Dutch Design op dreef

BM 14e jaargang nummer 12, december/januari 2007 Maandblad van de EVD, agentschap van het ministerie van Economische Zaken Buitenlandse Markten Zak is fantastisch promotiemiddel Dave Klaassen van Minigrip Nederland 10 China Miljarden voor milieu 22 Libië doet weer mee 36 Dutch Design op dreef

BM 14e jaargang nummer 12, december/januari 2007 5 Buitenlandse Markten 14 In dit nummer... Cover Dutch Design op dreef Omslagfoto: VIVID vormgeving Markten 30 8 Verenigde Staten Marktentree Amerika gek maken 22 China Milieu Miljarden voor milieu 24 Bosnië-Herzegovina Houtproductie Uit het goede hout gesneden 28 Internationale positionering Life sciences Life sciences springlevend En verder... 6 Uitgelicht 13 Oog op orders 20 Bijzondere Business 26 Fotopagina 31 Tien vragen 38 Economiejournaal 40 Wereldzaken 46 Agenda 48 WWW Ook BM ontvangen? www.evd.nl/bm 30 Ethiopië Agro De uitdaging Ruimte en een perfect klimaat 32 Roemenië en Bulgarije EU-toetreding Met EU-fondsen aan de slag in nieuwe lidstaten 35 Brazilië Onze man in Brasilia Beeld Brazilië aan bijstelling toe 36 Libië Olie en Gas Libië doet weer mee 10 Interview Dave Klaassen van Minigrip Nederland Zak is fantastisch promotiemiddel

6 Uitgelicht BM december/januari 2007 7 Waterdijk tegen watersnood Oost-Europese groei voor Aegon Held Rem Koolhaas Architect Rem Koolhaas is opgenomen in de lijst 60 Years of Heroes van Time Magazine. Hij is tot nu toe de enige Nederlander die zo te boek staat, samen met beroemdheden als Nelson Mandela, Samuel Beckett en Moeder Theresa. Koolhaas wordt geroemd als een grootstedelijke visionair die een overvloed aan potentieel in onze overbevolkte steden ziet. Bron: Het Parool Eerste tenderronde PSOM 2007 Het Programma Samenwerking Opkomende Markten (PSOM) ondersteunt Nederlandse ondernemers bij pilot-investeringen in een groot aantal opkomende markten in Oost-Europa, Azië, Afrika en Latijns- Amerika. Hierbij werken Nederlandse en lokale bedrijven nauw met elkaar samen. De lijst van landen waarvoor PSOM geldt wordt in 2007 aanzienlijk uitgebreid. Nog niet voor alle beoogde landen is een Memorandum of Understanding ondertekend. Projectvoorstellen voor de eerste PSOM-tenderronde 2007 kunnen uiterlijk 28 februari 2007 worden ingediend. Actuele informatie vindt u op www.evd.nl/psom Foto: ANP Foto: Dutch Barriers Een Nederlandse uitvinding uiteraard: een mobiele nooddijk van water. Het is de ideale vervanger van zandzakken, zeggen de uitvinders, de broers Hans en Luud Wouters uit Alkmaar. Twee vijftigers die, na een loopbaan in de verkoop, nu samen een technisch bureau runnen. Het dijksegment uit hun koker is een driehoekige combinatie van pvc en polyester. Gevuld met water met behulp van een brandweerslang is het een meter hoog en tien meter lang en aan meerdere exemplaren te koppelen. Via een octrooibureau is de vinding geregistreerd en er zijn proefopstellingen getest bij het waterloopkundig laboratorium in Delft. Inmiddels twee jaar verder zit er anderhalve ton in het ontwikkelen en vermarkten van het idee. De uitvinders: Nu hebben we eerst een investeerder nodig die de kar verder wil trekken. Het liefste zouden we bij ieder rampdepot vijftig meter nooddijk willen neerleggen. Zodat iedereen kan zien dat het werkt. Bron: HDC Media Blij met BM? Wat vindt u van BM? Welke informatie leest u graag? Heeft u suggesties voor de inhoud van het blad? Mail de redactie: bm@info.evd.nl Miljoenenoogst kerststerren Bij deze kwekerij van potplanten in Bemmel zijn de afgelopen dagen 100.000 kerststerren geoogst. Een groot deel is bestemd voor de export. Zowel in het buitenland als in Nederland is de kerstster in de decembermaand ongeëvenaard populair. In totaal worden er vanaf eind november tot de Kerst miljoenen kerststerren verkocht, meestal de rode variant. Foto: ANP Foto: HH Philips verlicht Buckingham Palace Philips heeft op uitnodiging van de Britse koninklijke familie de permanente buitenverlichting voor Buckingham Palace verzorgd. Het nieuwe lichtsysteem werd aangelegd in het kader van de viering van de tachtigste verjaardag van koningin Elizabeth. Philips werkte bij deze opdracht samen met English Heritage en Westminster City Council. In het uiteindelijke ontwerpplan werden esthetische, ecologische en economische overwegingen meegenomen. In het verleden heeft Philips ook al opdrachten uitgevoerd bij de Reichstag in Berlijn, het Forum in Rome en de Akropolis in Athene. EVD-kantoren in Rusland en Turkije De EVD opent in 2007 kantoren in Izmir (Turkije) en Jekaterinaburg (Rusland). Deze Netherlands Business Support Offices (NBSO's) ondersteunen Nederlandse ondernemers bij hun stappen op de Turkse en Russische markt. Met behulp van het uitgebreide netwerk van lokale overheden, regionale overheden en bedrijven kunnen de medewerkers van de NBSO s onder andere vragen van ondernemers beantwoorden, marktscans uitvoeren en matchmakingprogramma s opstellen. www.evd.nl/nbso Antikraak in Parijs Leegstandsbeheerder Camelot opent begin 2007 een vestiging in Parijs. Het bedrijf profiteert van de toenemende belangstelling om via tijdelijke bewoning waardevermindering van leegstaande panden te voorkomen. In Europa beheert Camelot gemiddeld 2000 objecten per jaar. Deze objecten variëren van grachtenpanden, kantoorpanden, verzorgingshuizen, vliegvelden tot soms hele sloopwijken. Het bedrijf biedt onderdak aan 3500 antikraakwachten die tegen een vergoeding van 50 tot 150 euro per maand tijdelijk in de leegstaande panden mogen wonen. Aegon neemt in Polen de pensioenbeheerder Ergo Hestia over. De aankoop valt binnen de plannen van de verzekeraar om te groeien in Oost- en Centraal-Europa. Ergo Hestia beheert circa 650 miljoen euro voor ruim 300.000 deelnemers aan het pensioenfonds. Bron: ANP Fortis stapt in Indiaas bedrijf Fortis stapt met IDBI Bank en Federal Bank in een nieuw Indiaas bedrijf dat verschillende financiële producten gaat aanbieden. In juli 2006 sloot Fortis al een voorlopig akkoord met de twee partijen. Fortis en Federal Bank nemen elk een belang van 26 procent, terwijl IDBI 48 procent in handen krijgt. Het nieuwe bedrijf zal halverwege 2007 operationeel zijn. Amerikaanse order voor Ten Cate Ten Cate-dochter, Ten Cate Protective Fabrics heeft een order van 15 miljoen US dollar van het Amerikaanse leger ontvangen. Het bedrijfsonderdeel levert brandwerende weefsels met camouflage print. De order wordt grotendeels uitgeleverd in het eerste kwartaal van 2007. Ten Cate kreeg de order via SNCT, een van de belangrijkste leveranciers van brandwerende kleding voor het Amerikaanse leger. Bron: ANP ASMI krijgt orders uit Japan ASMI, producent van apparatuur voor chipmachines, heeft in Japan enkele orders gekregen. Het betreft de afname van het product Dragon 2300. De producten worden nog in 2006 geleverd. Het bedrijf uit Bilthoven heeft de orders gekregen van enkele Aziatische producenten in de chipbranche. Bron: MD/ANP-AFX

8 Verenigde Staten Marktentree BM december/januari 2007 9 Amerika gek maken Deze zomer portretteerde BM twee bedrijven die op het punt stonden door te breken op de Amerikaanse markt. Hun inspanningen waren te volgen in het reallife tv-programma 'Met grenzeloze ambitie' van RTL. Hoe staan de zaken er nù voor, is de vraag aan ondernemers Merijn Wegdam en Pim van den Akker. Tekst: Arnoud Veilbrief Kort geleden plopten de champagnekurken bij Sentavi, de Delftse fabrikant van de Sunshower. Hun product had de Amerikaanse ETLkeuring gekregen, een soort Kema-keur en absolute voorwaarde om in de VS te mogen verkopen. Maandenlang had het geduurd, maar het geduld was beloond. De lastigste fase zat erop, zegt Wegdam. Nu was het tijd om het dealernetwerk uit te breiden. Zonnebaden Sunshower, dealernetwerk? Misschien is het goed om eerst het geheugen op te frissen. De Delftse TU-student Merijn Wegdam kreeg vijf jaar geleden een idee. Het was op een avond dat zijn zus van het zonnebankcentrum kwam. Hij stond onder de douche, en dacht: je zou onder de douche ook bruin moeten kunnen worden. Hij werkte zijn idee verder uit, en maakte een eerste prototype. De Sunshower was geboren. Nu is Wegdam eigenaar van Sentavi. Hoeveel omzet hij draait, zegt hij niet. Dat is bedrijfsgeheim ( Maar het is meer dan 250.000 euro ). Vorig jaar schreef hij zich in voor het RTL-programma Met grenzeloze ambitie. De programmamakers waren op zoek naar jonge ondernemers die hun geluk in de VS wilden beproeven, en het trof dat Wegdam en zijn compagnon Oscar Meijer al ambities in die richting koesterden. De cameraploeg filmde hem tijdens het leggen van de contacten. BM besteedde een artikel aan de twee avonturiers. Floral design De andere ondernemer was Pim van den Akker, beter bekend onder de merknaam Pimdesigned. Van den Akker ontwerpt van alles, wat maar in hem opkomt. Stoelen, sculpturen, maar vooral floral design. Geen standaard bloemwerk, maar hoogst opvallende en originele artistieke creaties. In het tv-programma Met grenzeloze ambitie was te zien hoe hij een receptie op de Nederlandse ambassade in Washington aankleedde met zijn bloemstukken. Het Washingtonse diplomatieke publiek was zeer ingenomen met Van den Akkers werk. Zes maanden geleden klonk Van den Akker zeer ambitieus. Amerika gek maken, voor minder deed hij het niet. Er waren plannen om in de show van Oprah Winfrey te komen - dat geeft een indruk. Ambitieus is hij nog steeds, al zijn zijn activiteiten in iets rustiger vaarwater terechtgekomen. Oprah Winfrey heeft hij nog niet gehaald. Maar hij heeft zijn handen nog steeds vol. Twee designwinkels in Washington voeren nu het merk Pimdesigned. En begin volgend jaar vertrek ik voor grote klussen naar Cleveland en Chicago. In beide steden zal hij een live demonstratie bloemschikken geven, als een soort sneltekenaar. Bijna alle staten gedekt Voor Sentavi zit het Amerikaanse avontuur erop, en tegelijk begint het pas. Dat klinkt tegenstrijdig, maar zit hem in hun benadering van de Amerikaanse markt. Sentavi bemoeit zich niet zelf met de verkoop, dat doet de importeur. Ze zijn in de VS juridisch gezien niet eens fabrikant van de Sunshower, maar leverancier van onderdelen en octrooihouder. Zij leveren de kale kast aan de Amerikaanse importeur, die hem vervolgens afbouwt voor de Amerikaanse markt. Dit vanwege de afwijkende netspanning van 110 volt, maar er is nog een reden. Wegdam: De sue-cultuur is zo vreselijk, daar willen wij niet mee te maken hebben. We hebben een wereldwijde productaansprakelijkheidsverzekering, maar geen enkele polis dekt de Amerikaanse markt. Dat laten we dus liever aan de Amerikaanse importeur over. Zij bouwen de Sunshower in licentie. Hij hoorde onlangs dat het aantal agenten snel groter wordt. Bijna alle staten zijn nu gedekt. Nu moeten die agenten weer zo veel mogelijk dealers zien te interesseren. Free publicity In tegenstelling tot Sentavi, doet Van den Akker wél direct zaken met zijn Amerikaanse afnemers. Product en markt zijn natuurlijk ook geheel verschillend. Wat Pimdesigned verkoopt is soms niet eens in een paar woorden te vertellen. Zelf zegt hij: Ik verkoop een stukje van mijn wereld. En dat kan van alles zijn, maar mooi om te zien is het vrijwel altijd. Zo hectisch als begin dit jaar, toen hij om de haverklap boven de Atlantische Oceaan zat, is het nu niet meer. Dat bevalt hem wel. Dit is het goede ritme. De basis is gelegd, nu moet het zich verder ontwikkelen. Binnenkort sta ik in een New Yorks designmagazine. Ze hebben me al gevraagd of ik een soort vaste medewerker van ze wil worden. Ik draag onderwerpen voor artikelen aan, waarbij mijn naam dan wordt vermeld. Een mooie vorm van free publicity, vindt hij. Maar niet zijn enige. Een blijvende aanjager van opdrachten en nieuwe klanten zijn Ondernemers die hun geluk in de VS willen beproeven, moeten om te beginnen beschikken over doorzettingsvermogen. Van den Akkers eigen boeken over bloemschikken, die over de hele wereld verkocht worden. Ik krijg wekelijks mailtjes en telefoontjes van mensen die mijn boeken hebben gelezen. Dat resulteert weer in nieuwe opdrachten. Vaak zijn het zeer specifieke wensen, waarin mensen omstandig beginnen uit te leggen wat ze willen. Dat maakt zijn product ook onvergelijkbaar met de Sunshower, zegt hij. Het is niet een product dat je op de markt zet, en af en toe wat aanpast. Iedere wens is weer anders. Even divers zijn de mensen met wie hij contacten legt en onderhoudt: kwekers, veredelaars, bloemisten, ontwerpers en meubelfabrikanten. De veelheid aan activiteiten en mensen zou een mens onrustig of angstig kunnen maken. Maar niet Van den Akker. Ik vind het juist leuk en inspirerend. Netwerk van BZ Bij Sentavi rusten ze ook niet op hun lauweren. De Russische markt is inmiddels ontsloten, want niet alleen oligarchen willen weleens een lekker kleurtje tijdens de lange Russische winters. En zelfs het zonnige Australië heeft inmiddels een Sentavi-agent. Voor de Europese markt brengen de Delftenaren een eenvoudiger versie op de markt, voor de wat smallere beurs. Wegdam heeft grote verwachtingen van volgend jaar. In ieder geval een verdubbeling van de omzet. Een veelgestelde vraag aan succesvolle ondernemers is: wat is je geheim? Een geheim is er niet, maar voor aspirant-amerikagangers heeft Wegdam wel een tip. Ga niet zomaar wat doen. Weet wie je wil spreken en maak ruim van te voren goede afspraken. Om daar spontaan aan toe te voegen: En maak gebruik van het netwerk van Buitenlandse Zaken. Die hebben mij aan zoveel goede afspraken geholpen. Je komt aan in Miami, gaat naar de zevende etage van een gebouw, en daar word je in het Nederlands verwelkomd. Dat is een heel bijzonder gevoel. Maar geen consulaat ter wereld kan iets doen, wanneer het fundament ontbreekt: doorzettingsvermogen. Van den Akker straalt in alles gedrevenheid uit, en leeft volledig voor zijn vak. Maar ook Wegdam heeft lang moeten doorzetten om hier te komen. Na tweeëneenhalf jaar was er alleen nog maar een prototype, en er kwamen geen inkomsten binnen. Ik zag hoe mijn vrienden carrière maakten bij banken en bedrijven. Toen heb ik heus wel eens getwijfeld. Maar ik ben erin blijven geloven. EVD, Ton Durieux en Mariëlle Balk-Haasnoot, landenmedewerkers Verenigde Staten, (070) 778 87 54, vs@info.evd.nl, www.evd.nl/vs Het programma Individuele Marktbewerking, dat onder meer ondersteuning biedt bij het zoeken naar zakenpartners, staat open voor de Verenigde Staten. EVD, accountmanager marktbewerking VS, (070) 778 87 56, vs.acm@info.evd.nl Zie ook www.evd.nl/marktbewerking Foto: HH i

10 Interview BM december/januari 2007 11 Zak is fantastisch promotiemiddel Tekst: Frans Vink Sinds vliegtuigpassagiers in hun handbagage alleen nog vloeistoffen en gels mogen meenemen in verpakkingen van niet meer dan 100 milliliter in een hersluitbare doorzichtige plastic zak van 1 liter, had Schiphol er op stel en sprong 5 miljoen van nodig. Net als op andere Nederlandse luchthavens ontvangen reizigers die vertrekken van, of overstappen op een vliegveld binnen de EU de flight safetybags voorlopig gratis bij wijze van introductie. De luchthaven Schiphol gunde de opdracht voor levering aan Minigrip Nederland in Lelystad. Dave Klaassen Functie: managing director Leeftijd: Verblijf in buitenland: Doel voor 2007: 30 jaar 6 weken per jaar uitbouw Duitse en Belgische markt, omzetgroei van 35 procent en verbetering resultaat Managing director Dave Klaassen: Per dag gaan er zo n 40.000 tot 50.000 zakken naar Schiphol. Wij zijn de enige die dergelijke hoeveelheden kunnen leveren. Van de order op zich was Klaassen niet zo onder de indruk. Minigrip Nederland levert op jaarbasis ongeveer 60 miljoen vergelijkbare artikelen aan klanten en speciaal ontwikkeld of aangepast was deze hersluitbare zak niet. De golf van publiciteit, die ermee gepaard ging, was wel een nieuw fenomeen voor de ondernemer. Klaassen: Deze order levert financieel misschien niet zoveel op, maar de free publicity is enorm. De televisieploegen stonden hier in groten getale op de stoep en ik heb een hele reeks interviews aan kranten en tijdschriften gegeven. Website Uiteraard ging zijn ondernemershart er wel sneller van kloppen. Klaassen: Wij hebben gereageerd door binnen twee dagen een speciale website te openen: flightsafetybag.com. Daar kunnen luchtreizigers zelf een set bestellen. Natuurlijk zijn we ook direct gaan nadenken over de vraag hoe dit nou in de toekomst zal gaan. Kunnen passagiers de zakken mettertijd op de luchthaven kopen of zal het via reisbureaus lopen. Ook zoeken we al naar mogelijke toegevoegde waarde. Iets extra doen is namelijk onze specialiteit. Zo n zak is natuurlijk een fantastisch promotie- of advertentiemiddel. En ten slotte willen we graag heel Europa van deze producten voorzien. Maar, daarvoor heb ik toestemming nodig van de andere Minigrip-organisaties. Overigens heeft Air France bij ons net zoveel flight safetybags besteld als Schiphol. Producten worden in West-Europa en in het Verre Oosten gemaakt 6 Bijs. Oranda c7,5, vast op basislijn. Veel andere ondernemers neptekst kiezen wel voor neptekst registratie van octrooi, merk neptekst of model. Het neptekst biedt bescherming. Managing director Dave Klaassen: We willen graag heel Europa van onze producten voorzien. Foto s: Michel Campfens Minigrip Nederland BV Activiteit: verkoop en ontwikkeling van flexibele, hersluitbare verpakkingen Aantal medewerkers: 25 Klanten: 12.000 in Nederland, 500 in buitenland Vestigingen: Lelystad, Kortrijk, Oberhausen Omzet: 4,8 miljoen euro (2006) Minigrip Nederland bv ontwikkelt en verkoopt sinds 1975 flexibele, hersluitbare verpakkingen van kunststof voor de industrie, de medische sector en voor klanten die met hun verpakkingen ook promotie willen bedrijven. De producten worden in West-Europa en in het Verre Oosten gemaakt. Het bedrijf is sinds 1 januari 2004 in handen van Dave Klaassen en zijn vader. Klaassen senior werk al sinds 1987 voor Minigrip. Behalve in Nederland zijn er ook elders op de wereld bedrijven met dezelfde naam. De oorsprong daarvan ligt in Japan, waar >

12 Interview Projecten en aanbestedingen BM december/januari 2007 13 In Japan werd in de jaren zestig patent verkregen op Minigrip-sluiting Internationale organisaties besteden jaarlijks miljarden euro s aan projecten in ontwikkelingslanden en landen in transitie. Openbare aanbestedingen die daar wereldwijd uit voortvloeien, vormen een gigantische markt. In de rubriek Oog op orders zet BM de schijnwerpers op enkele projecten. De volledige informatie vindt u op www.evd.nl, typ het nummer in onder Direct zoeken. Oog op orders >> vervolg van pagina 10 AsDB/Afghanistan EU, TACIS/Rusland in de jaren zestig patent werd verkregen op de zogenoemde Minigripsluiting. Dat patent is wereldwijd verkocht aan een serie bedrijven die zich hebben verenigd in Minigrip GmbH. Het bijzondere van de constructie is dat deze ondernemingen financieel onafhankelijk zijn. Verdubbeld Ik stapte eigenlijk blind in, zegt Dave Klaassen. Ik heb een hboopleiding gericht op verkoop gedaan en voordat ik hier kwam, werkte ik bij Xerox. Mijn vader is het eerste jaar nauw betrokken geweest bij het bedrijf, zodat ik het vak kon leren. Nu staat hij wat meer op afstand. Sinds de overname van de onderneming hebben we een snelle groei doorgemaakt. Het laatste jaar zijn we meer dan verdubbeld. De vraag is niet zozeer waar we de business vandaan halen, alswel hoe we het gestructureerd moeten doen. We hebben het gevoel dat we qua automatisering, marketing en kwaliteit van de medewerkers een voorloper zijn. De verpakkingsmarkt is nog vrij traditioneel, maar wij denken met aandacht voor design en kwaliteit onze positie verder te kunnen uitbouwen. Wij staan bekend als leveranciers van iets speciaals en de behoefte daaraan neemt toe. Onze klanten willen succes hebben met hun producten en daarom is het van belang dat ze zich ook met hun verpakking onderscheiden. Om die reden zitten wij graag zo vroeg mogelijk bij de klant aan tafel, zodat we kunnen meedenken over de mogelijkheden. Dit betekent dat wij in toenemende mate te maken hebben met kleinere oplagen, op maat gemaakte verpakkingen. Het gaat ons niet om grote volumes, want wij verkopen niet op prijs. Bestaande buitenlandse relaties zelf naar ons toe gekomen Volgens Klaassen is er in Nederland, waar nu nog de meeste klanten zitten, maar ook in het buitenland, behoefte aan een bedrijf met deze aanpak. Om niet in de knoop te raken met de overige ondernemingen die onder de naam Minigrip werken en om aan te geven dat zijn bedrijf eigen innovaties wil brengen, heeft hij de merknaam Dakla- Pack geïntroduceerd, waarbij Dakla uiteraard staat voor Dave Klaassen. De planning is om per 1 januari 2007 met DaklaPack te starten. Maar het kan ook 1 maart worden. De ontwikkeling rond de flight safetybag is enigszins ten koste gegaan van deze plannen. Bovendien wil ik zeker weten dat onze organisatie er klaar voor is, want het is een extra bovenop onze bestaande business. Klaassen is enthousiast, overtuigd van zijn product en bedrijf, maar niet naïef. De meest gemaakte fout is denken dat ze in het buitenland op je zitten te wachten. Hij pakt het stap voor stap aan, waarbij de keuze in eerste instantie is gevallen op de meest nabije markten: Duitsland en België. Inmiddels heeft de onderneming kantoren geopend in respectievelijk Oberhausen en Kortrijk. De afspraak binnen Minigrip is dat iedere organisatie in eigen land klanten zoekt. Onze bestaande buitenlandse relaties zijn dan ook uit zichzelf naar ons toe gekomen. Met DaklaPack kunnen wij ze wel actiever dan voorheen benaderen. Dit is de groep waar we mee starten, maar we zoeken ook naar nieuwe klanten. Hoewel we incidenteel leveren aan afnemers in Amerika, India en Zuid-Afrika beginnen we in onze buurlanden. We zullen niet van de ene op de andere dag onze naam veranderen voor onze bestaande klanten, maar we willen ze wel onze innovatieve mogelijkheden laten zien. Nieuwe klanten krijgen natuurlijk vanaf het begin te maken met onze nieuwe naam DaklaPack. Marktbewerking Eerder dit jaar heeft Klaassen een Belg en een Duitser in dienst genomen om de marktbewerking te gaan doen. Dat was de eerste stap en nu kan ik niet meer terug, grapt hij, maar dat wil ik ook niet. De keuze is bewust gemaakt voor lokale mensen. Zo voorkom je culturele problemen. Nu werken de Belgische en Duitse marketeers nog grotendeels vanuit Lelystad, maar dat moet snel veranderen. De Duitse markt voor verpakkingen is ongeveer zeven keer de Nederlandse. Klaassens doel is er binnen vijf jaar net zo groot te zijn als in Nederland. Dat betekent dat de vestiging uiteindelijk een bezetting van vier of vijf man/vrouw zal krijgen. De Belgische markt is uiteraard kleiner, maar Klaassen neemt ook Noord-Frankrijk in zijn strategie mee. In België kunnen we waarschijnlijk met twee of drie buitendienstmedewerkers toe. Uiteindelijk streven we naar een eigen vestiging in Frankrijk. Ook al wordt daar veel met agenten gewerkt, daar kiezen wij niet voor. Je moet je onderscheiden en dat kan alleen met een goed product en een uitstekende organisatie en dus moet je dat zelf doen. Ondersteuning hervorming van de private sector en financiële markt In aanvulling op een lening van 52 miljoen US dollar wil de Asian Development Bank 4 miljoen dollar reserveren voor technische assistentie op de volgende gebieden; wetgeving gericht op ontwikkeling van de private sector, liquidatie van staatsbedrijven, toezicht op banken bij de invoering van accountantsstandaards. Fase: identificatie Sector: consultancy, institutionele opbouw, (semi)overheid www.evd.nl, zoek op 173423 AfDB/Zambia Update Country Strategy Paper 2006 In de update 2006 van het Country Strategy Paper van de AfDB Zambia staat dat met name ondersteuning gegeven zal worden op het gebied van landbouw, water en sanitatie, budget support en het welzijn van kinderen. www.evd.nl, zoek op 173046 Expertise verzekeringen De EU ondersteunt Rusland, in het kader van een gemeenschappelijke economische ruimte tussen de EU en Rusland, bij de hervorming van de Russische financiële sector. Voor deze vooraankondiging van een aanbesteding wordt specifiek belangstelling gevraagd uit het verzekeringswezen. Fase: voorinformatie; februari 2007: publicatie aanbesteding verwacht Sector: financiële dienstverlening www.evd.nl, zoek op nummer 173928 Wereldbank/Tanzania Support financiële sector Dit project, deels gefinancierd door de Wereldbank, is erop gericht financiële diensten toegankelijker te maken, zowel voor bedrijven als voor particulieren. Er moet worden gewerkt aan de versterking van de bancaire en verzekeringssector en uitbreiding van micro-, plattelands- en ontwikkelingsfinanciering. Binnenkort worden tenders uitgeschreven voor de levering van hardware en software, kantoorartikelen en voor verschillende consultancyopdrachten. Fase: vooraankondiging Sector: financieel, consultancy, hardware, software, kantoorartikelen www.evd.nl, zoek op nummer 174080 Behalve aan de levering van het systeem is tegelijkertijd behoefte aan de installatie ervan. VN/Kosovo Brandalarmsysteem De UNMIK in Kosovo zoekt een leverancier van brandalarmsystemen die ook de installatie kan verzorgen. UNMIK (United Nations Interim Administration Mission in Kosovo) is verantwoordelijk voor de coördinatie van de humanitaire hulpverlening, de wederopbouw, het interimbestuur en de opbouw van een nieuw overheidsapparaat. Fase: belangstellingsregistratie Sector: elektronische apparatuur Deadline: 3 januari 2007 www.evd.nl, zoek op nummer 174047 Voor meer informatie of een individueel gesprek: EVD, Team Internationale Organisaties, (070) 778 86 25, www.evd.nl/pena i Foto: HH

14 Coverartikel BM december/januari 2007 15 Dutch Design op dreef Milan Design Week 2006, stand moooi. Geïnspireerd door de bekendheid die Dutch Design in de wereld geniet, wil de overheid alle Nederlandse creatieve bedrijfstakken versterken en Foto: VIVID vormgeving promoten. BM geeft een indruk van de visie, de strategieën, de programma's en de activiteiten die worden ingezet. Tekst: Pieter Nouwen Momenteel is de Design Academy Eindhoven de invloedrijkste organisatie in het hart van de invloedrijkste designcultuur ter wereld. Dat schreef vorig jaar het prestigieuze Britse ontwerp- en architectuurmagazine Icon over de academie, die op een lijst van de 21 invloedrijkste ideeën, producten en organisaties scoorde als nummer vijf en onder de organisaties zelfs als nummer één. De docenten van de academie behoren tot Nederlands topontwerpers: Li Edelkoort is een enorm invloedrijke trend-goeroe. Hella Jongerius wordt breed gezien als s werelds belangrijkste vrouwelijke designer. Gijs Bakker en Remmy Ramakers van Droog geven er les, net als Jurgen Bey. Al deze mensen hadden ieder voor zich gemakkelijk onze lijst kunnen halen, aldus Icon. Andere wereldwijd bekende successen van Dutch Design zijn de modeontwerpen van Viktor & Rolf, de architectuur van Rem Koolhaas, Waac s Senseo-koffiemachine, Dick Bruna s postzegels voor Japan en Max Barenbrug s Bugaboo, de kinderwagen bekend uit de tv-serie Sex and the City. En er zijn nog meer voorbeelden van alom aansprekende Nederlandse creativiteit: Guerilla Games, een van Europa s grootste ontwikkelaars van computergames; Endemol, met zijn Big Brother en andere tv-formats en de dj s Tiësto, Ferry Corsten en Armin van Buren, die de Nederlandse dance naar de wereldtop hebben gebracht. Waarde van ervaringsgoederen Al deze uiteenlopende successen zijn behaald in de categorie creatieve bedrijfstakken, zoals die wordt omschreven in een brief die de bewindslieden van OCW en EZ eind 2005 aan de Tweede Kamer stuurden. Ons creatieve vermogen is de titel van deze brief, waarin die bedrijfstakken worden verdeeld in drie sectoren: - kunsten: podiumkunsten, beeldende kunsten, cultureel erfgoed en culturele evenementen; - media en entertainment: film, audiovisuele branche, letteren en journalistiek; - creatieve zakelijke dienstverlening: vormgeving, mode, architectuur, nieuwe media en games, reclame. Al die sectoren hebben volgens de brief één eigenschap gemeen: De belangrijkste waarde van hun producten ligt in de ervaring en betekenis die gebruikers aan het gebruik ontlenen. Kortom, de creatieve industrie produceert ervaringsgoederen. In die snelgroeiende industrie werken nu zo n 403.000 mensen, die samen zorgen voor een jaarlijkse omzet van ruim 16,7 miljard euro. Als je deze cijfers combineert met het enthousiasme van een blad als Icon, is het niet verwonderlijk dat het Innovatieplatform de creatieve bedrijfstakken heeft bestempeld tot een van de sleutelgebieden in de Nederlandse economie. Vandaar de brief aan de Kamer, die op zijn beurt de basis vormde voor het Programma Cultuur & Economie dat de Nederlandse culturele capaciteiten wil clusteren en internationaliseren. Daarvoor is 15 miljoen euro uitgetrokken. Vondsten en strategieën Gezien de internationale faam van Dutch Design hebben Nederlandse ontwerpers een gunstige startpositie. En uit de behaalde successen blijkt dat er in de creatieve bedrijfstakken veel commerciële expertise aanwezig is waarvan starters kunnen profiteren. Gijs Bakker is mede-oprichter van Droog Design, dat freelance ontwerpers opdrachten geeft en ze begeleidt. De vondsten die geschikt zijn voor productie worden daarna ontwikkeld en wereldwijd op >

16 Coverartikel BM december/januari 2007 17 >> vervolg van pagina 15 de markt gebracht. Grosso modo zijn er twee soorten ontwerpers, constateert Bakker in het EVD-boekje Creatieve Kansen. Je hebt eigengereide geesten die het best zelfstandig functioneren en ontwerpers die beter tot hun recht komen in een groter verband. Het is belangrijk dat je tijdig bepaalt tot welke categorie je behoort. James Veenhoff, strateeg bij het succesvolle modebedrijf Moshi-Moshi, onderscheidt vijf strategieën waarmee modeontwerpers internationale faam kunnen bereiken. Het bekendste is het Viktor & Rolf-model: een met subsidies gefinancierde collectie die door investeerders wordt opgekocht. Dan is er het Ilja Visser-model: op eigen kracht een eigen lijn beginnen. Het Percy-model komt neer op het vinden van een angel investor met internationale ervaring. Een categorie apart is Marian Wigger, die begon bij een modemerk en van daaruit een eigen netwerk van afnemers heeft opgebouwd. En dan is er natuurlijk het pr-model, dat we voor Blue Blood hebben toegepast. Soft Lamp van Arian Brekveld Vaas met losse kap Duet van Gijs Bakker Design aan de Pacific Twee ontwerpers die zowel in geografisch als ondernemend opzicht een aparte weg hebben bewandeld, zijn Matthijs Siljee en Hanne van Beek. Nadat we in diverse landen werkervaring hadden opgedaan, zijn we in 1994 in Nieuw- Zeeland gaan wonen, vertelt Matthijs via een ruisende telefoonverbinding vanuit Wellington. De reden? Dit leek ons het ideale vakantieland en zo proberen we het nog steeds te zien. Binnenkort gaan we met onze boot wat eilanden in de Pacific verkennen. Matthijs begon in een baan als ontwerper en daarnaast deden we dingen die we leuk vonden. Het ging en gaat ons steeds om kwaliteit in plaats van kwantiteit. Hun kwaliteiten werden herkend, waardoor ze docenten werden aan de Massey University en hun H&M Studio konden oprichten. Hanne zegt: Onze marketing laten we doen door een extern bureau, want we zijn echte ontwerpers en niet zulke zakenmensen. Het gaat ons niet om het geld, maar om de kwaliteit van het leven. Hun laatste grote project deden ze voor de stad Wellington: het ontwerp van relatief goedkope, handige en recyclebare afvalbakken. Dit jaar kregen ze van Massey een prijs voor hun opzet van de Nederlandse designtentoonstelling 'Words and Images'; volgend jaar komt de Droog-expositie 'The Human Dutch' naar Nieuw-Zeeland. Matthijs Siljee: 'Hoewel de Pacific style sterk is, zijn ontwerpers hier heel benieuwd naar wat er uit Nederland komt.' Met talent alleen kom je er niet Lucie Huiskens van de Premsela Stichting voor Nederlandse vormgeving ziet bij deze belangrijkste organisatie voor de promotie van Dutch Design veel talent voorbij komen. Maar met talent alleen kom je er niet, in het buitenland, zegt ze. Wij zien het nog te vaak mislopen op een gebrek aan ondernemerschap en strategische planning. En ontwerpers werken vaak als solisten of in kleine collectieven, terwijl de kosten van presentaties in het buitenland hoog zijn. Vandaar dat in het kader van het Programma Cultuur & Economie nu wordt gewerkt aan een breed scala van ondersteunende activiteiten, zoals bijvoorbeeld de Creative Challenge Call (zie kader) en het organiseren van gezamenlijke exposities, handelsmissies en presentaties op grote beurzen zoals 100% Design in Tokio en de IT-beurs Cebit in Hannover. De EVD biedt subsidies voor het opstellen van een buitenlands businessplan, het organiseren van een expositie, het vervaardigen van promotiemateriaal en het maken van scans van buitenlandse markten. Zo heeft bijvoorbeeld Waag Labs dankzij een EVD-subsidie zijn chatsysteem voor gehandicapten Pilotus kunnen presenteren op de Cebit, dat leidde tot een contact plus verkopen in de VS. Nicolette Brunklaus kon met behulp van subsidie promotiemateriaal laten maken voor de Amerikaanse markt, wat haar diverse orders opleverde. En dankzij een marktscan heeft Flex/The InnovationLab nu een eigen vestiging in Praag. Design ist die Botschaft Belangrijke bijdragen aan de internationale promotie van de creatieve bedrijfstakken levert ook het postennetwerk van Nederlandse ambassades en consulaten-generaal. Voor Duitsland trekt de ambassade in Berlijn de kar. Berlijn is een broedplaats voor creatievelingen, zegt eerste handelssecretaris Ingrid Post. Maar als het om afnemers Knotted Chair van Marcel Wanders Zitobject van Jurgen Bey Zitelementen van Richard Hutten gaat, kun je beter in andere delen van het land zijn, zoals Baden- Württemberg en Nordrhein-Westfalen. Enthousiast benadrukt Post dat de nieuwe ontwikkeling heeft geleid tot een veel nauwere samenwerking tussen de economische en culturele afdelingen van de ambassade. Aan de hand van een marktverkenning van de EVD hebben we de accenten nu gelegd op de zakelijke dienstverlening, in het bijzonder industriële en grafische vormgeving, maar daar hoeft het niet bij te blijven. Als activiteiten noemt ze onder meer de grote manifestatie Design ist die Botschaft tijdens het WK Voetbal en een handelsmissie naar München van de Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers (BNO) en de Premsela stichting voor Nederlands ontwerp. Die missie waaraan vijftien onwerpers deelnamen was een combinatie van een tentoonstelling, een seminar en matchmaking met lokale partijen. Volgend jaar gaan we samen met de EVD en de brancheorganisaties door met vergelijkbare acties, zodat er voor de Nederlandse creatieve bedrijfstakken hier in Duitsland iets van een momentum gaat ontstaan. >

18 Coverartikel BM december/januari 2007 19 Foto: Reporters Foto: HH >> vervolg van pagina 17 Foto linksloven: Het défilé van mannequins die zojuist de Prêt à Porter voorjaarscollectie 2006 van Viktor & Rolf in Parijs hebben geshowd. Foto rechtsboven: Dit schaalmodel toont (links) het ontwerp van Rem Koolhaas voor het China Central Television (CCTV)-gebouw in Peking. Met 230 meter hoogte zal de inmiddels in aanbouw zijnde schepping boven bestaande wolkenkrabbers uit torenen. VS vormen een fantastische markt Voor de sector creatief in de Verenigde Staten ligt de verantwoordelijkheid bij Hans van den Dool, die als plaatsvervangend consul-generaal in Los Angeles hoofd is van zowel de Economische als Culturele afdeling. Hier zit natuurlijk vooral de entertainment- en de filmindustrie, maar er wordt ook veel gedaan op gebieden als muziek, nieuwe media, binnenhuisarchitectuur en mode. San Francisco en Silicon Valley zijn uiteraard het gebied van de hightech. Tevreden meldt hij dat het Rotterdamse grafische bureau 75B een residency in het Art Center Pasadena heeft verworven. In het Museum of Contemporary Arts loopt nu de expositie Skin + Bones over mode en architectuur, waar Viktor & Rolf, Winka Dubbeldam, Rem Koolhaas en Neutelings Riedijk zijn vertegenwoordigd. In het voorjaar hopen we Nederlandse bedrijven te laten meedoen aan de Game Developers Conference in San Francisco en plannen we deelname aan de CABOOM design manifestatie in Santa Monica. Kortom, besluit Hans van den Dool, de VS en zeker ook Californië vormen voor de Nederlandse creatieve industrie een fantastische markt. Samen met de EVD staan wij klaar om die industrie verder te promoten. Drie miljoen voor Creative Challenge Call Creatieve bedrijfstakken kunnen samen met bedrijven in andere branches en kennisinstellingen zorgen voor nieuwe bronnen van ideeën voor de ontwikkeling van technologieën en producten. Daarom heeft de overheid via het programma Creative Challenge Call 3 miljoen euro beschikbaar gesteld voor projecten die de onderlinge verbinding kunnen versterken. Van de 425 ingediende projectvoorstellen werden er op 9 november 2006, 39 gehonoreerd. Dat gebeurde tijdens de conferentie Connecting Creativity, onder toeziend oog van Maria van der Hoeven, minister van OCW en Karien van Gennip, staatssecretaris van EZ. De geselecteerde projecten variëren van het bevorderen van de kruisbestuiving tussen ontwerpers, architecten, meubelfabrikanten en interieurbouwers tot een netwerkproject voor creatieve boeren: van een innovatiemarathon voor informal investors tot het samenbrengen van de game-industrie en de filmwereld. De gehonoreerde CCC-projecten vindt u op: www.cultuureneconomie.nl EVD, Christina van der Heden, accountmanager Creatieve sectoren, (070) 778 82 91, heden@evd.nl Het boekje Creatieve Kansen, dat is verschenen in de serie Starten met Internationaal Ondernemen, is binnenkort gratis te verkrijgen via www.internationaalondernemen.nl, klik op Mediatheek, Startersboekjes Programma 2g@there, ondersteuning voor innovatief internationaal samenwerken: www.evd.nl/2getthere Programma Cultuur & Economie: www.cultuureneconomie.nl Holland Promotie: www.hollandtrade.com, Sectoral analysis Premsela Stichting: www.premsela.org Beroepsorganisatie Nederlandse Ontwerpers: www.bno.nl Dutch Designers Database: www.dutchdesigners.com Design nieuws: www.design.nl Het Nederlands consulaat-generaal in New-York, dat zeer actief is op het gebied van design, publiceert een nieuwsbrief. Zie www.dutchdesignevents.com i

20 Bijzondere Business BM december/januari 2007 21 Harm en de chocoladefabriek De Nederlander Harm van Oudenhoven begon in Nicaragua een chocoladefabriek. Hij won met dit initiatief een grote internationale prijsvraag voor het beste ondernemingsplan tegen armoede. Tekst: Marc Broere Foto: Ronald de Hommel De kleine chocoladefabriek is gebouwd in de vorm van een middeleeuws kasteel. Vandaar ook de bedrijfsnaam El Castillo del Cacao. De Nederlander en zijn gezin wonen in Matagalpa, een stad met 100.000 inwoners in het midden van Nicaragua. Ondernemen zit Van Oudenhoven in het bloed. In Sri Lanka zette hij ook al een succesvolle koffiebranderij op die nog steeds bestaat. Zijn plan om in Nicaragua chocolade voor de lokale markt te gaan maken werd terughoudend ontvangen omdat het niet in de zakencultuur van het land paste. Toen ik Nicaraguanen vertelde dat ik iets met chocola wilde gaan doen, was de standaardreactie: Dus je gaat cacaobonen exporteren naar het buitenland. Het heeft mij altijd verbaasd dat landen in Midden-Amerika producten als kaas, chocola en snoep importeren terwijl de basisingrediënten om deze producten zelf te produceren hier gewoon aanwezig zijn. Ondernemerschap voor de lokale markt wordt niet gestimuleerd door de Nicaraguaanse regering of door buitenlandse hulporganisaties. Zij stimuleren de mensen vooral om zich op exportproductie te richten. Ze hebben ten onrechte veel te weinig vertrouwen in de binnenlandse markt en de arme consument. Volgens Van Oudenhoven liggen er grote kansen bij de opkomende middenklasse in het land en bij de jongeren onder de 25 jaar die meer dan 50 procent van de bevolking van Nicaragua uitmaken. Hij wil zijn marketing dan ook grotendeels richten op winkelcentra waar veel jongeren rondhangen en daar hippe meiden op rolschaatsen chocola laten uitdelen. Proeven is namelijk het allerbelangrijkste omdat de meeste Nicaraguanen niet weten hoe chocola smaakt. Chocolate valley Van Oudenhoven wil zich ook op de export richten. De kansen zijn groot omdat de wereldwijde vraag naar cacaoproducten groter is dan het aanbod. Van Oudenhoven zit als een echte Willy Wonka vol plannen voor de lange termijn. Hij denkt aan een chocolate valley rondom Matagalpa, waar toeristen chocolade kunnen proeven bij de boer. Via een speciale website kunnen geïnteresseerden aandelen nemen in bedrijfjes van cacaoboeren in deze chocolate valley. Ze kunnen bijvoorbeeld in bijzondere notenbomen investeren waarvan de noten verwerkt worden in speciale chocola die in limited edition op de markt wordt gebracht. Maar vooral dragen ze met zo n investering bij aan bescherming van het milieu en het ondersteunen van lokale cacaoboeren. Lokale bedrijfsleven stimuleren Vorig jaar was het Castillo del Cacao een van de winnaars van de BID-challenge, de eerste vanuit Nederland geïnitieerde internationale prijsvraag voor creatief ondernemen tegen armoede. Inmiddels heeft hij vijf Nicaraguaanse werkneemsters in dienst en wil hij meer banen creëren. De Nederlander Maurits de Koning, die in Honduras ondernemers hielp bij het opzetten van kleine bedrijfjes, is zijn partner in de onderneming en coördineert de contacten vanuit Nederland. Het stimuleren van het lokale bedrijfsleven in ontwikkelingslanden is een effectief wapen tegen armoede, stelt Van Oudenhoven. Ontwikkelingssamenwerking moet ook veel meer die richting op, vindt hij. Hij verbaast zich erover hoe moeilijk het is voor bedrijfjes in ontwikkelingslanden om toegang te krijgen tot ontwikkelingsgelden. Bedrijven kunnen vaak alleen maar geld uit ontwikkelingshulp krijgen als ze zich verenigen in coöperaties. Dit zou hetzelfde zijn als je in Nederland als bakker alleen maar ondersteuning krijgt als je met negen andere bakkers samen zou werken. En de winst moet altijd herverdeeld worden en mag niet opnieuw geïnvesteerd worden. Zo kun je natuurlijk nooit groeien.

22 China Milieu BM december/januari 2007 23 Miljarden voor milieu Milieu-inspecteurs verzamelen drijvend afval vlakbij de Three Gorges Dam in de provincie Hubei. Chinese staatsmedia brengen momenteel de ene onheilstijding over het milieu na de andere. Het besef groeit bij de overheid en het bedrijfsleven dat het zo niet langer kan. De regering kondigde extra milieumaatregelen aan ter waarde van 140 miljard euro. Daarmee ontwikkelt de Chinese milieumarkt zich tot een van de grootste ter wereld. Dat biedt kansen aan het Nederlands bedrijfsleven. Tekst: Hans van de Veen Een ongecontroleerde, onstuimig groeiende economie (ruim 10 procent dit jaar) kent onvermijdelijk schadelijke bijeffecten. De Chinese regering lijkt zich in toenemende mate bewust van de noodzaak van een strenger milieubeleid. Milieumaatregelen kunnen bovendien oververhitting van de economie voorkomen. Premier Wen Jiabao kondigde in augustus 2006 strenge straffen aan voor overheden die niet aan de milieueisen voldoen. De plannen om stedelijke gebieden schoon te maken behoren tot de meest ambitieuze ter wereld. EZ-staatssecretaris Karien van Gennip constateerde tijdens haar bezoek aan China begin oktober 2006 de omslag in het denken. Anderhalf jaar geleden zagen de Chinezen milieu nog als een obstakel voor economische groei. Nu zien ze in dat milieuvriendelijk produceren een voorwaarde is voor duurzame groei. Ook hebben de Chinezen volgens Van Gennip veel belangstelling voor alternatieve energie. Onbegrensd In een recente rapportage (China: Milieusector 2006) omschrijft de economische afdeling van de Nederlandse ambassade in Peking de Chinese markt voor milieuoplossingen en -investeringen als zo goed als onbegrensd. De installatie van ontzwavelingsapparatuur bij niet meer dan 5 procent van de grote kolencentrales in het land zou al een marktvraag van 1 miljard US dollar opleveren. Ook op het gebied van afvalverwerking is er een groot potentieel. Meer dan 600 middelgrote steden hebben behoefte aan vuilverbrandingsinstallaties. Sydney Boerlage, directeur van Pieralisi Benelux dat vanuit Bleiswijk wereldwijd decanteercentrifuges verkoopt, stelt dat je nauwelijks kunt spreken over gunstige sectoren en marktniches omdat op milieugebied in China feitelijk alles aangepakt moet worden. Of het nu gaat om productieprocessen in de farmacie, cosmetica of machinebouw, of het uitbaggeren van rivieren. Dat laatste gebeurt nog met kettingemmers, zoals in Nederland in de jaren vijftig: dat kan met cutterzuigers 200 keer sneller. Frits Dirks, managing director van adviesen ontwerpbureau Royal Haskoning China, noemt apparatuur voor emissiereductie een van de vele niches. Ook is er grote behoefte aan reductie van watervervuiling, zowel bij gemeentes als in de industrie. De aanpak van bodemvervuiling staat nog in de kinderschoenen, maar gaat zich de komende jaren ongetwijfeld ontwikkelen. Met steun vanuit Ontwikkelingssamenwerking bracht zijn bedrijf Nederlandse en Chinese bedrijven op het gebied van milieutechnologie met elkaar in contact. Een aantal Nederlandse bedrijven werd succesvol op de Chinese markt geïntroduceerd. Die nieuwkomers moeten uithoudingsvermogen hebben en bereid zijn te investeren, zegt Dirks. Quick-wins zijn schaars in China. Het opbouwen van naamsbekendheid en een netwerk nemen veel tijd in beslag. Huub von Frijtag Drabbe van de economische en commerciële afdeling van de ambassade sluit zich daar bij aan: Het opbouwen van een goed netwerk, het bestendigen van relaties en het opdoen van de benodigde marktkennis is niet eenvoudig. China doe je er niet even bij. Meeliften Een goede manier voor kleinere milieubedrijven om het land binnen te komen is volgens Boerlage van Pieralisi (sinds 2002 actief in China met verkoop van onder meer centrifuges voor energiecentrales en installaties voor afvalwaterzuivering) het meeliften met grotere buitenlandse bedrijven die zich vestigen in gebieden waar de milieueisen daadwerkelijk worden gehandhaafd. Je moet dan wel zorgen dat je er van het begin af aan bij Hoe werkt het Chinees milieubeleid? - De State Environmental Protection Administration (SEPA) ziet toe op het ontwikkelen en stimuleren van milieubeleid en -wetgeving. - De uitvoering is in handen van lokale Environmental Protection Bureaus (EPB s) in de provincies en stadsregio s. - Grootste uitdagingen voor Nederlandse bedrijven in de milieusector zijn volgens Huub von Frijtag Drabbe de niet-transparante tenderprocedures, bescherming van intellectuele eigendomsrechten, kwaliteitsproblemen, toegang tot kapitaal en culturele aspecten (interpretatie van afspraken, onderhandelingen, enz.). betrokken bent. Dat betekent dus als Pfizer een bedrijf gaat oprichten in China dat je naar de VS moet gaan om je geloofsbrieven te overhandigen, of in ieder geval uit te zoeken wie de aannemer wordt voor de afvalwaterzuiveringsinstallatie. Hooggespannen verwachtingen Kansen volop dus, maar dat geldt ook voor de barrières. Zo is de Chinese milieumarkt nog steeds niet volledig toegankelijk voor buitenlandse firma s. Bovendien blijft de vraag naar hoogwaardige milieutechnologieën veelal achter bij de hooggespannen verwachtingen, waarschuwt de ambassade. Chinese bedrijven hebben de neiging zich massaal te storten op oplossingen met een Foto: Lineair lage behoefte aan kapitaal en technologie. Daardoor zijn er vaak weinig middelen beschikbaar voor de aanschaf van hightech producten uit het buitenland. Toch zie je dat de vraag naar grootschalige oplossingen zoals grootstedelijk waterzuivering toeneemt. Apocalyptische vervuiling EVD, Anouk van der Kruk en Stefanie Streng, landenmedewerkers China, (070) 778 88 41, china@info.evd.nl, www.evd.nl/china Het programma Individuele Marktbewerking van de EVD staat open voor China. Nicoline Foissard- Prinsenberg, (070) 778 83 35, www.evd.nl/marktbewerking Het postennetwerk in China: www.hollandinchina.org State Environmental Protection Administration: www.sepa.gov.cn In juni 2007 vindt de milieubeurs CIEPEC plaats in China: www.chinaenvironment.org Grote Europese multinationals spelen daar goed op in. Zij doen dit vaak via hun uitgebreide netwerk in China of samen met een Chinese joint venture-partner. Haskoning kampt weer met andere problemen. Dirks: Chinezen kopen het liefst hardware en zijn niet erg bereid te betalen voor kennis. Het neemt niet weg dat ook Haskoning steeds meer opdrachten uitvoert op de Chinese milieumarkt. Boerlage van Pieralisi wijst op de toenemende concurrentie: Wat wij vier jaar geleden verdienden aan vijf projecten, moeten we nu ophalen bij 30 projecten. Je ziet in onze sector steeds meer buitenlandse concurrenten. Lokale competitie ontbreekt omdat ze de kwaliteit nog niet kunnen leveren. Maar binnen zeven jaar zijn ze wel zover. Je moet er dus snel bij zijn. - Totale kosten: ruim 50 miljard euro (3,1 procent van het bnp) in 2004, volgens recent overheidsrapport - Luchtvervuiling zorgt jaarlijks voor voortijdige dood van 400.000 Chinezen - Uitstoot van zwaveldioxide (vooral steenkoolcentrales) is de grootste ter wereld - Eenderde van het land kampt met zure regen - 70 procent van de rivieren is vergiftigd - Honderden miljoenen mensen hebben geen toegang tot veilig drinkwater - De delta van de Parelrivier is waarschijnlijk de meest vervuilde plek ter wereld. i

24 Bosnië-Herzegovina Houtproductie BM december/januari 2007 25 Uit het goede hout gesneden Foto: Gerard van Bree Sinds het einde van de oorlog in 1995 heeft de economie van Bosnië-Herzegovina zich redelijk hersteld. Nederlandse ondernemers boeken successen in de houtindustrie. Een lucratieve business, maar de spelregels van de markt zijn niet eenvoudig. Tekst: Urske Kuijpers Het kwalitatief hoogwaardige hout is zeer geschikt voor het maken van meubels, vloeren en dakbedekking. Of het nu gaat om beuk, zilverden of fijnspar - in Bosnië-Herzegovina is volop kwaliteitshout te vinden dat zeer geschikt is voor de productie van meubels, vloeren en dakbedekking. Een ander pluspunt is het lokale aanbod van goed geschoold en relatief goedkoop personeel. Maar wie in Bosnië-Herzegovina zaken wil doen moet uit het goede hout gesneden zijn. Want in de houtsector krijg je te maken met mijnenvelden, illegale houtkap en een ondoorzichtige ruimtelijke ordening - waarbij bos wordt omgezet in woonwijken, wegen en industrieterreinen. Allemaal factoren die een bedreiging vormen voor de houtsector. Bosnië-Herzegovina is geen gemakkelijk toegankelijke markt. Dat heeft te maken met de ingewikkelde bestuursstructuur. Het land bestaat uit twee delen: de Federatie van Bosnië-Herzegovina en de Republiek Srpska, met elk hun eigen organisaties in de houtsector. Verder is de wetgeving voortdurend in ontwikkeling. Ambitie Vloerenspecialist Maashout was op zoek naar een verlengstuk van de business. Naast vloerdelen schaven, wilden ze ook zelf planken kunnen zagen. Via een tip kwamen ze bij een zagerij in Bosnië- Herzegovina terecht. Op internationaal niveau verliep de aankoop heel soepel, vertelt eigenaar Roger Schindeler. Maar op lokaal niveau ondervinden we de nodige moeilijkheden. Zo zijn we al drie jaar bezig om onze gebruiksvergunning te krijgen. Doordat Bosnië- Herzegovina zo sterk in ontwikkeling is, komt er voortdurend nieuwe wet- en regelgeving bij. Maar het einde lijkt nu in zicht. De mentaliteit in Bosnië-Herzegovina is voor Schindeler even wennen geweest. Je merkt aan de ouderen nog goed dat het land communistisch is geweest. Zij nemen geen initiatieven, denken niet met je mee. De jongere generatie doet dat wel, en is ook veel ambitieuzer. Verder heb je echt de juiste mensen nodig om iets van de grond te krijgen. Iedereen zegt wel dat hij belangrijk is en dat hij wat voor je kan doen, maar lang niet iedereen maakt zo n belofte ook waar. Dankzij het Programma Samenwerking Opkomende Markten (PSOM) kon Maashout veel sneller beginnen met de bouw van een zagerij met droogkamers. Het grote voordeel van een zagerij in Bosnië-Herzegovina is dat we heel dicht bij de bron zitten. We kunnen vòòr transport naar Nederland al kwaliteitcontroles uitvoeren. Daarnaast liggen in Bosnië-Herzegovina de lonen een stuk lager dan in Nederland. Steggelen Het Leekse bedrijf Isoform, leverancier van halffabricaten voor de keuken- en interieurindustrie, ging een joint venture aan met het Bosnische bedrijf Isowood in Gracanica. Vier genaturaliseerde asielzoekers uit Bosnië-Herzegovina die bij Isoform in de productie werkten zorgden begin 2004 voor de eerste contacten. Met ondersteuning van PSOM werd een project gestart en in oktober 2006 was de officiële opening van de nieuwe fabriek een feit. Isoform laat daar de standaardplaten multiplex verlengen tot 5,20 meter. De afwerking gebeurt in Nederland. Volgend jaar wordt er nog een perserij bij gebouwd in Gracanica. Feiten en cijfers - De houtindustrie is een belangrijke pijler voor de economie in Bosnië- Herzegovina, goed voor ruim 20 procent van de export, 10 procent van het bruto nationaal product en 15 procent van de werkgelegenheid. - Er is ongeveer 2,7 miljoen hectare bos - te vergelijken met de oppervlakte van de provincie Noord-Holland. De meeste bossen zijn staatseigendom. - De belangrijkste boomsoorten zijn beuk (49 procent), zilverden (20 procent) en fijnspar (14 procent). Het is kwalitatief hoogwaardig hout en relatief goedkoop. - Het belangrijkste exportproduct is gezaagd hout. Subsectoren zijn zaaghout, boomstammen, meubels, pulp en papierproducten. - De belangrijkste exportmarkten zijn Servië, Montenegro, Kroatië, Slovenië, Italië en Duitsland. Als je de juiste wegen weet, kun je in korte tijd zakendoen, zegt financieel manager en projectleider Piet Bakker van Isoform. Je moet echt met mensen om de tafel zitten die goed zijn ingevoerd in de bestuursstructuur in Bosnië-Herzegovina. Anders wordt het een langdradig en bureaucratisch proces. Zo hadden we een etentje met de burgemeester van Gracanica geregeld. De volgende dag werd na maanden steggelen de waterleiding en stroomvoorziening aangelegd. Naast wat taalproblemen in de beginfase heeft Isoform verder geen hobbels ondervonden. Er zijn goede telecommunicatiemogelijkheden, de afstanden zijn niet groot en er zijn voldoende transportmogelijkheden. Het transport is bovendien relatief goedkoop: de meeste vrachten gaan van hier naar daar, dus transportbedrijven zijn blij met een vrachtje deze kant op. Ook de financiering kregen we snel rond in Bosnië: bij de derde bank lukte het. Bosnië-Herzegovina biedt legio mogelijkheden voor Nederlandse ondernemers. Het land staat aan het begin van allerlei ontwikkelingen. Er is ruimte en in principe minder bureaucratie dan in Nederland. Door de hoge werkloosheid is er voldoende goed personeel voorhanden. Keurmerk Bosnië-Herzegovina heeft te lijden van illegale houtkap. Een derde PSOM-project richt zich op het invoeren van een FSC-certificaat (FSC: Forest Stewardship Council) om dit tegen te gaan. Het Utrechtse bedrijf Ameco heeft de bedrijven Sarajevo Sume (in de Federatie Bosnië-Herzegovina) en Visocnik Han Pijesak (in de Republiek Srpska) geholpen het FSC-certificaat voor duurzaam bosbeheer te verkrijgen. Ameco trainde het personeel en begeleidde de verbetering van de bedrijfsvoering. Bij evaluatie in juli 2006 voldeden beide bedrijven geheel aan de FSCvoorwaarden. Het keurmerk staat voor een verantwoorde, transparante manier van ondernemen. Op de langere termijn kan dit leiden tot een toename van het exportpotentieel. Als bedrijf moet je natuurlijk nog steeds het juiste hout met de juiste kwaliteit en de juiste maat kunnen leveren, stelt Koen Peters, seniorconsultant bij Ameco. Het project zou voor hem helemaal geslaagd zijn als Ameco een Nederlandse partner weet te interesseren in het FSC-hout van de deelnemende Bosnische bedrijven. Dat zou een heel leuke spin-off zijn. EVD, Corien Boelstra, landenmedewerker Bosnië-Herzegovina, (070) 778 89 09, bosnie-herzegovina@info.evd.nl, www.evd.nl/bosnie-herzegovina EVD, Programma Samenwerking Opkomende Markten (PSOM), Gerko Slotman, (070) 778 85 06, slotman@evd.nl, www.evd.nl/psom Nederlandse ambassade in Sarajevo, Fatima Krivosija, fatima.krivosija@minbuza.nl i

Nederlandse productie voor buitenlandse markten Landustrie in Sneek Ruim 2.200 jaar geleden vond de Griekse wiskundige Archimedes hem al uit, de vijzel, voor het oppompen van grote hoeveelheden water. Toch zijn er nu maar vier fabrikanten die Archimedes schroef op wereldschaal maken en verkopen. Veel bedrijven zijn in de loop der tijd het vak verleerd. Het vergt veel praktijkkennis om het technisch proces te beheersen, vertelt Rudy Gerritsma, salesengineer bij Landustrie in Sneek. Landustrie maakt zo n 100 stalen vijzels per jaar, goed voor een omzet van 2 tot 3 miljoen euro. Ze worden hoofdzakelijk gebruikt in rioolwaterzuiveringsinstallaties en poldergemalen. De grootste zijn 20 meter lang en hebben een diameter van 4 meter. Uit rechte plaat perst Landustrie de schroef die om de as komt. Het bedrijf heeft die pers zelf ontwikkeld. Daarna vergt het laswerk veel ervaring. Van oudsher verdienden de Friezen hun brood met werk voor de scheepsbouw, maar sinds die grotendeels uit Nederland is verdwenen doen de 150 medewerkers vooral ingewikkelde lasklussen. Straks mogen ze zich gaan bekwamen in het lassen van gepantserd staal: Landustrie verwierf in oktober 2006 de opdracht voor het lassen van de chassis van meer dan 400 Boxers, het nieuwe pantservoertuig voor het Nederlandse en Duitse leger. Foto: Teo Krijgsman Tekst: Jan Trommelen

28 Internationale positionering Life sciences BM december/januari 2007 29 Life sciences springlevend Serie Internationale positionering Dit is het eerste artikel in een serie over de internationale positionering van Nederlandse sectoren. Over ambities en strategieën. Bedrijven en brancheorganisaties schetsen een beeld. In Wageningen is onder meer Keygene gevestigd, een typisch voorbeeld van een sterk kennisgedreven, internationaal georiënteerd life sciences bedrijf. Als er één Nederlandse sector is die het moet hebben van internationale oriëntatie is het de life-sciencessector wel. Producten ontwikkelen doe je in die branche met de wereldkaart in gedachten. Ook voor de input grotendeels bestaande uit kennis is het vanzelfsprekend om òver de grenzen te denken. Tekst: Maarten van Dongen* Foto: HH de kennisinfrastructuur én de relevante wetgeving om hoogwaardige life-sciencesproducten te kunnen importeren. De belangrijkste afzetmarkten zijn de Verenigde Staten, de andere EU-landen, Canada en Japan. Opkomende afzetmarkten zijn het Midden-Oosten en Aziatische landen als China, India en Singapore. Keygene: kennisimport en werken op locatie Hoe organiseer je internationale in- en output als life-sciencesbedrijf? We laten twee succesvolle bedrijven aan het woord; elk heeft zo zijn eigen aanpak. Keygene (Wageningen, 1989) is een sterk kennisgedreven en internationaal georiënteerd life-sciencesbedrijf met drie Nederlandse en twee buitenlandse aandeelhouders (die vestigingen hebben in onder andere Frankrijk, Israël, de Verenigde Staten en Japan). Het bedrijf voert (moleculair biologisch) contractonderzoek uit voor haar aandeelhouders én voor andere, merendeels buitenlandse, ondernemingen. Voor dit onderzoek, dat plaatsvindt in de eigen Wageningse vestiging en het buitenland, doet Keygene een beroep op een zorgvuldig opgebouwd netwerk van kennisinstellingen en bedrijven in Europa en de VS. Keygene initieert ook zelf onderzoek, op het gebied van innovatie van veredelingsprocessen. Daarbij vormt een vestiging in Rockville, Maryland een belangrijke schakel met het rijke kennisaanbod in de Verenigde Staten. Niet alleen de samenwerking met belangrijke partners verloopt zo soepeler, maar ook het binnenhalen van (licenties op) Amerikaanse patenten. Nieuwe landen verkennen Kennisopbouw is ook de motivatie bij het verkennen van landen als China en India. Tijdens een recente handelsmissie naar China met staatssecretaris Karien van Gennip (EZ), maakte CEO Arjen van Tunen van Keygene afspraken voor een strategische researchsamenwerking met de Chinese Academy of Sciences. Binnenkort staat een fact-findingmissie naar India op het programma. Om haar internationale ambities waar te kunnen maken, creëert Keygene stevige posities wereldwijd. Enerzijds om kennis op te kunnen halen en anderzijds om producten en contractonderzoek af te kunnen zetten. onderzoek, goed inwerken en de mensen bij de les houden. Dat vraagt nogal wat van IQ Products zelf: duidelijke targets stellen, goed monitoren, betrouwbare cliëntenbestanden onderhouden en een heldere, informatieve website aanbieden. Het bedrijf houdt de contacten met distributeurs warm met motivatiedagen en mini-seminars. Men zoekt elkaar op tijdens internationale symposia en beurzen, sowieso perfecte gelegenheden om het bedrijf verder te positioneren. Blijf nieuwe producten ontwikkelen IQ Products, dat een jaarlijkse omzetgroei noteert van ruim 30 procent, wil binnen 4 jaar een omzet realiseren van meer dan 10 miljoen euro met de afzet van eigen diagnostica én producten die met andere partijen zijn ontwikkeld of zijn geacquireerd. Eigen onderzoek en ontwikkeling wordt gefinancierd vanuit de winstmarges op de producten. Zo kan het bedrijf de productenpijplijn aanvullen en de patentportefeuille verder versterken. Olf Boesjes: Blijf nieuwe producten ontwikkelen om internationaal mee te blijven doen! Niaba: internationale partnering events Niaba, belangenorganisatie van Nederlandse bedrijven in de biotechnologie, wijst op het belang van internationale partnering events, die vaak in combinatie met beurzen en congressen worden georganiseerd. Deze events zijn een goede manier om samenwerkingsverbanden op te zetten of business-to-business-producten in de wereldmarkt te zetten. Volgens Niaba beginnen vooral jonge bedrijven te laat met dit soort business development en met hun internationale profilering. Verreweg het belangrijkste internationale evenement is de BIO in de Verenigde Staten. Een must voor wie internationaal aan de slag wil, vindt Niaba. In Europa zijn de BIO-Europe partnering events interessant. In Azië, dat zich nu snel ontwikkelt, zijn de evenementen nog vooral nationale aangelegenheden. Hoewel Nederland binnen Europa steeds meer naam begint te krijgen is de Nederlandse herkomst van biotechproducten nog geen waarborg voor een goede afzet in het buitenland. Rob Janssen, directeur van Niaba: Het gaat enkel om de kwaliteit van de producten en de bedrijven daarachter; daarmee kunnen we de strijd winnen. Wil je in een paar woorden de Nederlandse life-sciencessector typeren, dan kom je hier op uit: de sector is springlevend én sterk internationaal georiënteerd. Nederland telt zo n 150 bedrijven die focussen op life-sciencesactiviteiten zogeheten dedicated bedrijven. Ze richten zich op onderzoek, ontwikkeling en commercialisering van toekomstige generaties geneesmiddelen, diagnostica, vaccins, voedingsproducten of gewassen. Of ze werken aan veredeling, duurzame industriële processen of milieutechnologie. Dat het een jonge sector is, blijkt wel uit het feit dat de meeste Nederlandse bedrijven op dit gebied na 1990 zijn opgericht. Er werken in totaal ruim 2.000 relatief hoogopgeleide mensen. Ruim de helft van de jaarlijkse omzet zo n 200 miljoen euro wordt besteedt aan onderzoek en ontwikkeling. Je kunt dus met recht spreken van een kennisintensieve sector. Daar zit een zeker risico in, want niet alle producten bereiken de markt. Maar àls ze de markt bereiken komt het buitenland vrijwel automatisch in beeld. De Nederlandse markt is gewoonweg te klein om de gedane investeringen terug te verdienen. Selecte groep afzetmarkten Voor de export van nieuwe life-sciencesproducten, -processen en -technologieën bestaan vaak geen reguliere verkoopkanalen. Tel daarbij de richtlijnen voor kwaliteit, veiligheid, werkzaamheid, houdbaarheid en aansprakelijkheid en de stringente wetgeving en het is duidelijk dat ondernemers die de grens over willen, heel wat in hun mars moeten hebben. Verder komen niet alle landen voor export in aanmerking: alleen de meer welvarende landen hebben de financiën, IQ Corporation: effectief distributeursnetwerk IQ Corporation (Groningen, oorspronkelijk opgericht als MCA Development in 1987) richt zich op de markt van diagnostica voor transplantatie en perinatale diagnostiek. Met IQ Products speelt de onderneming in op de wereldwijde overgang van laboratoriumanalyses naar het meer efficiënte bedsite testing. Meer dan 95 procent van de omzet komt uit het buitenland, met de VS en Duitsland als grootste afnemers. Alleen in Nederland en in Duitsland verkoopt IQ Products rechtsreeks aan eindgebruikers. Ruim 50 andere Europese en niet-europese markten worden bewerkt via nationale distributeurs en een daaraan verbonden salesforce. Olf Boesjes, marketing & sales manager: Het is van groot belang om branche-eigen distributeurs te gebruiken. Ingrediënten voor een effectief netwerk van distributeurs: veel voor- * Maarten van Dongen is oprichter van InnoTact Consulting BV (www.innotact.nl) EVD, Peter Lips, accountmanager Life Sciences, (070) 778 83 03, lips@evd.nl EVD-sectorinformatie: www.evd.nl/biotechnologie 2g@there, ondersteuning voor innovatief internationaal samenwerken: www.evd.nl/2getthere Holland Promotie: www.hollandtrade.com, onder Sector www.niaba.nl www.biofarmind.nl www.dutchvaccinesgroup.org i

30 Ethiopië Agro 10 vragen aan Lucien van Linden BM december/januari 2007 31 De uitdaging Ruimte en een perfect klimaat Waar in hartje winter een bos rode rozen vandaan komt? Meer en meer uit Ethiopië. Ethiopië heeft zich in enkele jaren ontwikkeld als exportland van snijbloemen. Ook in andere sectoren ontpopt Ethiopië zich als kansenland. Tekst: Hedde Meima Functie: algemeen directeur Bedrijf: Gaming Support bv Activiteit: : levering van producten voor casino s, dienstverlening voor Holland Casino Aantal medewerkers: : 110 in Nederland, 4 in België, 8 in de Verenigde Staten Actief in: heel Europa, Verenigde Staten Aandeel export in de omzet: 20 procent Internationaal actief sinds: 2003 Tekst: Frans Vink Straks alleen nog maar spelen met chipknip en creditcards Florensis is een van de 40 Nederlandse bedrijven die in Ethiopië opereert. Op vier hectare Ethiopische grond produceert het bedrijf uitgangsmateriaal: moerplanten waarvan de stekjes in Nederlandse kassen worden beworteld. En zoals de plantjes groeien, groeit de handel. Directeur Herman Hamer ziet de toekomst in Ethiopië rooskleurig in. Het begint daar net en kan alleen maar groeien. Er is veel land beschikbaar en er zijn voldoende gemotiveerde mensen. Het grote voordeel is natuurlijk het tegenovergestelde seizoen. Het begint daar in december, piekt begin februari en is tot mei, juni redelijk constant. Agro-paradijs Hamer is bekend met de vooroordelen over Ethiopië. Veel mensen associëren Ethiopië met droogte. Ze weten niet dat Ethiopië een enorm land is. Grote delen hebben een perfect landbouwklimaat, met een constante toevoer van water. Door de hoogteverschillen kun je er bovendien veel verschillende soorten gewassen verbouwen. Ook voor groente- en aardappeltelers liggen in Ethiopië goede mogelijkheden. Het Nederlandse bedrijf Van Oers verbouwt sinds vorig jaar sperzieboontjes op Ethiopische bodem. Accountmanager Peter van der Starre ziet de huidige 40 hectare slechts als een begin. Er is ruimte zat. Alle agro-facetten zijn in ontwikkeling en bieden mogelijkheden. De Ethiopische veestapel is een van de grootste in Afrika en de export van leer en vlees is in korte tijd een forse aangelegenheid geworden. Hamer: Nu de markt groeit, komen ook de toeleveranciers. Bedrijven die kassen en koelinstallaties bouwen, laboratoria, leveranciers van kunstmest, chemicaliën, noem maar op. De Ethiopische veestapel is een van de grootste in Afrika. Er is dan ook veel land beschikbaar en het tegenovergestelde klimaat is een bijkomend voordeel om alle mogelijke agro-facetten te ontwikkelen. Ethiopische partners De grootste uitdaging in Ethiopië is de bureaucratie. Hans Poley van de Nederlandse ambassade in Addis Abeba: Het beleid is positief, met belastingvoordelen en een overheid die zich naar beste weten inspant. De regels op zich zijn helder, maar het doorlopen van de regels kost veel tijd. In de persoon van Geert Westenbrink hebben we hier sinds kort een Landbouwraad. Hij heeft een praktische handleiding opgesteld voor de tuinbouw. Hierin worden alle te nemen stappen uitgelegd. Ethiopische partners kunnen nuttig zijn wanneer je te maken krijgt met bureaucratie. Van der Starre van Van Oers kent de voordelen uit ervaring. Een Ethiopische partner is zeer prettig, zo niet essentieel. Een partner weet de weg in de procedures van het land. - 21 t/m 23 maart 2007, Hortiflora Expo Addis Abeba. Meer informatie: LNV, Ingrid Korving, (070) 378 47 97. - LNV en de EVD organiseren van 17 t/m 19 april 2007 spreekdagen Ethiopië. Op 19 april 2007 worden deze dagen afgesloten met een seminar, (070) 778 84 14. Ik vind het geschikter dan een agent, omdat je met een partner echt samen verantwoordelijk bent. Ook Florensis heeft een Ethiopische partner. Hamer: We kregen subsidie vanuit PSOM en dan is een lokale partner vereist. Het was even wennen, maar het heeft heel goed uitgepakt. Ook buiten de landbouw biedt Ethiopië kansen. Vooral in Addis Abeba zijn er niches voor luxe consumentengoederen. Op grotere schaal, er wonen 80 miljoen mensen in Ethiopië, is er een markt voor goedkope basisproducten en cosmetica. Meer informatie: EVD, Remko Triezenberg, landenmedewerker Ethiopië, (070) 778 86 14, ethiopie@info.evd.nl PSOM (Programma Samenwerking Opkomende Markten), Michel Ridder, (070) 778 85 20, www.evd.nl/programmas Nederlandse ambassade in Addis Abeba: www.netherlandsembassyethiopia.org i Foto: Corbis 1 Hoe is Gaming Support ontstaan? Na mijn diensttijd heb ik gewerkt voor een bedrijf dat onderhoud deed in casino s. Ik kwam daarbij in contact met een Amerikaan, die mij vroeg of ik voor zijn bedrijf wilde werken. Vervolgens heb ik zeven jaar in Las Vegas gezeten. In 2003 kwam de gelegenheid om in Nederland een eigen bedrijf op te zetten en dat heb ik gedaan. 2 De Nederlandse staat participeert in uw bedrijf. Waarom? Nog steeds zijn casino s omstreden. De overheid wil streng toezicht houden vanwege mogelijke gokverslaving. Onze grootste klant in Nederland is Holland Casino s en zij hebben 40 procent van de aandelen. 3 Hoe streng is streng? Om in deze industrie te kunnen werken, moet je van onbesproken gedrag zijn. Ik bezit een aantal zogenoemde persoonlijke licenties. Niet veel mensen kunnen mij dat nazeggen. Het betekent in de praktijk dat men alles nagaat, tot en met je bankafschriften. Met andere woorden: je hebt geen privéleven meer. Daar moet je wel tegen kunnen, maar ik ben het nu al veel jaren gewend. Overigens gaat het niet alleen om mij, maar worden ook de producten van de onderneming en het bedrijf zelf, inclusief medewerkers, aan strenge controles onderworpen. 4 Wat leveren jullie? Ons belangrijkste product is een informatiesysteem, waarop klanten van casino s kunnen volgen wat er precies te doen is, waar de prijzen vallen enzovoorts. Ook leveren we meubilair en doen we onderhoud van speeltafels en speelautomaten. We ontwikkelen zelf ook spellen. Recent hebben we een nieuw pokerspel geïntroduceerd. Weinig bedrijven doen nieuwe dingen in deze branche en daarom zijn wij daarmee succesvol. 5 Hoe ziet de markt eruit? Er zijn jonge markten, zoals nu bijvoorbeeld Rusland, waar ze onstuimig groeien. Daar kun je veel producten kwijt. Dan heb je markten die al 100 jaar bestaan, zoals Monaco. Daar moet je uiterst voorzichtig zijn met innovaties. En ten slotte zijn er markten waar alle nieuwe trends vandaan komen. De belangrijkste zijn Australië en de Verenigde Staten. 6 Australië? Daar heb je per hoofd van de bevolking meer speelautomaten dan waar ook ter wereld. 7 Uw bedrijf heeft sinds oktober een vestiging in Las Vegas? Klopt. De redenering is logisch: alle investeringen in de casino-industrie hebben een link met Las Vegas. Nu wordt er bijvoorbeeld veel geld gestoken in Macau. Ongeveer 70 procent daarvan komt uit Las Vegas. Je kunt dus of de hele wereld rondvliegen of naar Las Vegas gaan. 8 U had er al ervaring, maar zitten ze wel op een Nederlands bedrijf te wachten? Al haal je maar een klein percentage als klant binnen, zit je al goed. Er zijn in Las Vegas 270 casino s, die stuk voor stuk groter zijn dan de 13 Holland Casino s hier. Wij maken er kans, omdat we innovatief zijn en, in tegenstelling tot de Amerikanen, in China produceren. Verder zijn wij creatief, bijvoorbeeld als gevolg van de Nederlandse Arbo-regels. Eerst lachen ze om producten die daar op inspelen, maar als ze zien dat het ziekteverzuim met 2 procent daalt, gaan ze snel om. 9 Wordt Las Vegas uw grootste vestiging? Dat verwacht ik zeker. Ik ben bezig met de aanvraag van een visum dat mij meer mogelijkheden geeft daar te zijn. Ik wil zelf bovenop de ontwikkelingen zitten. 10 Welke trends ziet u in de casinowereld? Nog maar een kwart van de winst in casino s wordt gemaakt met gokken. De rest is eten en drinken, winkels, hotels en theater. En dat wordt steeds belangrijker, ook hier in Nederland. De tweede trend is het verdwijnen van geld. Straks spelen we alleen nog maar met chipknip en creditcards. Foto s: Michel Campfens

32 Bulgarije en Roemenië EU-toetreding BM december/januari 2007 33 Met EU-fondsen aan de slag in nieuwe lidstaten Extra vuurwerk met Oud en Nieuw in Roemenië en Bulgarije. De nieuwe EU-lidstaten staan voor de uitdaging hun economie te upgraden naar EU-niveau. Met forse onder- Kerncijfers (2005) Roemenië Bulgarije Aantal inwoners 21,6 miljoen 7,7 miljoen BNP in USD 97,1 miljard 26,7 miljard BNP per hoofd (USD) 4.490 3.480 Groei BNP 4,1% 5,5% Werkloosheid 5,8 % 11,5% Inflatie 9 % 5% Bev. onder armoedegr. 25% 13,5 % Foto: HH steuning vanuit structuur- en cohesiefondsen (opvolgers van de pre-accessiefondsen), worden lokale programma s uitgevoerd die ook voor Nederlandse aanbieders tot interessante opdrachten kunnen leiden. Tekst: Pieter Nouwen Bron: EIU Eerst een paar cijfers. Voor de komende zeven jaar heeft Brussel ten behoeve van Roemenië 31,5 miljard euro aan financiële steun gereserveerd, terwijl Bulgarije voor 12,8 miljard euro staat genoteerd. Van de 44,3 miljard euro voor beide landen is 22 miljard bedoeld voor structurele hervormingen, 16 miljard voor landbouw en regionale ontwikkeling, 3,5 miljard voor binnenlandse zaken en bijna 1 miljard voor de administratieve infrastructuur. Gebrek aan transparantie Of al deze bedragen volledig worden uitgekeerd, hangt af van de mate waarin de landen de organisaties die het geld moeten beheren en uitgeven, op orde weten te krijgen. Het Roemeense blad Vivid vreest dat er heel wat geld verloren zal gaan als gevolg van gebrek Van pre-accessie- naar structuurfondsen Oude situatie Pre-accessieinstrumenten Phare Ispa Sapard Nieuwe situatie Structurele instrumenten Europees Fonds voor Regionale Ontwikkeling Europees Sociaal Fonds Cohesiefonds Fonds voor Landbouw en Regionale Ontwikkeling Belangrijkste verschillen tussen oude en nieuwe situatie: - Aanzienlijke verhoging van de bedragen - Verschillen in doelstellingen en juridische basis - Van aansturing vanuit Brussel naar gedecentraliseerd lokaal management van programma s - Toegenomen belang van partnership en organisatie bij het programmeren, managen en implementeren van programma s Bron: Europese Commissie aan transparantie en efficiency in de bureaucratie. De financiële ondersteuning van de verse toetreders is vervat in de Europese structuuren cohesiefondsen, die de pre-accessiefondsen op enkele uitzonderingen na met onmiddellijke ingang zullen vervangen (zie kader). Overheidsondersteuning in de vorm van PSOM wordt voor Roemenië en Bulgarije stopgezet, maar voor PESP geldt in 2007 een overgangstermijn. Wie aan de touwtjes trekt Voor de praktijk van de Nederlandse ondernemers, zegt Jos Schimmer, is het belangrijkste verschil tussen voor en na 1 januari 2007 dat projecten niet meer vanuit Brussel, maar lokaal worden geïnitieerd, getenderd en begeleid. Schimmer leidt de onafhankelij- Praktische tips ke adviesgroep Subsidy House, die zich heeft gespecialiseerd in het verkrijgen van nationale en Europese subsidies en kredieten en het entameren van haalbaarheidsstudies en proefprojecten. Het Rotterdamse bureau heeft een vestiging in Brussel en telt medewerkers in vele landen, waaronder Roemenië en Bulgarije. Wij doen alles waar ondernemers een hekel aan hebben, zegt Schimmer. Omdat projecten voortaan door lokale regiokantoren worden aangestuurd, is het volgens zijn medewerker Boldewijn Sloet absoluut noodzakelijk dat je ter plekke iemand hebt die weet wie daar aan de touwtjes trekt. Het Sapard Office in Bulgarije bijvoorbeeld, functioneerde al intransparant en gaat nu de nieuwe subsidiepakketten overnemen. Daar kunnen alleen mensen met lokale ervaring mee omgaan. - Ga na of de sector waarin u actief bent een aandachtsgebied is in de plannen van de Roemeense of Bulgaarse overheid. - Onderhoud goede contacten met de lokale uitvoeringsinstanties van de Europese fondsen (Regionale ontwikkelingsagentschappen, MKB-agentschappen, Sapard kantoren). - Zoek samenwerking met mensen of bedrijven met kennis van het land en de sector. - Bundel uw krachten door samen met (Nederlandse) branchegenoten op te treden. - Schrijf tijdig in op de tenders die uit een project voortkomen. - Een deel van de fondsen zal worden aangewend als individuele ondersteuning aan bedrijven. Ga na of uw lokale vestiging of partner hiervoor in aanmerking komt. Samenwerken onontkoombaar Schimmer: Verder is het in de nieuwe situatie onontkoombaar dat je in projecten samenwerkt met een of meer lokale partners. Dan vertelt hij dat een aanzienlijk deel van zijn klanten voor Roemenië en Bulgarije werkzaam is in de agrarische sector. Dat is niet verwonderlijk, want daar gaat ook een heel groot deel van de Europese fondsen naar toe. Bovendien lopen de twee toetreders pakweg 50 jaar achter op het gebied van voedsel en voedselverwerking, dus valt daar nog enorm veel te doen. En in Roemenië moet de visserijsector die vòòr 1989 heel groot was weer worden opgebouwd. Andere sectoren die volgens de EVD in Roemenië vanaf 1 januari voor subsidie in aanmerking kunnen komen zijn vooral transport en milieu. Voor de industrie, maar ook voor de landbouw, staan de verbetering van de energie-efficiency en de verhoging van de productiviteit hoog op het programma. In Bulgarije liggen de kansen hoofdzakelijk in de sectoren landbouw, infrastructuur, energie en milieu. Oud en nieuw Iemand die ervaring in Bulgarije heeft opgedaan is David Nieuwenhuis, bij Arcadis teamleider van een EU/Phare Technical Assistance Project op het gebied van integraal waterbeheer met een focus op waterkwaliteit. Als Bulgarije op 1 januari toetreedt tot de EU, vertelt Nieuwenhuis, komt er een einde aan ons soort advieswerk, dat onder meer tot doel heeft een grensoverschrijdend management- en monitoringsysteem van het stroomgebied op te zetten. De volgende stap is het Ook infrastructurele verbeteringen, zoals de reconstructie van deze provinciale weg in Bulgarije, worden met EU-gelden gefinancierd. uitvoeren van de benodigde infrastructuur. Momenteel wordt in dat verband een nonprofitorganisatie opgericht van belanghebbenden, die adviezen aan hun betrokken ministeries willen gaan geven. Of die organisatie de ontvanger van geld uit de structuurfondsen wordt, is niet zeker. Binnen de ministeries in Sofia wordt verschillend gedacht over de manier waarop de overgang van de pre-accessie- naar de structuurfondsen moet worden vormgegeven. Nieuwenhuis: Sommige ministeries willen verdergaan met zoveel mogelijk oude systemen en organisaties, terwijl andere alles opnieuw willen opzetten. De overgang naar de structuurfondsen is dus niet gemakkelijk, maar uiteindelijk gaan ze ervoor zorgen dat er beduidend meer wordt geïnvesteerd. Bulgarije EVD, Simone Wit, landenmedewerker Bulgarije, bulgarije@info.evd, www.evd.nl/bulgarije Roemenië EVD, Isabel Fortunato dos Santos, landenmedewerker Roemenië, roemenie@info.evd.nl, www.evd.nl/roemenie Het programma Individuele Marktbewerking van de EVD, dat onder meer ondersteuning biedt bij het zoeken naar mogelijke zakenpartners, staat open voor Roemenië. EVD, Joyce ten Holter, (070) 778 89 23, roemenie.acm@info.evd.nl, www.evd.nl/marktbewerking i

Onze man in Brasilia BM december/januari 2007 35 Het economisch imago van Latijns-Amerika laat te wensen over. De crisis in Argentinië en de ontwikkelingen in Venezuela en Bolivia hebben nogal wat buitenlandse ondernemers kopschuw gemaakt. Ook over het Brazilië onder president van het volk Lula werd in de zakenwereld negatief gedacht. Ten onrechte, zo is gebleken. Tekst: Frans Brand Foto: Gerhard van Roon Huub Sleegers Foto: istock Beeld Brazilië aan bijstelling toe Lula heeft vriend en vijand verrast, zegt Huub Sleegers, hoofd van de economische afdeling van de ambassade in Brasilia. Hij voert een gematigd economisch beleid, heeft de inflatie en zijn begroting onder controle en lost schulden versneld af. Samen met Rusland, India en China zal Brazilië de komende decennia de trekker zijn van de wereldeconomie. Sleegers: De economische bedrijvigheid is geconcentreerd in het zuiden, zuidoosten en de kustgebieden van dit enorme land, dat 186 miljoen Brazilianen telt. Landbouw en delfstoffen zijn belangrijk - Brazilië staat in de top 3 van producenten van soja, citrusvruchten en tal van mineralen maar Brazilië blinkt ook uit in hightechsectoren zoals diepzeeboringen en vliegtuigbouw. Nieuwe technieken De export van Brazilië naar Nederland is omvangrijk, vooral veel landbouwproducten en grondstoffen, maar de andere kant op is de handelsstroom beduidend kleiner. Sleegers: Wij zien nogal wat kansen die onderbenut blijven. Zo zijn veel processen in de Braziliaanse landbouw, industrie en dienstensector voor verbetering vatbaar: nieuwe technieken, investeringen en advies uit Nederland kunnen daar een rol in spelen. Een Nederlands bedrijf heeft bijvoorbeeld een techniek ontwikkeld voor het vroegtijdig opsporen en aanpakken van ziekten in soja. Het systeem, dat ook op andere gewassen kan worden toegepast, geeft precies aan waar en wanneer bestrijdingsmiddelen nodig zijn. Dat werkt kostenbesparend en voorkomt onnodige milieubelasting: verrassend genoeg een belangrijk punt in Brazilië. Sleegers: Ook in energie en milieu, watertechnologie, offshore en transport en logistiek zijn veel kansen voor hoogwaardige producten en advies, maar zeker niet alleen daar: kijk maar naar Nederlandse initiatieven als de bouw van een nieuw opleidingsschip voor de Braziliaanse marine en de oprichting van het grootste uitzendbureau in Brazilië. Voor bedrijven die overwegen deze kant op te komen verlenen we maatwerk in de vorm van marktscans. In een telefonische vergadering met de vijf diplomatieke posten overleggen we wie voor een bedrijf Leading Office wordt en wie ondersteuning biedt. Dat systeem werkt uitstekend. Prins Maurits Nederland heeft hier een goede naam, onder meer door de talrijke scholenprojecten van Nederlandse missionarissen en de agrarische bedrijven van emigranten uit Nederland. Verder kent elke Braziliaan de vruchtbare periode in de zeventiende eeuw waarin prins Maurits van Nassau namens de West-Indische Compagnie het noordoosten van Brazilië bestuurde. Qua taal en zakencultuur ligt Brazilië veel dichter bij Europa dan de opkomende markten in Azië. Wel zijn veel Brazilianen conflictmijdend ingesteld. Het is daarom belangrijk dat Nederlandse ondernemers tact vooropzetten en directe kritiek vermijden, vertelt Sleegers. Hobbel Sleegers: Een stortvloed aan federale en lokale regels en de omvangrijke papierwinkel die daarbij hoort, vormen de belangrijkste hobbel voor ondernemers die hier net komen kijken. Het loont dan ook om goede contacten te hebben in de hoofdstad Brasilia, een echte ambtenarenstad. Ook wij kunnen ondernemers helpen om hier hun weg te vinden in de bureaucratie, en als de plannen concreter worden kan een lokale agent wonderen doen. EVD, Suzanne Bouman, landenmedewerker Brazilië, (070) 778 87 33 Het programma Individuele Marktbewerking van de EVD staat open voor Brazilië. Esther van der Sterre, (070) 778 87 28, www.evd.nl/marktbewerking Nederlands postennetwerk in Brazilië: www.embaixada-holanda.org.br i

36 Libië Olie en gas BM december/januari 2007 37 Libië doet weer mee In 2003 beëindigden de VN alle sancties tegen Libië. Ook met aartsrivaal de VS is de lucht geklaard: vorig jaar kwamen beide landen tot volledig herstel van de diplomatieke Libië behoort tot de beste landen als het gaat om de winning van olie en gas. betrekkingen. Libië doet weer mee. Ook economisch krabbelt het land in rap tempo op, mede door de privatisering van de gigantische oliemarkt. Voor Nederlandse ondernemers met durf liggen er tal van kansen. Tekst: Hedde Meima Libië is na Nigeria de grootste olieproducent van Afrika. De dagelijkse productie is ruim anderhalf miljoen vaten en men verwacht een forse stijging in de komende jaren. De Libische olievoorraad is enorm. De bewezen reserves liggen rond de 36 miljard vaten en het land heeft nog veel onontdekte voorraden. Al met al geldt Libië als een van de beste landen voor olie-exploratie ter wereld. Naast olie beschikt Libië over veel gas. De bewezen reserves liggen op bijna 1,5 triljoen kubieke meter. Libië privatiseert stapsgewijs de staatsmaatschappijen en geeft in verschillende rondes concessies uit voor nieuwe olie- en gasvelden. De komende jaren staan beide sectoren volop in de steigers, met alle kansen van dien voor het Nederlandse bedrijfsleven. Goede markt Nico Dirkzwager, managing director bij Interbeton, onderdeel van de Koninklijke BAM Groep, heeft veel ervaring in Libië. We zijn er al 26 jaar actief. In het begin werkten we voor de Libische overheid en nu uitsluitend voor de olie- en gasmaatschappijen. We doen allerhande bouwprojecten. Veel onderhoud, maar ook nieuwbouw. Zo hebben we onlangs in samenwerking met GTI-Fabricom een gasinjectiestation voor een van onze klanten gebouwd. Zo n station verhoogt de oliedruk in de gasvelden, waardoor de opbrengst groter wordt. Er is altijd wel werk rond de installaties. De komende jaren zal het alleen maar drukker worden. Voor Nederlandse toeleveranciers is Libië nu een goede markt. Hoofdstad van Libië is Tripoli, aan de Middellandse Zee. Peter Tabor werkt er voor de Nederlandse ambassade en zit met zijn neus bovenop de ontwikkelingen. Er staan grootse dingen te gebeuren. De olieindustrie is door het embargo verwaarloosd. Al die tijd is nauwelijks geïnvesteerd in nieuwe technologie. In verschillende tenderreeksen worden de staatsmaatschappijen nu geprivatiseerd. Daarnaast komen compleet nieuwe velden vrij, zowel olie als gas. De hele infrastructuur hiervoor wordt de komende jaren opgezet. In Nederland hebben we Foto: Reporters veel technische kennis op het gebied van olie en gas. Ik zie dan ook een hoop kansen binnen de consultancy. Opleiding, design, ondersteuning, alles wat er bij komt kijken. Ook qua toelevering bestaan legio kansen. Er zijn bijvoorbeeld achttien Nederlandse piloten die hier in de olie werken. Of neem de havens. Daar valt het nodige aan te verbeteren. Er zijn al contacten met de Rotterdamse haven en een aantal Nederlandse bedrijven is inmiddels actief. Stappen maken Het bestaan van kansen in Libië betekent niet dat ze voor het grijpen liggen. Het betreden van de Libische markt vraagt om goede voorbereiding en een hoop geduld. Gustaaf van Bilsen is directeur van Libitco. Het Zuid-Hollandse bedrijf is gespecialiseerd in de export van industriële producten naar Libië. Het is een land waar je moet durven, vertelt Van Bilsen. Verwacht geen snelle resultaten. De potentie is groot, maar je zult moeten investeren in geld en tijd. Voor het initiële onderzoek kun je goed aankloppen bij de EVD of de ambassade. Kansrijke sectoren Libië is meer dan olie en gas. Ook andere sectoren zijn verouderd onder het embargo en maken nu een inhaalslag. Een aantal Nederlandse bedrijven is al actief binnen de medische sector. Hier bestaat vooral behoefte aan medische apparatuur en trainingen om ermee te werken. Ook de landbouw is aan het moderniseren. Verschillende Nederlandse kassenbouwers en zaadtelers zijn al in Libië neergestreken. De hele landbouwsector is in opkomt en de kansen liggen breed verspreid. In de bouw en infrastructuur wordt op dit moment ook flink aan de weg getimmerd. Onderhoud en verbreding van wegen is hard nodig. Wel is op dit terrein toenemende concurrentie van laag offrerende Turken, Chinezen en Pakistanen. De watersector is ook in ontwikkeling. Hierin heeft Nederland van oorsprong een voorsprong. Verouderde havens zijn een item. Ook zal in de nabije toekomst voor het eerst in Libië olie offshore worden gewonnen. Denk aan pompen, pijpleidingen, bevoorrading enz. Ook in kleinere sectoren liggen kansen: staal, cement, PVC, frisdrank, voedsel en natuurlijk consumentenproducten. Zie je vervolgens kansen voor je product, dan zal je een netwerk ter plekke moeten opbouwen. Grootste uitdaging hierbij is het vinden van een goede agent. Van Bilsen: Je moet het kaf van het koren scheiden. Het eerste dat je in Libië tegen het lijf loopt, is een legertje agenten. Ze hebben allemaal mooie verhalen over een neef of oom die chairman is van een oliemaatschappij. Trap er niet in. Ook Peter Tabor adviseert behoedzaamheid. Er zijn wel goede agenten, maar ga vooral niet over een nacht ijs in de keuze voor een bepaalde agent of partner. Dirkzwager: Beurzen zijn een goede eerste stap. Daar komen veel Libiërs op af. De grote bedrijven hebben meestal een kantoor in Libië. In het aftasten van kansen zijn dat vaak belangrijke targets. De ambassade heeft de meeste telefoonnummers wel. En dan begint het spel. Klein contract De Libiërs staan bekend als vriendelijk en gastvrij. Net als in de rest van de Arabische wereld gelden bepaalde gedragscodes die het contact bevorderen. Tabor: Begin niet meteen over zaken. Wij Nederlanders zijn heel direct en vallen snel met de deur in huis. In de Arabische wereld wissel je eerst tien minuten de bekende beleefdheden uit. Informeer vooral naar het welbevinden van de familie. Eenmaal zakelijk geldt: afspraak is afspraak. Dirkzwager: De Libiërs zijn zeer contractueel ingesteld. Er is bijvoorbeeld weinig ruimte voor claims. Dan moet je wel met een heel goed verhaal komen. Zoek daarom van te voren je zaken goed uit. De Libische markt zit vol kansen, maar als je hier onbekend bent, is geduld een schone zaak. Mijn advies? Begin eerst maar eens met een klein contract. EVD, Barry Nieuwenhuijs, landenmedewerker Libië, (070) 778 86 05, libie@info.evd.nl 6 t/m 9 februari 2007: Spreekdagen Noord-Afrika (Marokko, Egypte, Libië, Algerije en Tunesië). EVD, John Katers, (070) 778 81 57, katers@evd.nl In april 2007 vindt in Tripoli de International Trade Fair plaats. De Nederlandse ambassade in Tripoli reserveert een paviljoen voor Nederlandse bedrijven en bemiddelt bij het verkrijgen van visa. Aanmelden kan tot 5 januari 2007 via: tri@minbuza.nl, www.mfa.nl/tri i

38 BM december/januari 2007 39 Het Economiejournaal belicht eens in de drie maanden de schommelingen van de wereldeconomie en de effecten ervan op de Nederlandse marktpositie. Het directoraat-generaal voor de Buitenlandse Economische Betrekkingen van het ministerie van Economische Zaken verzorgt de inhoud. Economiejournaal (stand van zaken 24 november 2006) Tekst: Roel Martens, Selwyn Moons en Harry Oldersma Foto: Reuters Groei en tegenkrachten De wereldeconomie staat er goed voor de komende jaren, met een verwachte groei van 4 1/ 2 procent. Voor de wereldhandel wordt zelfs een groei voorzien van 7 1/ 2 procent. In de Eurozone is na lange tijd weer sprake van een gezonde dynamiek, vooral dankzij export naar Azië en Amerika, maar nu ook door duidelijk aantrekkende binnenlandse bestedingen. Verder wijzen ook de goed gevulde orderportefeuilles en een ongekend hoog consumentenvertrouwen op een zichzelf versterkende economische dynamiek. Maar voorzichtigheid is geboden: een fors aantal risico s ligt op de loer. Consumptie onder druk De Amerikaanse groei vertraagt nu snel. De verwachting voor 2007 is met 2 1/ 2 procent nog acceptabel, maar het beeld kan snel verder verslechteren. Er doet zich een kentering voor in de huizenprijzen, die met hun continue stijging de Amerikaanse consumptiegroei en daarmee de economische groei bleven aanwakkeren. Nu die huizenprijzen dalen, komt de Amerikaanse consumptie de komende maanden ongetwijfeld onder druk te staan. Daarmee daalt de Amerikaanse importvraag, dus de Europese uitvoer naar de VS. Een andere risico van de Europese uitvoer komt uit de hoek van de wisselkoersen. Het lijkt erop dat de Europese Centrale Bank Bulgarije en Roemenië bij EU Het EU-lidmaatschap van Bulgarije en Roemenië (per 1 januari 2007) brengt nieuwe kansen met zich mee voor Nederlandse ondernemers. Eerdere EU-toetredingsrondes leidden tot explosieve groei in handels- en investeringsstromen tussen oude en nieuwe lidstaten. Zo is de Nederlandse handel met de nieuwe Baltische lidstaten sinds hun toetreding met zo n 30 tot 40 procent gestegen en de Nederlandse investeringen in deze regio met zo n 25 procent. Met Roemenië en Bulgarije komen er 29 miljoen inwoners in de EU bij, goed voor een afzetmarkt van ongeveer 100 miljard euro. Beide economieën groeien hard. Een exportgroei vanuit Nederland van 250 miljoen euro of meer ligt in de lijn der verwachting. Ook als vestigingsplaats voor directe investeringen hebben beide landen veel te bieden: de lonen zijn vaak nog laag, er is gekwalificeerd personeel voorhanden, geografisch en de Europese rente nog iets zal laten oplopen, terwijl de FED de Amerikaanse rente juist zal laten dalen. Gevolg: een duurdere euro ten opzichte van de dollar, dus ook duurdere Europese exportproducten. Hoewel hetzelfde opgaat voor Aziatische economieën, is de binnenlandse dynamiek in landen als China en India zo sterk dat een groei van zo n 6 procent mogelijk blijft. Verder zijn in veel Europese landen de overheidsbegrotingen nog lang niet op orde. De remedie: bezuinigen (dat staat in Italië op het programma) of belastingen verhogen (in Duitsland gaat de BTW met 3 procentpunt omhoog). Dit heeft zijn weerslag op de bestedingen en daarmee op de economische groei. cultureel liggen de landen dichterbij dan bijvoorbeeld China en de regelgeving is meer herkenbaar (want nu grotendeels door EUnormen bepaald). Er zijn echter ook risico s: niet eerder traden landen tot de EU toe met zo'n laag inkomen per hoofd van de bevolking en was er nog zo veel werk te verzetten om aan de EU-normen op allerlei gebieden te voldoen, variërend van Rusland wint snel terrein als Nederlandse handelspartner. De import van energie is voor een belangrijk deel verantwoordelijk voor de 30 procent totale importstijging vanuit Rusland die voor 2006 is voorzien. Het ziet ernaar uit dat de Nederlandse exporten naar Rusland dit jaar met ruim 20 procent stijgen tot meer dan 5 miljard euro. Rusland is Polen als Nederlandse afzetmarkt inmiddels gepasseerd. Ondoorzichtige regels en niet altijd even heldere eigendomsverhoudingen doen het vertrouwen in Rusland geen goed. Wanneer het land binnenkort tot de Wereldhandelsorganisatie (WTO) behoort, wordt veel onzekerheid weggenomen. Maar er moet ook worden geïnvesteerd in de onderlinge betrekkingen. De Russische markt biedt perspectieven. Met een bruto binnenlands product van ongeveer 600 miljard euro dat jaarlijks met zo n 8 procent toeneemt, krijgen de Russische consu- Wederuitvoer troef in Nederlandse handel De Nederlandse handel blijft het goed doen, blijkt uit CBS-cijfers van september 2006. In de eerste drie kwartalen van 2006 steeg de Nederlandse uitvoer (qua volume) met 8 1/ 2 procent en de invoer met 10 procent. Structuur van de handel Per productcategorie ontlopen de aandelen in- en uitvoer elkaar nauwelijks (figuur 1). Als je ervan uitgaat dat landen zich specialiseren in producten waarin zij sterk zijn, lijkt dat vreemd. De verklaring ligt in het feit dat ònderdelen voor een eindproduct vaak uit verschillende landen komen. Bovendien geeft deze structuur aan dat wederuitvoer een belangrijk aspect vormt van de Nederlandse handel. Wederuitvoer komt vooral voor in de sectoren energie (Nederland als distributieen raffinagecentrum voor Noordwest-Europa), landbouw en machines en vervoermaterieel (waartoe mobieltjes en computers behoren). Landbouwproducten Dranken en tabak Grondstoffen, ex energie Energie Chemische producten (Half)fabrikaten Kapitaalgoederen Diverse fabrikaten corruptiebestrijding tot voedselveiligheid. 0 5 10 15 20 25 30 35 40 Foto: Reuters WTO brengt Rusland dichterbij menten een steeds betere toegang tot bankkredieten. Als vestigingsplaats voor directe investeringen is Rusland interessant door (vaak nog) lage lonen, gekwalificeerd personeel en de relatief nabije geografische ligging. Platform Aan de handelsmissie naar Rusland, die in oktober plaatsvond onder leiding van EZminister Joop Wijn, werd deelgenomen door een breed scala van bedrijven - onder meer uit de agribusiness, logistiek, financiële dienstverlening en toeleveranciers van de energiesector. Met de Russische overheid werden de problemen besproken die Shell heeft in het Sakhalin-project, maar er was ook volop aandacht voor de kansen voor het Nederlands mkb. In de nieuwe Joint Business Council vormen VNO-NCW en Russische counterpart RUIE samen een business-tobusinessplatform dat onder meer input Percentuele verdeling van de in- en uitvoer (januari-september 2006) bron: CBS Uitvoer Invoer Concurrentie in kapitaalgoederen In figuur 2 over de waardegroei van de handel (eerste drie kwartalen van dit jaar), spingt de exorbitante groei van de energiesector in het oog, logisch gevolg van sterk gestegen prijzen. De groei van de kapitaalgoederensector blijft achter bij de groei van zijn toeleveranciers: (half)fabrikaten, energie, levert aan de Gemengde Economische Commissie (GEC) Nederland-Rusland, die in het tweede kwartaal van 2007 weer in Moskou bijeenkomt. Groei in % januari-september 2006 (t.o.v. zelfde periode 2005) bron: CBS Landbouwproducten Dranken en tabak Grondstoffen, ex energie Energie Chemische producten (Half)fabrikaten Kapitaalgoederen Diverse fabrikaten Totaal 0 10 20 30 40 50 Uitvoer Invoer grondstoffen. Hier zijn gestegen grondstoffen- en energieprijzen nog niet volledig doorberekend, wat te maken heeft met de heftige concurrentie in de kapitaalgoederensector, onder meer vanuit China (bijvoorbeeld in elektronica en computers).verder heeft optimalisering in de productieketens een prijsdrukkend effect. Foto: Reuters

40 Kort nieuws BM december/januari 2007 41 ereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldzakenwereldz West-Europa Midden- en Oost-Europa Frankrijk Meer fietsen Foto: HH Meer dan 100 Franse gemeenten willen het gebruik van de fiets als vervoermiddel stimuleren. Meer dan 100 Franse gemeenten spannen zich in om de burgers aan te sporen meer te gaan fietsen. Veel gemeenten werken samen met bedrijven om de plannen uit te voeren. Zo stelt JCDecaux 3.400 fietsen ter beschikking aan de stad Lyon. Deze rijwielen staan in 175 stallingen, verspreid over de stad. De fietsen kunnen worden gehuurd en teruggebracht naar een stalling naar keuze. Aan het eind van 2007 zullen er in totaal 4.000 fietsen zijn en 350 stallingen. Als tegenprestatie heeft Lyon een tienjarig contract afgesloten met JCDecaux voor het onderhoud van de bushokjes in de stad. Ruim 20 miljoen Fransen maken gebruik van een fiets, maar dan vooral ter ontspanning. Stadsfietsen kwamen in 2005 slechts tot een marktaandeel van 6 procent. Dat kan veranderen nu een stad als Parijs volop fietspaden aanlegt. Terreinfietsen namen een marktaandeel van 55 procent voor hun rekening, kinderfietsen 19 procent en hybridefietsen 13 procent. Sinds 2003 stijgt de omzet op de fietsenmarkt met 6 tot 9 procent per jaar. In 2005 zijn er 3,8 miljoen fietsen verkocht, een record. Bron: BFAI, 2006 Meer informatie: www.tousavelo.net en www.velov.grandlyon.com EVD, Josine de Kok, (070) 778 89 38 frankrijk@info.evd.nl (o.v.v. nummer 168523) Duitsland Internetapotheken Traditionele apotheken krijgen steeds meer concurrentie van internetapotheken. Om die reden biedt een toenemend aantal Duitse apotheken hun klanten extra toegevoegde waarde, bijvoorbeeld in de vorm van kleine gezondheidschecks. Het gaat dan om het meten van cholesterol en bloedsuikerspiegel. Innovatieve apotheken bieden zelfs de mogelijkheid om haar-mineraalstofanalyses te maken, waarvoor patiënten rond de 80 euro moeten betalen. Klanten maken graag gebruik van de nieuwe dienstverlening, zo blijkt in de praktijk. Uit een recent onderzoek onder 40.000 klanten van apotheken bleek dat 89 procent van hen bereid is om voor deze dienstverlening te betalen. Een apotheek die deze extra dienstverlening wil aanbieden, moet voor ongeveer 10 à 15.000 euro in apparatuur investeren. De 21.000 Duitse apotheken hebben in 2005 ruim 35 miljard euro omzet behaald. Branchespecialisten gaan er vanuit dat de komende vijf jaar 5.000 apotheken zullen verdwijnen. Meer informatie: NBSO-Stuttgart, Tobias Rühmann, +49 711 4906 6350, ruehmann@nbso-stuttgart.de EVD, Menno Schrok, (070) 778 89 35 duitsland@info.evd.nl (o.v.v. nummer 173459) Meer weten over een bericht? Bel of mail de landenmedewerker die erbij wordt vermeld. Lees de brondocumenten. Deze artikelen en rapporten zijn in veel gevallen bij de EVD beschikbaar. Te vinden op www.evd.nl (typ berichtnummer in op homepage onder Direct Zoeken, ga verder via InfoPlus). Of als kopie te bestellen via kopie@info.evd.nl (o.v.v. bestelnummer en uw faxnummer). Zwitserland Invoer kaas Zwitserland heft vanaf 1 juli 2007 geen invoerrechten meer op (Nederlandse) kaas. Daarmee zijn de laatste beperkingen voor de in- en uitvoer van kaas weggenomen. Hoewel onderzoeken en deskundigen uit de sector aangeven dat de Zwitserse kaasmarkt behoorlijk is verzadigd, meent het Bundesamt für Landwirtschaft dat de invoer van buitenlandse kaassoorten zeker de moeite waard is. Door de grotere buitenlandse concurrentie en het wegvallen van het melkquotum (dat in 2009 moet zijn afgerond) zullen de Zwitserse kaasprijzen onder druk komen te staan. EVD, Lia Vermeulen, (070) 778 89 60 zwitserland@info.evd.nl (o.v.v. nummer 167513) Italië Luxe schoenen Foto: Corbis In de markt voor luxe schoeisel doen de Italianen geen concessies aan materiaalgebruik en productiewijze. Wie aan luxe schoenen denkt, denkt aan Italië. Nog altijd staat dit land wat productie en design betreft met stip op nummer één, op afstand gevolgd door Spanje en Portugal. De verwachting is dat, ondanks de groeiende concurrentie van met name China, Italië ook in de toekomst het toonaangevende productieland zal blijven. Luxe schoenen nemen een aparte plaats in op de schoenenmarkt. Dit segment onderscheidt zich met name door geen concessies te doen aan materiaalgebruik en de productiewijze. Anno 2006 heeft de luxe schoenenmarkt twee kanten. Enerzijds zijn er zogeheten designerlabels die eind jaren negentig aan een flinke opmars zijn begonnen. Anderzijds zijn er de merken die al langer luxe schoenen produceren. Vooral deze laatste groep wordt door marktkenners als het echte luxe segment gezien, omdat deze schoenmakers verder gaan dan het modegevoel van het moment. Bron: Schoen-Visie EVD, Lia Vermeulen, (070) 778 89 42 italië@info.evd.nl België Verpakkingen België voert per 1 juli 2007 een nieuwe belasting op verpakkingen in. De hoogte van de belasting is afhankelijk van de hoeveelheid CO 2 die vrijkomt tijdens de productie van het verpakkingsmateriaal. De maatregel gaat België 300 miljoen euro opleveren. Meer informatie: www.pakblad.nl/public/itene%20onderzoek.doc EVD, Sandra Hurkmans, (070) 778 89 32 belgie@info.evd.nl (o.v.v. nummer 172954) Kijk op www.evd.nl voor meer berichten, via www.evd.nl/landen of www.evd.nl/sectoren telefoonlijst landenmedewerkers, via www.evd.nl/contact abonnementen berichtenservice, via www.evd.nl/berichtenservice Slovenië Kunstmatig eiland Foto: Corbis Nabij de kustplaats Izola zal binnen vijftien jaar een kunstmatig aangelegd eiland in de Adriatische Zee liggen. Slovenië wil in de Adriatische Zee een kunstmatig eiland aanleggen tussen Koper en Izola. Dat blijkt uit de Sloveense Development Strategy 2007-2023. Het eiland, dat ongeveer 100 miljoen euro zal kosten moet een toeristentrekker worden. Er komen onder meer spa s, gezondheidscentra, een jachthaven, bars, restaurants en stranden. De verbinding met het vasteland wordt gevormd door een promenade met een strand. Bron: ambassade Ljubljana EVD, Regonda Bierens, (070) 778 89 19 slovenie@info.evd.nl (o.v.v. nummer 172673) Slowakije Investeringswet Slowakije komt met een investeringswet met nieuwe regels voor staatssteun voor zowel binnenlandse als buitenlandse investeerders. Dat meldt het Slowaakse ministerie van Economische Zaken. De Slowaken willen het investeringsklimaat voor alle industriële sectoren aantrekkelijker maken en onderzoek, ontwikkeling en hightech innovaties in de ICT-sector stimuleren. Investeerders kunnen volgens de nieuwe wet in aanmerking komen voor een belastingvrijstelling van tien jaar. Bron: Sario EVD, Regonda Bierens, (070) 778 89 20 slowakije@info.evd.nl (o.v.v. nummer 167230) Roemenië Vliegveld Cluj-Napoca Roemenië gaat ongeveer 2,8 miljard euro investeren in de modernisering van het internationale vliegveld van Cluj-Napoca. Cluj- Napoca International Airport zal in de toekomst ook worden gebruikt voor vrachtverkeer. De start- en landingsbaan wordt verlengd tot 2.500 meter. Het vliegveld krijgt een hotel en een nieuwe passagiersterminal. Ook is er sprake van aanleg van extra start- en landingsbanen en de bouw van een cargoterminal. Meer informatie: NBSO Cluj-Napoca, Maurits Janmaat, + 40 364 405 701, nbso-cluj@nbso.ro Bron: News of the day - Rompres EVD, Isabel Fortunato, (070) 778 89 17 roemenie@info.evd.nl (o.v.v. nummer 173057) Bulgarije Makelaars Bulgarije staat in 2020 in de top 3 van landen waar westerse makelaars actief zijn. Dit blijkt uit een rapport van de Engelse Alliance & Leicester Mortgages group. Op de eerste en tweede plaats staan Spanje en Frankrijk. Bulgarije is erg interessant als opkomende markt. De prijzen voor onroerend goed liggen relatief laag. Het toetreden van Bulgarije tot de EU heeft hierop een positief effect. Makelaars verwachten meer strategische vennootschappen met geldschieters (onder andere banken) te kunnen vormen. In de toekomst zal dit leiden tot een stabielere markt voor onroerend goed. Bron: Sofia morning news EVD, Simone Wit, (070) 778 89 06 bulgarije@info.evd.nl (o.v.v. nummer 172763)