Percent Economie voor bovenbouw havo/vwo Docentenhandleiding bij de derde druk, 2010 Inhoud 1 Het nieuwe economieprogramma 2 2 Percent en het nieuwe economieprogramma 3 3 Voorbeeld-PTA s 4 4 Keuzeonderwerpen 9 Experimenten 10
1 Het nieuwe economieprogramma Met ingang van 2010 wordt het nieuwe economieprogramma ingevoerd voor de bovenbouw van het havo. In 2011 is het vwo aan de beurt. Uiteraard betreft het steeds de invoering in de vierde klas. Het examenprogramma bestaat voor zowel havo als vwo uit de volgende onderdelen: * vaardigheden (geïntegreerd in de volgende drie onderdelen) * de verplichte leerstof georganiseerd rond acht centrale concepten * minimaal twee keuzeonderwerpen * (klaslokaal)experimenten. De acht concepten zijn voor zowel havo als vwo de volgende: 1 Schaarste 2 Ruil 3 Markt 4 Ruilen over de tijd Samenwerken en onderhandelen Risico en informatie 7 Welvaart en groei 8 Goede tijden, slechte tijden. Centraal examen en schoolexamen Niet alle onderdelen van het examenprogramma worden centraal (schriftelijk) geëxamineerd. Centraal geëxamineerd worden de concepten 3 t/m 8. Het schoolexamen bevat in ieder geval de volgende onderdelen: de concepten 1 en 2, de keuzeonderwerpen en de (klaslokaal)experimenten. Uit deze formulering blijkt dat het schoolexamen zich ook tot de concepten 3 t/m 8 kan uitstrekken. Wat dat betreft is de keus aan de school. Om een indruk te krijgen van het tijdsbeslag van de verschillende onderdelen nemen we de onderstaande gegevens over uit de SLO Handreiking schoolexamen economie (2007). * het concept schaarste 10% * het concept ruil 10% * de keuzeonderwerpen 10% * (klaslokaal)experimenten 10% * de concepten 3 t/m 8 0% 100% Andere toetsvormen? Toetsvormen als praktische opdrachten en handelingsdelen zijn voor het vak economie niet verplicht. Het is uiteraard zeer goed mogelijk dit soort toetsvormen te verbinden aan de keuzeonderwerpen en/of de (klaslokaal)experimenten. 2
Examinering Het schema voor de centrale examinering is als volgt: havo vwo 2010 oud examen oud examen 2011 oud examen oud examen 2012 nieuw examen oud examen 2013 nieuw examen oud examen 2014 nieuw examen nieuw examen Waar vindt u meer informatie over de praktische en inhoudelijke kant van het nieuwe programma? Een drietal publicaties is in dit opzicht van belang: 1 The Wealth of Education, Advies van de tweede commissie-teulings, 200 2 Syllabus centraal examen, Een nadere uitwerking van onderdelen van het advies van de tweede commissie-teulings, opgesteld door een commissie onder voorzitterschap van J. Hinloopen (200). 3 SLO Handreiking schoolexamen economie (2007). Daarnaast vindt u informatie op de website van de Stichting Leerplanontwikkeling (economie.slo.nl). Het rapport van de commissie-teulings is te downloaden van http://economie.slo.nl/informatie/teulings/teulings/. De syllabus vindt u op www.cevo.nl (ga naar Syllabi ). De SLO Handreiking is van de SLO-site te downloaden (economie.slo.nl)/zoeken. 2 Percent en het nieuwe economieprogramma Percent volgt de acht concepten uit het rapport van de tweede commissie-teulings. Omdat de eerste twee concepten zijn samengevoegd, bestaat de methode voor zowel het havo als het vwo uit 7 onderdelen: Inhoud delen 1: Onderdeel 1 Onderdeel 2 Onderdeel 3 Onderdeel 4 Schaarste en ruil Markten Ruilen over de tijd Samenwerken en onderhandelen Inhoud delen 2: Onderdeel Onderdeel Onderdeel 7 Risico en informatie Welvaart en groei Conjunctuur 3
Planning over de leerjaren Omdat veel scholen een vorm van periodisering m.b.t. het rooster hebben ingevoerd, geven de volgende voorbeelden slechts een ruwe indicatie. De keuzeonderwerpen en de (klaslokaal)experimenten zijn niet in de voorbeelden opgenomen. Twee voorbeelden voor het vwo A 4vwo Schaarste en ruil (deel 1) vwo Markten, Ruilen over de tijd, Samenwerken en onderhandelen (deel 1) vwo Risico en informatie, Welvaart en groei, Conjunctuur (deel 2) B vwo Deel 1 vwo Deel 2 Een voorbeeld voor het havo 4havo Deel 1 havo Deel 2 Waaruit bestaat onze methode? Percent bestaat uit de volgende onderdelen: * het theorieboek * de studiehulp * het antwoordenboek * de docentenhandleiding (digitaal via methodesite) * de methodesite www.percent.nl, waarop o.a. - de opgavenbank - een aantal keuzeonderwerpen - een aantal experimenten. 3 Voorbeeld-PTA s We geven nu voor zowel havo als vwo een voorbeeld van een Programma van Toetsing en Afsluiting (PTA). Voor het vwo gaan we uit van de hierboven genoemde variant A. Wat de experimenten betreft kan ervoor worden gekozen de leerlingen een portfolio te laten aanleggen en deze periodiek of in de examenklas als handelingsdeel te laten aftekenen. Wat de keuzeonderwerpen betreft moet de school beslissen: bestuderen alle leerlingen hetzelfde onderwerp of wordt er ruimte voor een keuze gelaten? De laatste mogelijkheid is nadrukkelijk door de tweede commissie-teulings naar voren gebracht: Om tegemoet te komen aan de belangstelling en de competenties van de heterogene leerlingenpopulatie wil de commissie een differentiatiemogelijkheid in het schoolexamen aanbrengen en wel door het gebruik van keuzeonderwerpen. (The Wealth of Education, pag. 3). In onderstaande voorbeeld-pta s zijn de keuzeonderwerpen dan ook als praktische opdracht ondergebracht. De experimenten worden geacht deel uit te maken van de reguliere lesstof. 4
Afdeling: 4havo Cursusjaar: Methode: Percent economie voor het havo, derde druk Moduleperiode Activiteit 1 Toets Onderwerp: Schaarste & ruil Hoofdstukken 1 en 2 2 Toets Onderwerp: Markten I Hoofdstukken 3, 4 en 3 Toets Onderwerp: Markten II Hoofdstukken en 7 Gewicht in overgangscijfer Praktische opdracht Keuzeonderwerp 1 4 Toets Onderwerp: Ruilen over de tijd Hoofdstukken 8 en 9 Toets Onderwerp: Samenwerken & onderhandelen I Hoofdstukken 10 en 11 Toets Onderwerp: Samenwerken & onderhandelen II Hoofdstuk 12 Praktische opdracht Keuzeonderwerp 2
Afdeling: havo Cursusjaar: Methode: Percent economie voor het havo, derde druk Moduleperiode Activiteit 1 Toets Onderwerp: Risico & informatie I Hoofdstukken 13, 14 en 1 2 Toets Onderwerp: Risico & informatie II Welvaart & groei I Hoofdstukken 1, 17 en 18 3 Toets Onderwerp: Welvaart en groei II Hoofdstukken 19 en 20 4 Toets Onderwerp: Conjunctuur Hoofdstukken 21, 22 en 23 Gewicht in overgangscijfer Examenvoorbereiding Opmerking: In havo kan deel 1 (gedeeltelijk) worden herhaald. Afdeling: 4vwo Cursusjaar: Methode: Percent economie voor het vwo, derde druk Moduleperiode Activiteit 1 Toets Onderwerp: Schaarste & ruil I Hoofdstuk 1 en 2 2 Toets Onderwerp: Schaarste en ruil II Hoofdstuk 3 Gewicht in overgangscijfer Praktische opdracht Keuzeonderwerp 1
Afdeling: vwo Cursusjaar: Methode: Percent economie voor het vwo, derde druk Moduleperiode Activiteit 1 Toets Onderwerp: Markten I Hoofdstukken 4, en 2 Toets Onderwerp: Markten II Hoofdstukken 7 en 8 Gewicht in overgangscijfer Praktische opdracht Keuzeonderwerp 2 3 Toets Onderwerp: Markten III Hoofdstukken 9 en 10 4 Toets Onderwerp: Ruilen over de tijd I Hoofdstukken 11 en 12 Toets Onderwerp: Ruilen over de tijd II Samenwerken & onderhandelen I Hoofdstukken 13, 14 en 1 Toets Onderwerp: Samenwerken & onderhandelen II Hoofdstukken 1 en 17 7
Afdeling: vwo Cursusjaar: Methode: Percent economie voor het vwo, derde druk Moduleperiode Activiteit 1 Toets Onderwerp: Risico & informatie Hoofdstukken 18, 19 en 20 2 Toets Onderwerp: Welvaart & groei I Hoofdstukken 21, 22 en 23 3 Toets Onderwerp: Welvaart & groei II Hoofdstukken 24 en 2 4 Toets Onderwerp: Conjunctuur I Hoofdstukken 2 en 27 Toets Onderwerp: Conjunctuur II Hoofdstukken 28 en 29 Gewicht in overgangscijfer Examenvoorbereiding Opmerking: In vwo kan deel 1 (gedeeltelijk) worden herhaald. 8
4 Keuzeonderwerpen The Wealth of Education geeft een niet-limitatieve opsomming van mogelijke keuzeonderwerpen. De uitwerking van één van deze keuzeonderwerpen in de vorm van een praktische opdracht vindt u hieronder. Meer keuzeopdrachten vindt u op de website van onze methode. Voorbeeld van een keuzeopdracht: Verhandelbare emissierechten havo vwo Concept Ruil Samenwerken en onderhandelen Ruilen over de tijd Samenwerken en onderhandelen De tragedie van de commons In het Middeleeuwse Engeland stonden de niet in cultuur gebrachte graslanden rond een dorp ter beschikking van iedereen. Deze zogenaamde commons waren gemeenschappelijk eigendom en werden vooral gebruikt voor begrazing door schapen. Het vrije gebruik van de grond bracht de schapenhouders ertoe hun kuddes zoveel mogelijk uit te breiden. Dit leidde tot overbegrazing met als gevolg de uitputting van de grond. De kudden werden gemarginaliseerd en met de schapen verdween de wolindustrie. Particuliere en gemeenschappelijke eigendom We zien hier een beschrijving van het conflict dat kan ontstaan tussen particuliere en gemeenschappelijke belangen over het gebruik van eindige middelen. De uitbreiding van zijn kudde komt immers ten goede aan de individuele schapenhouder. De kosten hiervan de vermindering van de kwaliteit van de grond komt echter ten laste van álle schapenhouders. Hierdoor blijven de schapenhouders ondanks de dreigende uitputting van de grond hun kudden uitbreiden. Actuele voorbeelden Moderne voorbeelden van de tragedie van de commons zijn onder meer: * water Denk aan de vervuiling van rivieren, het gebruik van rivier en grondwater voor irrigatie en vooral de verspilling die hierbij optreedt (bijvoorbeeld: droogte in Spanje, de uitdroging van het Aralmeer en de verspilling in en rond Las Vegas). * bossen Door houtkap en het afbranden van bos ten behoeve van de landbouw gaan oerbossen verloren (denk aan Borneo en het Amazonegebied). * energiebronnen Het gebruik van fossiele brandstoffen zou kunnen leiden tot opwarming van de aarde. Ook raken fossiele brandstoffen uitgeput denk aan aardolie. * oceanen Door overbevissing verdwijnen vissoorten zoals kabeljauw en tonijn. Oplossingen Het gevaar, geschetst in de tragedie van de commons kan op twee manieren worden aangepakt. 1 overheidsregulering In dit verband zien we meestal wettelijke beperkingen van het gebruik door het individu (de individuele onderneming). Bijvoorbeeld: vergunningen voor mijnbouw, visserijquota, vergunningen voor houtkap met herplantplicht en grenzen aan verontreiniging van de omgeving. 2 private eigendom Door het privatiseren van gemeenschappelijk bezit kan worden bereikt dat zorgvuldiger wordt omgegaan met eindige middelen. In Nederland verwerven stichtingen als Het Gelders Landschap gronden die als natuurgebieden worden ingericht en onderhouden en ook toegankelijk zijn voor het publiek. 9
Verhandelbare emissierechten kunnen worden gezien als een instrument om de uitstoot van broeikasgassen af te remmen. mede naar aanleiding van het Kyoto-verdrag is in 200 in de Europese Unie een systeem van CO 2 -emissiehandel van start gegaan. Doel van de opdracht Het doel van deze opdracht is vooral voor de Nederlandse situatie inzicht te krijgen in: 1 een eventueel verband tussen de hoogte van het BBP eventueel per hoofd van de bevolking en de uitstoot van CO 2 ; 2 de manier waarop verhandelbare emissierechten de atmosfeer als vuilstortplaats tot een schaars goed maakt; 3 de manier waarop de markt van verhandelbare emissierechten werkt. Uitvoering van de opdracht * Gegevens verzamelen naar aanleiding van de deelopdrachten * Een schriftelijk verslag samenstellen, waarin opgenomen 1 de uitwerking van de deelopdrachten 2 de verzamelde gegevens zodanig gerangschikt, dat duidelijk is op welke wijze deze gegevens zijn gebruikt bij de deelopdrachten. Tijdsbeslag Ongeveer 10 slu. Experimenten Experimenten kunnen verschillende vormen aannemen. Hieronder vindt u een voorbeeld van een klaslokaalexperiment, d.w.z. een experiment dat door een groep leerlingen (een klas) moet worden uitgevoerd. Er zijn echter ook experimenten die door een individuele leerling kunnen worden uitgevoerd. In de studiehulp zijn verschillende van dit soort experimenten opgenomen. Zie bijvoorbeeld opgave 12.21 in de havo-methode over het geval van het verloren bioscoopkaartje of opgave 17.30 in de vwo-methode over een theatervoorstelling, waarbij de leerling een enquête moet houden naar aanleiding van een denkbeeldig geval. Op de website van onze methode vindt u meer experimenten. Voorbeeld van een klaslokaalexperiment: marktwerking Probleemstelling: Komt een evenwichtsprijs vanzelf tot stand? Aan de orde komen onder meer: - vraag - aanbod - evenwichtsprijs - consumentensurplus - producentensurplus Gegevens Op een markt worden dokaatjes verhandeld. Dit is een homogeen product dat door verschillende producenten wordt aangeboden. Voor iedere producent is de kostprijs van een dokaatje bepalend voor de verkoopbereidheid. Naarmate een aanbieder meer dokaatjes 10
verkoopt en produceert is de kostprijs van een dokaatje en daardoor de verkoopbereidheid van een aanbieder hoger. De vrager op deze markt kan niet volstaan met te proberen slechts een dokaatje aan te schaffen, hij wil er zoveel mogelijk van bezitten. Echter: naarmate hij over meer dokaatjes beschikt, neemt zijn betalingsbereidheid af. Opzet experiment Iedere individuele vrager zoekt een aanbieder en onderhandelt met hem over de prijs voor de aanschaf van een dokaatje. Vervolgens onderhandelt hij met dezelfde of een andere aanbieder over de aankoop van nog een exemplaar. Net zolang tot hij zes dokaatjes heeft aangeschaft. Een klas wordt verdeeld in twee groepen: evenveel vragers en aanbieders. De vragers ontvangen kaart V1, de aanbieders kaart A1. Hoewel in deze eenvoudige opzet alle vragers (respectievelijk aanbieders) dezelfde kaart ontvangen kan natuurlijk de betalingsbereidheid respectievelijk de verkoopbereidheid worden gevarieerd. Iedere vrager noteert tegen welke prijs hij een dokaatje heeft gekocht en van welke aanbieder. Vervolgens berekent hij het bij de koop behaalde consumentensurplus. En ook iedere aanbieder noteert per dokaatje de overeengekomen verkoopprijs en bijbehorende koper en berekent zijn producentensurplus. Wanneer alle transacties tot stand zijn gekomen, bepalen de vragers de collectieve vraag bij elke prijs. Hiervoor vullen zijn kaart V2 in. Let erop dat bij het invullen van de lijst V2 bij elke prijs steeds de totale gevraagde hoeveelheid van de individuele vrager wordt vermeld. Met het stijgen van de prijs neemt de gevraagde hoeveelheid af. Vervolgens wordt de bij elke prijs gevraagde hoeveelheid gesommeerd om de collectieve vraag te bepalen. Voorbeeld De betalingsbereidheid en totstandgekomen aankoopprijzen van een vrager kunnen we op de volgende manier vertalen naar een individuele vraag. Volgorde van aanschaf 1 2 3 4 Betalingsbereidheid (euro s) 10 9 8 7 Aankoopprijs (euro s per stuk) 9 8 7 Prijs 11 10 9 8 7 4 enz Gevraagde hoeveelheid 0 1 2 3 4 11
De aanbieders bepalen met behulp van kaart A2 het collectieve aanbod. Dit gebeurt op vergelijkbare manier als het bepalen van de collectieve vraag. Vervolgens kunnen met behulp van de collectieve vraag en het collectief aanbod de bijbehorende curven in een grafiek worden gezet en een evenwichtsprijs worden aangewezen. Regels * Vragers en aanbieders onderhandelen vrij met elkaar. * Vragers mogen niet tegen een hogere prijs dan hun betalingsbereidheid kopen. * Aanbieders mogen niet tegen een lagere prijs dan hun verkoopbereidheid verkopen. * Er mogen alleen transacties tot stand komen in hele euro s. Nabespreking Aandacht besteden aan onder meer de volgende punten. 1 Consumenten- en producentensurplus Hoewel de prijsvorming ongeordend is behalen zowel vragers als aanbieders een voordeel. Naarmate de vrager over meer eenheden van een product beschikt heeft hij er minder voor over om een extra product aan te schaffen. Dit komt tot uitdrukking in zijn betalingsbereidheid. We hebben aangenomen dat aanbieders bij de levering van grotere aantallen te maken hebben met hogere productiekosten per eenheid. 2 Individuele vraag en individueel aanbod De betalingsbereidheid respectievelijk verkoopbereidheid bepaalt het verloop van de individuele vraag respectievelijk het individuele aanbod. 3 Collectieve vraag en collectief aanbod Door de individuele vraag respectievelijk het individuele aanbod te sommeren vinden we de collectieve vraag respectievelijk het collectieve aanbod. Daaruit vloeit ook een evenwichtsprijs voort. 4 Evenwichtsprijs De individuele vragers en aanbieders kunnen hun behaalde resultaten vergelijken met de te behalen resultaten wanneer hun transacties tegen de evenwichtsprijs waren gedaan. Het zal dan bijvoorbeeld duidelijk zijn (worden) dat aanbieders tegen de laagste kosten het hoogste producentensurplus kunnen behalen efficiëntie wordt zo beloond. Ook zal duidelijk zijn dat het behaalde consumentensurplus groter is naarmate de betalingsbereidheid van de consument hoger ligt. Hieruit blijkt ook het zeer subjectieve element in het begrip consumentensurplus. 12
Benodigde kaarten. Individuele kaarten Vrager nr.:. Volgorde Betalingsbereidheid van (euro s) aanschaf Koopprijs (euro s per stuk) Consumentensurplus (euro s) Verkoper (nummer) 1 2 3 4 1 13 11 9 7........ Kaart V1 Aanbieder nr.: Volgorde van verkoop 1 2 3 4 Verkoopbereidheid (euro s) 10 12 14 1 18 20 Verkoopprijs (euro s) producentensurplus (euro s) Koper (nummer) Kaart A1 Verzamellijsten Prijs (Euro s) 20 19 18 17 1 enz Kaart V2 Vragers 1 2 3 4 enz Totale gevraagde hoeveelheid 13
Prijs (Euro s) 20 19 18 17 1 enz Kaart A2 Aanbieders 1 2 3 4 enz Totale aangeboden hoeveelheid 14