IKA-Streefnormen verpleegkundige oncologische zorg in de kliniek Inleiding De Verpleegkundige Adviesraad (VAR) van het IKA, bestaande uit coördinerend oncologieverpleegkundigen van de ziekenhuizen en thuiszorgorganisaties uit de IKA-regio, heeft onderstaande streefnormen opgesteld voor de verpleegkundige zorg die in ziekenhuizen wordt geleverd aan volwassen kankerpatiënten. Patiënten hebben in de directe zorg in ziekenhuis en thuiszorg grotendeels te maken met algemene verpleegkundigen. Coördinerend oncologieverpleegkundigen signaleren bij deze groep verpleegkundigen onvoldoende kennis en kunde om adequate oncologische zorg te verlenen volgens de huidige maatstaven. Een organisatiestructuur met een optimaal leer- en innovatieklimaat is nodig om goede verpleegkundige oncologische zorg te kunnen verlenen. Deze streefnormen bieden ziekenhuizen een instrument om randvoorwaarden te scheppen waarin optimale verpleegkundige oncologische zorg in de kliniek mogelijk is. Deze streefnormen zijn een aanvulling op de volgende documenten: Kwaliteitskader organisatie oncologische zorg (VIKC, 2006), Streefnormen organisatie oncologische zorg in de IKA-regio (IKA, 2008), Visie op verpleegkundige oncologische zorg in het ziekenhuis (IKA, 2003; in revisie in 2008). Oncologie en nazorg Kanker is vaak een levensbedreigende aandoening, die zich gedurende het ziekteproces op verschillende manieren in het lichaam manifesteert. De gevolgen voor patiënt en naasten kunnen vergaand zijn. De diagnostiek, behandeling en nazorg van kankerpatiënten is multidisciplinair, complex en constant in ontwikkeling. De diagnostiek en behandeling verplaatsen zich in toenemende mate van kliniek naar polikliniek en dagbehandeling. Oncologische zorg wordt vormgegeven volgens de laatste inzichten en richtlijnen. Zorgdragen voor afstemming en continuïteit en ook permanente bijscholing zijn onderdeel van de dagelijkse praktijk van de oncologische zorgverlening. Verpleegkundige oncologische zorg De verpleegkundige heeft een grote rol in de multidisciplinaire oncologische zorg. Meerdere verpleegkundige diagnosen kunnen bij één patiënt vastgesteld worden. Van de zorgverleners heeft de verpleegkundige in het zorgproces vaak het meeste contact met de patiënt. De verpleegkundige moet de eventuele symptomen vroegtijdig signaleren, beoordelen, communiceren en vaak ook behandelen. De begeleiding van patiënt en naasten is voor een groot deel een taak van de verpleegkundige. De verschuiving van behandelingen van kliniek naar polikliniek en dagbehandeling, heeft als gevolg dat in de kliniek vooral intensieve en complexe zorg wordt gegeven. Dit stelt hoge eisen aan de verpleegkundige oncologische zorg. Streefnormen voor de organisatie Het verplegen van oncologiepatiënten is een bewuste keuze van een afdeling, omdat er hoge eisen gesteld worden aan infrastructuur, beleidsvoering en personele kwaliteit. Het niet-regelmatig verplegen van oncologiepatiënten wordt beschouwd als een onwenselijke situatie, daar de kwaliteit van de zorg wordt bevorderd als de verpleegkundige ervaring groeit en regelmatig wordt onderhouden. Een concentratie van oncologiepatiënten per specialisme wordt beschouwd als wenselijk, zodat kennis en ervaring kunnen groeien en investeringen in de organisatie van oncologische zorg verantwoord gedaan (kunnen) worden. Zorgbeleid Door de complexiteit van de oncologische zorg worden de volgende eisen gesteld aan de organisatie en het management van de afdeling. Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 1 van 6 oktober 2008
Visie op oncologische zorg Het afdelingshoofd stelt met het multidisciplinaire team op basis van patiëntenaantallen en ambities een visie op over welke oncologische zorg door de afdeling wordt geleverd, en stemt deze visie af op het ziekenhuisbeleid. Het afdelingshoofd vertaalt de visie op oncologische zorg naar concreet beleid voor de afdeling, stemt dit af met de oncologiecommissie en zorgt dat het beleid uitgevoerd en geëvalueerd wordt. Concentratie van kankerpatiënten Het ziekenhuis concentreert de kankerpatiënten per specialisme op één afdeling/unit, zodat kennis en ervaring bij verpleegkundigen groeien, en investeringen in de oncologische zorg beter benut worden. Multidisciplinaire samenwerking De afdeling is zodanig georganiseerd dat de verpleegkundige voor overleg en consultatie eenvoudig toegang heeft tot de disciplines betrokken bij de oncologische zorg: de medisch specialisten, diëtisten, fysiotherapeuten, maatschappelijk werkers, psychologen en overige ondersteunende disciplines. Werken volgens richtlijn De verpleegkundige zorg wordt zoveel mogelijk uitgevoerd volgens actuele, landelijke richtlijnen, lokale werkafspraken en zorgpaden. Als patiënten in trialverband behandeld worden, wordt een verpleegkundig trialprotocol door verpleegkundigen op maat gebruikt. Rapportage en overdracht aan bed Continuïteit van zorg wordt gewaarborgd door optimale rapportage en overdracht, die bij voorkeur aan bed plaatsvindt zodat de patiënt erbij wordt betrokken. Specifieke expertise De afdeling maakt werkafspraken over het inzetten van specifieke expertise binnen en buiten het ziekenhuis, bijvoorbeeld gebruikmakend van de consultteams palliatieve zorg en consult psycholoog, maatschappelijk werk, fysiotherapie, pijnteam en diëtetiek. Infrastructuur Om optimale oncologische zorg mogelijk te maken moet de infrastructuur van een klinische afdeling aan specifieke eisen voldoen. Ruimte voor privacy De afdeling biedt hulpverleners de mogelijkheid om persoonlijke of privacygevoelige gesprekken met patiënten en naasten te voeren. Eenpersoonskamer ziekenhuis bevordert communicatie (Nivel aug 08). Computers met internet Verpleegkundigen beschikken op ieder moment van de dag over computers met internet om zo direct toegang te hebben tot de recentste richtlijnen, wetenschappelijke publicaties, voorlichtingsmateriaal voor patiënten en zorginstrumenten. Modern geoutilleerde werkruimten voor overleg Ten behoeve van overdracht, afstemming, intervisie of scholing biedt de afdeling het personeel de mogelijkheid om met een groep een bespreking te houden, waarbij privacy gewaarborgd is en een computer en overige moderne communicatie- en presentatiemiddelen beschikbaar zijn. Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 2 van 6 oktober 2008
Palliatieve en terminale zorgvoorzieningen De afdeling heeft, op de afdeling zelf of elders in het ziekenhuis, de beschikking over palliatieve en terminale zorgvoorzieningen, zoals ruime eenpersoonskamers met de mogelijkheid voor rooming-in, een vrije bezoekregeling, zonder vast dagritme of visitetijden. Veilig werken met cytostatica Om de blootstelling aan cytostatica tot een minimum te beperken, voldoen afdelingen waar met niveau-2-stoffen wordt gewerkt aan de eisen van het Arbo-convenant Veilig werken met cytostatica. Personeelsbeleid Bij kankerpatiënten kunnen de ontwikkelingen in ziekte, behandeling en symptomen grillig en snel verlopen. De zorg voor kankerpatiënten is daardoor intensief en kost veel tijd per patiënt. De complexiteit van de zorg vereist aandacht voor continuïteit van zorg en inzet van voldoende ervaren, geschoolde en gespecialiseerde verpleegkundigen. Verpleegkundige bezetting Specifieke verpleegkundige expertise moet direct beschikbaar zijn om de ontwikkelingen in ziekte, behandeling en symptomen met voldoende kennis en vaardigheden te kunnen signaleren en erop te interveniëren. 1. Algemene bezetting De afdeling hanteert een fte-bezetting (full-time equivalents) variërend van ten minste één verpleegkundige in directe zorg op vijf patiënten in een dagdienst tot ten minste één verpleegkundige op tien patiënten in een nachtdienst 1. Afhankelijk van de complexiteit van zorg wordt dit per afdeling bepaald. 2. Oncologieverpleegkundigen Op de afdeling zijn meerdere verpleegkundigen werkzaam die een LRVV-erkende vervolgopleiding oncologieverpleegkunde hebben afgerond. De oncologieverpleegkundige werkt volgens het beroepsdeelprofiel (V&VN, 2007) met als aandachtsgebied (complexe) zorgverlening, -coördinatie, -innovatie en coaching. Het percentage fte oncologieverpleegkundigen is evenredig met het percentage bedbezetting door kankerpatiënten. 3. Ervaren verpleegkundigen Het resterend deel van de verpleegkundige formatie bestaat voor minimaal 50% uit verpleegkundigen met minimaal twee jaar ervaring in de oncologische zorg. 4. Gespecialiseerde verpleegkundigen oncologie In iedere dienst is minimaal één oncologieverpleegkundige op de afdeling aanwezig. Parttimefactor Een parttimefactor van minder dan 24 uur per week is onwenselijk, omdat ervaring, vaardigheden en continuïteit van zorg hiermee onder druk komen te staan. Continuïteit zorgproces Het verpleegkundig personeel kent de zorgketen in de kliniek, op de polikliniek en dagbehandeling. Zo kan het afdelingsverpleegkundigen, die veel negatieve aspecten van behandelingen zien (o.a. bijwerkingen), helpen om ook de resultaten van de behandelingen bij de patiënt te zien (b.v. levenswinst). Manieren om dit te doen zijn jobrotation, stage lopen bij elkaar en periodiek overleg om kennis over de zorgketen, de behandeling en het ziekteproces van de patiënt te bevorderen. Zorg voor de zorgenden De afdeling hanteert een actief beleid op het gebied van zorg voor de zorgenden, omdat de zorg voor zeer zieke patiënten, die soms jong en/of terminaal zijn, ingrijpend kan zijn voor zorgverleners. 1 Zorgen om de zorg: hoe de kwaliteit van de verpleging de kwaliteit van de zorg bepaalt, R. de Wit, Verpleegkunde 2008; 2:144-148 Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 3 van 6 oktober 2008
Scholing Een actief scholingsbeleid is nodig om de kennis en vaardigheden van de verpleegkundigen actueel te houden, omdat nieuwe ontwikkelingen in de oncologie op het gebied van diagnostiek, behandeling en nazorg elkaar in een snel tempo opvolgen. Permanente bijscholing De verpleegkundige is op de hoogte van de laatste ontwikkelingen in de oncologische zorg door het volgen van klinische lessen, bij- en nascholing, het bezoeken van symposia en congressen en het lezen van vakliteratuur. Minimaal twee scholingsactiviteiten per jaar De verpleegkundige volgt, in afwachting van een landelijk accreditatiebeleid voor verpleegkundigen, jaarlijks minimaal twee scholingsactiviteiten op het gebied van oncologie. Patiëntenbesprekingen De verpleegkundige participeert in multidisciplinaire oncologische patiëntenbesprekingen. Intervisie De verpleegkundige participeert in intervisiebijeenkomsten. Netwerken De verpleegkundige participeert in lokale, regionale en/of landelijke netwerken. De verpleegkundige heeft contact met de betrokken disciplines binnen het oncologische veld. De afdeling is vertegenwoordigd in voor de afdeling relevante verpleegkundige netwerken. Cultuur Een afdeling waar kankerpatiënten verpleegd worden, vraagt om een specifieke cultuur. Patiëntgerichtheid De afdeling hanteert een patiëntgerichte cultuur, waarbij de zorg op de afdeling aansluit bij de reële behoeften en voorkeuren van de patiënt. Informatie-uitwisseling, patiëntenparticipatie en respectvol omgaan met de patiënt zijn belangrijke onderwerpen. 2 Veiligheid en vertrouwen De afdeling hanteert een cultuur van openheid en vertrouwen, zodat fouten gemeld en besproken worden en ervan geleerd wordt. Dit is ook een element van veiligheidsmanagementsystemen. 3 Professionaliteit Op de afdeling is een cultuur van professionaliteit en ambitie: de complexe en snel ontwikkelende oncologische zorg vraagt van zorgverleners dat zij zich bewust zijn van hun rol in de zorgketen en zij de zorg continu willen verbeteren. Collegiale en kwaliteitstoetsingen zijn een integraal onderdeel van deze professionele en ambitieuze cultuur. Multidisciplinaire zorg De afdeling hanteert een cultuur waarin de multidisciplinaire benadering van de zorg centraal staat. De afdeling hanteert een platte hiërarchische structuur om optimale multidisciplinaire zorg mogelijk te maken. Aldus vastgesteld tijdens de vergadering van de Verpleegkundige Adviesraad d.d. 7 oktober 2008. 2 NPCF-rapport Ons ziekenhuis? Patiëntgericht! 3 www.vmszorg.nl Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 4 van 6 oktober 2008
Bijlage 1: Kennis en vaardigheden van de verpleegkundigen In deze bijlage staat puntsgewijs wat er van de verpleegkundige die oncologische zorg geeft bij volwassenen en adolecenten wordt verwacht qua kennis en vaardigheden. Patiëntgerichtheid De verpleegkundige stelt de patiënt centraal door serieus gehoor te geven aan de wensen of omstandigheden van de patiënt. De verpleegkundige kan met patiënten in elke levensfase werken. De verpleegkundige kan omgaan met het lijden van patiënten in alle fasen van het ziekteproces. De verpleegkundige toont empathie voor patiënten, naasten en andere zorgverleners. De verpleegkundige is in staat om patiënten en naasten op te vangen tijdens en na een slechtnieuwsgesprek. De verpleegkundige waarborgt dat patiënten, die langdurig onder behandeling zijn, al dan niet met tussenpozen, continuïteit van zorg ervaren. De verpleegkundige ondersteunt patiënten bij behandelingskeuzen. De verpleegkundige maakt beslissingen rondom het levenseinde bespreekbaar. De verpleegkundige anticipeert op veranderingen in zorgvraag. Op patiëntniveau is de verpleegkundige op de hoogte van: o het zorgtraject dat de patiënt doorloopt gedurende de periode van opname; o de gebruikte medicatie en de mogelijke interactie van geneesmiddelen; o het poliklinische en extramurale zorgtraject van de patiënt; o de poliklinische conditie van de patiënt; o de thuissituatie en de sociale context van de patiënt. Kennis Verpleegkundigen die werken op een afdeling met kankerpatiënten hebben specifieke kennis van onderstaande punten: 1 anatomie/fysiologie en pathologie van de orgaansystemen biologische en psychische ontwikkeling van de mens in al zijn levensfasen tumorkenmerken het ziekteproces betreffende het voorkomen van de ziekte, erfelijkheid, natuurlijk beloop, diagnostiek, behandelingsvormen inclusief complicaties en bijwerkingen, symptomen en interventies, alsook het traject dat de patiënt doorloopt gedurende zijn ziekte de onderscheiden behandelvormen chirurgie, chemotherapie en het omgaan met toxische stoffen, radiotherapie en het omgaan met radioactieve bronnen en biologische therapieën (nucleaire, hormonale, immuno- en gentherapie) en de mogelijke combinaties van deze behandelvormen actuele richtlijnen lokale werkafspraken relevant klinisch wetenschappelijk onderzoek en de rol van de verpleegkundige de verpleegkundige trialprotocollen het bestaan van complementaire zorgmogelijkheden veilig en verantwoord kunnen werken met gevaarlijke stoffen ethische en culturele dilemma s betreffende ziek zijn, behandelen en levenseinde de relevante intra-, trans- en extramurale organisatiestructuur en hoe het zorgproces binnen en buiten de kliniek verloopt de mogelijke nazorgtrajecten en weten hoe die in te zetten, zoals de continuïteitsbezoeken. Vaardigheden De verpleegkundige die werkt met kankerpatiënten heeft de volgende vaardigheden: anticipeert op verwachte symptomen, neemt preventieve maatregelen om behandelcomplicaties en - bijwerkingen te voorkomen, en neemt initiatief dat deze behandeld worden Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 5 van 6 oktober 2008
signaleert pijnklachten, kortademigheid, dehydratie en ondervoeding, en neemt zelf initiatief om gesignaleerde problemen snel te laten behandelen signaleert psychosociale problemen en verwijst zo nodig geeft voorlichting over diagnostiek, behandeling, complicaties en nazorg voert gesprekken met patiënten en naasten over ziekte, angst, depressie, existentiële vraagstukken en andere psychosociale problemen begeleidt de patiënt en zijn naasten, gedurende alle fasen van het ziekteproces gaat effectief om met de verscheidene emotionele uitingsvormen van patiënten en naasten, zoals in zichzelf gekeerde patiënten, veeleisende patiënten, angstige patiënten en/of onzekere patiënten communiceert effectief met andere hulpverleners over patiënten en verpleegproblemen, zoals met medisch specialisten tijdens een multidisciplinair overleg (MDO). 1 Landelijke regeling verpleegkundige vervolgopleiding (LRVV, 2001, http://www.lrvv.nl/pdf/deel2oncodeskundig.pdf) Verpleegkundige Adviesraad IKA pagina 6 van 6 oktober 2008