Behoud van welzijn in de zorg Zorgvisie vakblad voor professionals die werkzaam zijn in het beleid en management van alle sectoren van de zorg Elise Jansen Studentnummer: 1587459 Begeleider Hogeschool Utrecht: Ronald van Domburg Praktijkbegeleider: Cecil Scholten Functie: Expert en projectmedewerker informele zorg Organisatie: Vilans Meneer de Vries verhuist binnenkort naar een kleinschalige woonvorm. Hij heeft dementie. Het is voor zijn vrouw en kinderen te zwaar geworden om hem thuis te verzorgen. Ze hebben gekozen voor deze woonvorm vanwege de goede zorg. Ze vragen zich wel af of er genoeg aanbod is op het gebied van welzijn vanwege alle bezuinigingen. Meneer de Vries houdt van wandelen en spelletjes doen. Ze hopen dat hij daarin ook in voorzien wordt. Zorgorganisaties binnen de ouderenzorg houden zich bezig met het verzorgen van cliënten, onder meer door cliënten te wassen, te helpen met aankleden, eten geven en hen te verplegen. Maar wat is er voor de cliënten te doen naast deze zorg- en contactmomenten? Is het ook mogelijk voor hen om deel te nemen aan welzijnsactiviteiten? De middelen worden steeds beperkter binnen zorgorganisaties om dit te realiseren. Vandaar de vraag: Hoe kunnen zorgorganisaties ook met minder financiële middelen blijven bijdragen aan het welzijn en aan de participatie van cliënten? Deze vraag is onderzocht in kleinschalige woonvormen waar mensen met dementie verblijven. Na een korte inleiding, worden diversen opties beschreven als antwoord op de vraag. En illustreren de verschillende opties aan de hand van de fictieve casus van meneer de Vries. Samenvatting Het Kabinet wil de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) vervangen door de Wet langdurige Zorg (Wlz). Vanuit de wet is uitgegaan wat mensen (nog) wel kunnen in plaats van wat zij niet kunnen. De aandacht gaat naar het individueel welzijn van de cliënten. De hervorming van de zorg is noodzakelijk omdat de zorgvraag verandert en de zorguitgaven anders teveel stijgen. Zorgorganisaties moeten daarom meer doen met minder financiële en personele middelen om de zorgvraag te realiseren. Er zijn daardoor ook minder middelen beschikbaar voor welzijn- en participatieactiviteiten. Binnen zorgorganisaties staat tegelijkertijd welzijn, zelfstandigheid en sociale participatie van cliënten centraal. Door de beperkte financiële middelen om welzijn en participatie vorm te geven moeten organisaties kijken naar andere opties. Zoals welzijnsactiviteiten organiseren vanuit de zorg zelf, vrijwilligers inzetten, familie meer betrekken, samenwerken met andere organisaties in de wijk of betaalde diensten aanbieden. Het is belangrijk dat deze opties niet los van elkaar gezien worden door de organisaties, maar een samenhangend arrangement vormen. Door de diverse mogelijkheden efficiënt op elkaar af te stemmen, is voor elke cliënt welzijn en participatie mogelijk. Voor elke cliënt zal dat leiden tot een arrangement op maat, passend bij de individuele wensen en mogelijkheden. Zorgorganisaties kunnen daarom het beste investeren in het organiseren van een divers welzijnsaanbod. De basis daarvoor is een goed samenspel tussen cliënten, medewerkers, vrijwilligers, familie en de buurt. Dit draagt wezenlijk bij aan het behoud van welzijn in de zorg. Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 1
Methode Voor dit artikel is er een literatuurstudie uitgevoerd en kwalitatief onderzoek gedaan. Hiervoor zijn drie verschillende interviews afgenomen op micro-, macro- en meso- niveau. Daarnaast zijn er eigen ervaringen en de verschillende visies van de geïnterviewde experts verwerkt in het artikel. Welzijn en participatie Welzijn is voor cliënten het leven leiden zoals ze dat altijd gedaan hebben, passend bij hun wensen en behoeften. Ook als die veranderen vanwege fysieke of psychische beperkingen. Cliënten willen ook in een woonzorgvoorziening graag leven zoals zij het thuis gewend waren. Dat is voor elke cliënt weer anders. Het gaat om de persoonlijke belevingen van de cliënt. Welzijn is dan ook een subjectief begrip (Tromp, Huizing, Bundel 2010). Participatie betekent binnen de ouderenzorg: alles wat ouderen in staat stelt om invloed uit te oefenen op beslissingen en om betrokken te zijn bij initiatieven die hun leven beïnvloeden (Nationale programma ouderenzorg 2010). Het uitgangspunt is dat ook ouderen met beperkingen kunnen meedoen en bijdragen aan de samenleving. Daarnaast omvat participatie het onderhouden van contacten met anderen. In de ouderenzorg zijn dat vaak familieleden, vrienden, kennissen, andere cliënten en verzorgenden (Campen 2009). Wet langdurige zorg Het Kabinet wil de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ) vervangen door de Wet langdurige zorg (Wlz). Het doel van de nieuwe wet is dat ouderen met een blijvende somatische of psychogeriatrische beperking en mensen met blijvende verstandelijke, lichamelijke en/of zintuiglijke beperkingen passende zorg krijgen met aandacht voor het individueel welzijn (Rijksoverheid 2014). In eerste instantie is het daarbij de bedoeling dat deze zorg thuis wordt geboden en als dat niet meer gaat verblijf in een zorgvoorziening aan de orde is. De Wlz is er voor mensen die behoefte hebben aan permanent toezicht. Zij hebben 24 uur per dag zorg nodig in de directe nabijheid (Atlas van Zorg & Hulp 2014). Ook welzijn, welbevinden en participatie is in de zorg relevant. Het medisch handelen staat niet meer voorop, maar juist het welbevinden. Zorgorganisaties moeten daarin echter op zoek naar diverse manieren om dat voor en met cliënten op een passende wijze te realiseren (In voor zorg 2012). Ze hebben daarvoor verschillende opties, die in dit artikel aan bod komen: Meer aandacht voor welzijn door zorgmedewerkers; Meer inzet van vrijwilligers; Meer betrokkenheid van familie; Welzijn in samenwerking met de wijk; Aanbod van betaalde diensten. Meer aandacht voor welzijn door zorgmedewerkers Eén van de opties is dat zorgmedewerkers geacht worden ook in te spelen op de welzijnsbehoeften van cliënten. Zoals in het geval van meneer de Vries, samen een spelletje doen. Zorgverleners bieden niet alleen goede zorg, maar besteden tijd aan het welzijn en welbevinden van hun cliënten. Dat sluit aan bij de trend om meer vraaggericht en integraal te werken. Hierdoor staat de cliënt centraal en wordt er zoveel mogelijk zorg en ondersteuning op maat geboden (Zorg voor beter 2013a). Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 2
Als het management voor deze visie en aanpak kiest, is het van belang dat zij medewerkers hierop sturen. Het management kan eveneens initiatieven vanuit de werkvloer stimuleren. Zorgmedewerkers kunnen daarbij ook stagiaires inschakelen, die meehelpen met het organiseren en uitvoeren van welzijnsactiviteiten. Rob de Breij, zorg-divisiemanager bij Zonnehuisgroep IJssel-Vecht zegt hierover: Ik geloof erg in het laten ontstaan van initiatieven vanuit de werkvloer. Neemt niet weg dat wij als managers dit vooral moeten stimuleren en faciliteren. Beleidskaders hiervoor schetsen. Tegelijkertijd laten we ook graag de werkvloer met ideeën komen. Welzijn moet ook deel uitmaken van de attitude van de medewerkers. Meneer de Vries wil graag een spelletje doen. Marijke, de zorgmedewerker, gaat bij hem aan tafel zitten als ze klaar is met haar werkzaamheden. Meneer de Vries heeft de kaarten al gedeeld. De eindstand is gelijk:2-2. Meer inzet van vrijwilligers Zorgmedewerkers hebben niet altijd de gelegenheid om welzijnsactiviteiten te ondernemen met cliënten, aldus Ellen Wolleswinkel, activiteitenbegeleider / dagbestedingscoach bij Cordaan. Daarom is het ook een optie om vrijwilligers in te zetten. Meneer de Vries houdt van wandelen. Het lopen gaat hem steeds slechter af. Hij is aan een rolstoel gebonden en kan daardoor minder makkelijk zelf naar buiten. Mies werkt als vrijwilliger op de woongroep en gaat twee keer per week met hem wandelen. En als meneer de Vries vaker op stap wil dan kan hij haar altijd bellen. Tegenwoordig wordt er een steeds groter beroep op vrijwilligers gedaan om ondersteuning te bieden aan cliënten en om welzijnsactiviteiten te verzorgen. De zorgvragen en ondersteuningsvragen aan vrijwilligers worden steeds complexer (Bridges & Karr 2006). Zorgorganisaties zijn verantwoordelijk dat vrijwilligers op een veilige en verantwoorde wijze hun werk kunnen uitvoeren. Organisaties kunnen vrijwilligers scholing en training aanbieden. Zoals de vrijwilliger leren rijden met een rolstoel in het voorbeeld van meneer De Vries. Vrijwilligers mogen zelfs zorghandelingen uitvoeren. Soms kan dat nodig zijn bij de uitvoering van welzijnsactiviteiten. Zolang het voor vrijwilligers maar een vrije keuze is of ze dat willen doen, de cliënt ermee instemt en de organisatie zorgt voor goede instructies en communicatie (Scholten 2012). Vrijwilligers werken in kleinschalige woonvormen zij aan zij met de zorgmedewerkers. De onderlinge contacten en samenwerking moeten daarom goed zijn. Het management dient erop toe te zien dat dit ook in de praktijk gerealiseerd wordt. Ze kan dat stimuleren bijvoorbeeld door: te zorgen voor goede begeleiding, informatie en instructies te verschaffen aan vrijwilligers, aan te sluiten bij de motieven en talenten van vrijwilligers en de contacten met medewerkers te versterken (Zorg Beter met Vrijwilligers 2014). Meer betrokkenheid van familie Familieleden vormen een andere optie om meer welzijnsactiviteiten voor hun rekening te nemen, zowel voor hun naaste als voor andere cliënten. Organisaties kunnen de participatie van familie en andere bekenden uit het sociale netwerk van een cliënt vanaf de binnenkomst stimuleren. Familieleden zijn voor cliënten een grote bron van aandacht en levensvreugde. Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 3
Ze brengen leven in de brouwerij, aldus Yvonne de Jong, expert familieparticipatie bij Vilans. Familieleden kennen de cliënt al heel lang. Zeker bij mensen met dementie is dat handig. Dan kunnen ze aangeven wat iemand leuk en fijn vindt om te doen. De drie deskundigen die geïnterviewd zijn over familieparticipatie, zijn het er over eens dat familie niet verplicht moet worden een bijdrage te leveren. Ze moeten daartoe vooral uitgenodigd en gestimuleerd worden. Het is wel van belang dat binnen zorgorganisaties familieparticipatie op een goede manier gerealiseerd wordt door er op alle niveaus mee aan de slag te gaan. Het begint met een visie en beleid uitmondend in concrete afspraken en werkwijzen. Zodat zorgmedewerkers handreikingen krijgen om familievriendelijk te werken (Zorg voor beter 2013b). De kinderen en kleinkinderen van meneer de Vries zijn erg betrokken bij de zorg van meneer. Zij hebben zelf een lijstje opgesteld wie er wanneer aanwezig is. Als ze er zijn, helpen ze niet alleen meneer de Vries maar ook de andere cliënten. Zorgmedewerkers kunnen ook zelf initiatieven nemen om familie meer te betrekken bij de zorg en ondersteuning van hun naaste. Ze kunnen gebruik maken van allerlei hulpmiddelen om het de familie te vergemakkelijken. Digitale platforms als Familienet, Zorgsite en Caren maken het eenvoudig om berichten met elkaar te delen (Vilans 2014). Ook de kinderen en kleinkinderen van meneer de Vries maken hier gebruik van. Yvonne de Jong geeft aan dat deze vorm van communicatie een zeer positief effect heeft op de contacten tussen familie en medewerkers. Welzijn in samenwerking met de wijk Samenwerking met de wijk zoeken is eveneens een optie. Vaak zijn er al vele organisaties actief op het terrein van welzijn, sport en recreatie. Het doel van de samenwerking is om cliënten de kans te geven deel te nemen aan activiteiten buitenshuis. Omgekeerd kunnen wijkbewoners deelnemen aan Vlak tegenover de zorginstelling waar meneer de Vries woont, is een voetbalclub. Enkele leden van de club halen meneer de Vries eens in de twee weken op zondag op om naar de wedstrijd te komen kijken. activiteiten in de zorginstellingen (Movisie 2014). Doordat cliënten meer activiteiten buiten de zorginstellingen gaan doen, zullen zij ook meer betrokken zijn in de samenleving. En wijkbewoners kunnen enthousiast raken voor vrijwilligerswerk in de zorginstelling. Doordat verschillende partijen met elkaar gaan samenwerken, kunnen zij meer voor cliënten betekenen. Zoals in het geval van meneer de Vries er een verbinding ontstaat tussen de voetbalclub en de zorginstelling. Aanbod van betaalde welzijnsactiviteiten Door de veranderingen in de zorg, denken sommige zorgorganisaties na over het aanbieden van betaalde welzijnsdiensten. Het gaat om diensten die geen deel uitmaken van de diensten in het ZorgZwaartePakket (ZZP). Denk bijvoorbeeld aan pedicure, kapper, stomerij, wasserette. Maar ook aan uitstapjes maken, wandelen en dergelijke (NZA 2011). Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 4
Rob de Breij: Dat wat niet binnen de AWBZ vergoedt wordt en wel geboden wordt aan cliënten zal steeds meer doorberekend worden naar cliënten. Dat geldt ook voor deelname aan welzijnsactiviteiten. Op zich ook logisch, als jij en ik naar een activiteit gaan moeten wij daar ook voor betalen, toch? Deze vormen van betaalde zorg moeten echter niet leiden tot een tweedeling in de zorg, waarbij de ene cliënt aan allerlei activiteiten deel kan nemen en de ander niet, aldus Ellen Wolleswinkel. Daarom is het belangrijk dat iedereen dezelfde basis zorg krijgt, maar dat er aanvullende diensten zijn die als luxe of als extra dienst kunnen worden beschouwd. Het management moet daar heldere keuzes in maken (Vilans 2011). Meneer de Vries maakt ook gebruik van betaalde diensten. Hij gaat regelmatig naar de kapper en pedicure en zijn was wordt gedaan. Daarnaast komt er elke woensdag iemand om met hem naar de markt te gaan. En elke maandag iemand om een spelletje met hem te doen. Welzijn via meerdere opties Er zijn verschillende opties om welzijnsactiviteiten te realiseren voor mensen met dementie die verblijven binnen kleinschalige woonvormen. In het voorbeeld van meneer de Vries pakken ze allemaal zeer positief uit. In de praktijk is dat lang niet altijd het geval. Zorgmedewerkers blijken niet altijd bereid en in staat om ook aandacht aan welzijn te besteden. Het ontbreekt hen ook dikwijls aan tijd en concrete handvatten. Vrijwilligers zijn niet in dusdanig grote getale te vinden, dat ze aan alle welzijnsvragen van cliënten kunnen voldoen. Het sociale netwerk van veel ouderen is vaak zeer beperkt. Soms zijn er geen organisaties in de buurt om mee samen te werken. En niet alle cliënten kunnen de aangeboden diensten betalen. Kortom voor alle opties geldt dat ze niet dé oplossing bieden voor het realiseren van een passend welzijns- en participatieaanbod. De oplossing ligt meer in het combineren van de verschillende opties: zowel meer aandacht van zorgmedewerkers voor welzijn en participatie, extra inzet van vrijwilligers, meer familieparticipatie, deelname aan activiteiten in de wijk en de mogelijkheid om te kiezen voor betaalde diensten. Voor elke cliënt zal dat leiden tot een arrangement op maat, passend bij de individuele wensen en mogelijkheden, zo ook voor meneer de Vries. Zorgorganisaties zullen moeten investeren in het organiseren van een divers welzijnsaanbod. De basis daarvoor is een goed samenspel tussen cliënten, medewerkers, vrijwilligers, familie en de buurt. Dit draagt wezenlijk bij aan het behoud van welzijn in de zorg. Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 5
Interviews Ellen Wolleswinkel, activiteitenbegeleider en dagbestedingscoach bij kleinschalig wonen Cordaan. Geïnterviewd op 13 mei 2014. Rob de Breij, divisiemanager verpleeghuiszorg bij Zonnehuisgroep Ijsel-Vecht. Geïnterviewd op 15 mei 2014. Yvonne de Jong, expert familieparticipatie bij Vilans. Geïnterviewd op 23 mei 2014. Bronnenlijst Actiz (2009). Model zorgleefplan verantwoorde zorg. URL: http://www.btsg.nl/downloads/zorgleefplan/werken_met_het_model_zorgleefplan_verantwo orde_zorg_actiz[1].pdf. Geraadpleegd op 14 mei 2014. Atlas van Zorg & Hulp (2014). Trends langdurige zorg 2020. URL: http://www.zorghulpatlas.nl/zorgwereld/trends-in-de-zorg/trends-langdurige-zorg-2020/. Geraadpleegd op 9 mei 2014. Alzheimer Nederland (2014). Ontmoetingscentrum dementie. URL: http://www.alzheimernederland.nl/informatie/leven-met-dementie/hulp-bijdementie/opvangmogelijkheden/ontmoetingscentra.aspx. Geraadpleegd op 21 mei 2014. Bridges Karr (2006). I Il do it because I want to, not because I have to: an exploration of the implications of obligation for volunteerability. Pagina 131-138. Geraadpleegd op 20 mei 2014. Campen, C. van & M. Cardol (2009). When work and satisfaction with life do not go hand in hand: Health barriers and personal resources in the participation of people with chronic physical disabilities. Social Science & Medicine pp. 56-60. Geraadpleegd op 20 mei 2014. In voor zorg (2012). Trends langdurige zorg: organisatie. URL: http://www.invoorzorg.nl/ivzweb/channel=izo&errorpath=http:%pdf. Geraadpleegd op 20 mei 2014. Tromp, Huizing, Bundel (2010). Mentaal welbevinden. URL: http://www.relief.nl/download/cawdeawuukzcvw==&type=pdf. Geraadpleegd op 8 mei 2014. Movisie (2014). Samenwerken in de wijk. URL: http://www.movisie.nl/sites/default/files/alfresco_files/samenwerken_in_de_wijk%20[mov- 1776031-0.1].pdf. Geraadpleegd op 21 mei 2014. Nationale programma ouderenzorg (2010). Ouderen participatie. URL: http://www.nationaalprogrammaouderenzorg.nl/fileadmin/www.npoz.nl/documenten/folders/o uderenparticipatie.pfd. Geraadpleegd op 8 mei 2014. Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 6
NZA (2011). Rapport extra betalingen in de AWBZ_instellingen. URL: http://www.nza.nl/104107/138040/rapport_extra_betalingen_in_awbz-instellingen.pdf. Geraadpleegd op 21 mei 2014. Rijksoverheid (2014). Veranderingen in de AWBZ. URL: http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/algemene-wet-bijzondere-ziektekostenawbz/veranderingen-in-de-awbz. Geraadpleegd op 9 mei 2014. Scholten (2012). Grenzen verleggen. URL: http://www.vilans.nl/docs/vilans/blog/vilans%20notitiegrenzenverleggen.pdf. Geraadpleegd op 15 mei 2014. Vilans (2011). Zonder cement geen bouwerk. URL: http://www.vilans.nl/docs/producten/zonder_cement_geen_bouwwerk.pdf. Geraadpleegd op 21 mei 2014. Vilans (2014). Familieparticipatie. URL: www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg- /familieparticipatie. Geraadpleegd op 21 mei 2014. Zorg voor beter (2013a). Mentaal welbevinden leren wat het is. URL: http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/mentaal-welbevinden-leren-wat-is-het.html. Geraadpleegd op 09 mei 2014. Zorg voor beter 2013 (2013b). Wat is familieparticipatie. URL: http://www.zorgvoorbeter.nl/ouderenzorg/familieparticipatie-wat-is-het.html. Geraadpleegd op 20 mei 2014. Zorg beter met vrijwilligers (2014). Kleinschalig wonen. URL: http://www.zorgbetermetvrijwilligers.nl/zbv/nieuwe-werkterreinen-kleinschalig-wonen.html. Geraadpleegd op 20 mei 2014. Auteur: Elise Jansen Behoud van welzijn in de zorg 7