekeningen van militair-historische elementen digitaliseren en beschikbaar stellen voor behoud door ontwikkeling Actueel overzicht opstellen van subsidiemogelijkheden Inundatiemaquette van NHW (gemaakt voor Biënnale 2005 in Rotterdam of het exemplaar van H+N+S Landschapsarchitecten) tentoonstellen in onder meer gemeentehuizen ter verkrijging van meer maatschappelijk en bestuurlijk draagvlak. Adressering projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 19 van 41
3.4 Fasering en mijlpalen Quick wins zijn projecten die op korte termijn (uiterlijk 2007 gereed) onze bedoelingen met de revitalisering van de Linie aanschouwelijk maken. Zij zijn voorwaardescheppend voor nieuwe ontwikkelingen en vormen tevens een vliegwiel voor andere partijen om ook uitvoeringsgerede bestekken voorhanden te hebben. Bovenstaande projectenlijst bevat vier zogenaamde quick wins. Dit betreft: a) herstel brug Fort bij de Nieuwe Steeg (D14) b) opknappen en openstellen kanonkazemat Diefdijk-Zuid (D5) c) inrichting Molenkade (D8) d) restauratie kraanbrug en toegangsbrug Werk aan de Diefdijk (D33). Ad a. De nieuwe brug over de fortgracht van Fort bij de Nieuwe Steeg is een essentiële, voorwaarde scheppende voorziening voor een kansrijke herbestemming van dit fort. De unique selling points van dit fort (relatief groot fortterrein, geïsoleerde ligging, droge en perfect onderhouden gebouwen, gave artillerieloods, fortgracht gemakkelijk te verbinden met Linge, ontbonden erfpachtovereenkomst) bieden grote kansen (geen parkeer- noch geluidoverlast; nauwelijks vleermuizen, zodat exploitatie gedurende het hele jaar mogelijk is; aansluiting op landelijk recreatietoervaartnet; snelle start mogelijk) voor diverse ontwikkelingen, die op andere forten niet mogelijk zijn. Uitvoering in najaar 2005. Ad b. De rehabilitatie van de kanonkazemat is via werk met werk maken in het kader van de verbreding van de A2 in goede samenwerking met Rijkswaterstaat en in een korte tijd tot stand gebracht. De kanonkazemat is opgenomen in de vormgeving van de nieuwe waterkering in de Diefdijk en zal op gezette tijden voor publiek toegankelijk zijn. Ad c. Bij de Molenkade worden op een terrein van 130 ha de doelen ten aanzien van beleefbaarheid van de Linie, natte natuur, waterberging en recreatieve ontsluiting verenigd; het resultaat hiervan zal duurzaam worden beheerd. Ad d. De onderhoudstoestand van deze zeldzame kraanbrug (zie het einde van overzicht Linieelementen in enveloppegebied Diefdijk in bijlage 1) kan geen uitstel gedogen. De oplevering van de projecten kanonkazemat en Molenkade zijn mijlpalen die wij, als bestuurders, niet onder de korenmaat willen houden. In het voorjaar van 2006 zullen wij de kanonkazemat Diefdijk- Zuid officieel in gebruik stellen en het jaar daarop de Molenkade. Daarbij wordt ook de pers uitgenodigd. Wij stellen ons voor elk jaar zo n publiciteitsmoment te organiseren bij gelegenheid van het gereed komen van een nieuw Waterlinieproject. De precieze fasering van de projecten zullen wij komend half jaar uitwerken. Bepalend daarbij zijn onder meer de perioden van het ILG en de looptijd van de Europese fondsen: 2007-2013 en 2014-2020. De planvorming en uitvoering van Linieprojecten dient synchroon te lopen met de belangrijke tijdspaden van samenwerkende partners, zoals het Waterschap. De ambities en doelen hebben wij in paragraaf 2 en 3.1 algemeen en kwalitatief geformuleerd. Wij hebben geprobeerd om onze inspanningen nu al meetbaar te maken. Met de thans voorhanden zijnde gegevens lukt dit echter nog niet. In fase 2 zullen wij onze voorgenomen prestaties voor de komende drie en zeven jaar in beeld brengen. Adressering projectenveloppen Diefdijk en Loevestein blz. 20 van 41