Woonzorgopgave Albasserwaard-Vijfheerenlanden

Woonzorgopgave Albasserwaard-Vijfheerenlanden Inleiding De belangrijkste opgave in het provinciale woningbouwbeleid is om voldoende geschikte huisvesting mogelijk te maken voor de veranderende bevolking. De vraag naar woningen verandert als gevolg van demografische ontwikkelingen, zoals vergrijzing, diversiteit en individualisering. Daarnaast spelen ook beleidsmatige ontwikkelingen een rol. Door de komst van de Wet langdurige zorg (Wlz) ter vervanging van de AWBZ verandert de vraag naar wonen met zorg. Er zal minder vraag komen naar verpleeg- en verzorgingshuiszorg en meer vraag naar toegankelijke woningen waar zorg thuis mogelijk is. Dit leidt tot een woonzorgopgave. Dat wil zeggen, dat het noodzakelijk is om delen van de bestaande woningvoorraad aan te passen aan de grotere zorg (Visie Ruimte en Mobiliteit, provincie Zuid-Holland 2014). Om de woonzorgopgave nu en in de toekomst te kunnen bepalen is inzicht nodig in de behoefte aan wonen met zorg op geleide van demografische, beleidsmatige en maatschappelijke ontwikkelingen. Op verzoek van Team Wonen van de afdeling Ruimte, Wonen en Bodem van de provincie Zuid-Holland heeft het Tympaan Instituut de behoefte aan wonen met zorg in kaart gebracht. Basis daarvoor is het Ramingsmodel Wonen met Zorg (RWZ) van het Tympaan Instituut dat in 2015 is geactualiseerd. De behoefte aan wonen met zorg is aan de hand van de volgende gegevens in kaart gebracht: (prognoses) van de demografische ontwikkeling; woon- en inkomenssituatie van ouderen; raming van de vraag waarbij rekening is gehouden met de huidige beleidsmatige ontwikkelingen; aanwezigheid voorzieningen. Demografie 1 Aantal 75-plussers neemt sterk toe Alblasserwaard-Vijfheerenlanden telt in 2015 zo n 130.600 inwoners. Dit aantal zal in 2030 naar verwachting ongeveer 134.600 zijn, een toename van zo n 3%. Het aantal ouderen neemt echter sterker toe in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, met name het aantal 75- plussers. In 2015 zijn dat er zo n 9.600 en in 2030 bijna 15.700 (tabel 1 en figuur 1). Dit is de leeftijdsgroep met de grootste zorgvraag. 1 Er is in deze notitie gekozen voor gebruik van de Primos-prognoses van ABF Research in plaats van de provinciale bevolkingsprognose. Reden hiervoor is dat in de Primos-prognoses gegevens op kern-/wijkniveau beschikbaar zijn, wat voor een aantal regio s (waaronder Goeree-Overflakkee) relevant is. De afwijkingen van de Primos-prognose ten opzichte van de provinciale prognose zijn minimaal. Postbus 93010 Anna van Saksenlaan 51 www.tympaan.nl 2509 AA Den Haag 2593 HW Den Haag info@tympaan.nl 070 3371000 @tympaan_inst

16.000 14.000 12.000 10.000 8.000 6.000 4.000 2.000 0 Figuur 1 Ontwikkeling aantal ouderen in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden 2015-2030 2015 2020 2025 2030 65-74 75+ bron: ABF Primosprognose 2013 In vergelijking met de provincie Zuid-Holland - waar het aantal 75-plussers met 59% toeneemt - neemt het aantal 75-plussers harder toe in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden met 63% (tabel 1 en figuur 2). Tussen gemeenten zitten erg grote verschillen. Zo verdubbelt het aantal 75-plussers bijna in Giessenlanden, terwijl in Gorinchem en Hardinxveld-Giessendam de stijging van het aantal ouderen ver onder het provinciale gemiddelde blijft. Wel neemt het aandeel 65-plussers in Gorinchem sterk toe, dus de toename van 75-plussers komt in deze gemeente wat later (tabel 1). In Alblasserwaard-Vijfheerenlanden daalt het aantal 64-minners met zo n 4%. In Zuid- Holland blijft het aantal 64-minners stabiel. In deze leeftijdscategorie zijn de verschillen tussen de gemeenten minder groot. Tabel 1 Bevolkingsontwikkeling Alblasserwaard-Vijfheerenlanden naar leeftijdscategorie 2015-2030, in percentages totaal 0-64 jaar 65-74 jaar 75+ giessenlanden 3-6 16 89 gorinchem 1-6 27 42 hardinxveld-giessendam 6 1 15 46 leerdam 5-4 14 78 molenwaard 2-4 6 73 zederik 6-2 17 70 alblasserwaard-vijfheerenlanden 3-4 16 63 bron: ABF Research 2013 2

Figuur 2 Aandeel 65-plussers in de bevolking in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2015-2030 27% 25% 23% 21% 19% 17% 15% 2015 2020 2025 2030 giessenlanden hardinxveld-giessendam molenwaard gorinchem leerdam zederik bron: ABF Research 2013 Relatief weinig ouderen wonen alleen, maar aantal neemt toe In vergelijking met de provincie Zuid-Holland, waar 46% van de 65-plussers alleenstaand is, wonen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden relatief minder ouderen alleen in 2015 (figuur 3). Het percentage ouderen dat alleen woont, blijft ongeveer gelijk in de tijd. Figuur 3 Verdeling type huishoudens 65-plussers in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2015-2030, in percentages 2015 2030 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% eenpersoons meerpersoons overig bron: ABF Research 2012; bewerking Tympaan Instituut 2015 65-plussers zijn in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden nog vaker getrouwd dan gemiddeld in Zuid-Holland (tabel 2). Hierbij moet wel worden opgemerkt dat van de vrouwen nog de helft getrouwd is en van de mannen nog bijna 80%. Ouderen zijn in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden vaker alleenstaand doordat hun partner is overleden, dan doordat ze ongehuwd zijn gebleven of gescheiden zijn, vergeleken met Zuid-Holland. 3

Tabel 2 Burgerlijke staat van 65-plussers op 1 januari in 2015, in percentages verweduwd getrouwd gescheiden/ongehuwd mannen vrouwen mannen vrouwen mannen vrouwen alblasserwaard-vijfheerenlanden 11 38 79 51 10 10 provincie zuid-holland 11 36 73 46 16 17 bron: CBS 2015 Tussen de kernen zitten geen grote verschillen in type huishoudens, in alle kernen is zo n 50% van de 65-plushuishoudens een meerpersoonshuishouden. Naar verwachting zal in Hardinxveld-Giessendam het aandeel alleenwonende ouderen in 2030 het hoogst zijn (figuur 4). Figuur 4 Verdeling type 65-plushuishoudens in 2030 per kern in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, in percentages giessenlanden gorinchem hardinxveld-giessendam leerdam molenwaard zederik 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% eenpersoons meerpersoons overig bron: ABF Research 2012; bewerking Tympaan Instituut 2015 De helft van de 65-plussers woont in een huurwoning Van de 65-plussers in Zuid-Holland woont in 2012 62% in een (sociale) huurwoning. In COROP-regio Zuidoost-Zuid-Holland is dat 59%. Gemiddeld woont 48% van de inwoners van Zuid-Holland en 42% COROP-regio Zuidoost-Zuid-Holland in een (sociale) huurwoning (CBS 2015). Van de 65-plussers 2 woont in Zuid-Holland in 2012 zo n 45% (in COROP-regio Zuidoost-Zuid- Holland 56%) in een eengezinswoning. De gemeenten Giessenlanden, Zederik en Molenwaard hebben meer dan 90% eengezinswoningen. Het aantal ouderen dat in eengezinswoningen woont, is in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden waarschijnlijk hoger dan gemiddeld in Zuid-Holland en de COROP-regio. 2 Dit betreft hoofdbewoners. 4

Alleenstaanden van 65 jaar en ouder hebben het laagste inkomen Ouderen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden zitten rond het gemiddelde inkomen van ouderen in Zuid-Holland. Alleenstaande 65-plus vrouwen - die met meer zijn dan alleenstaande 65-plus mannen - hebben het laagste inkomen. Jongere huishoudens hebben gemiddeld een hoger inkomen (tabel 3). Jongere huishoudens in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden hebben een hoger inkomen dan gemiddeld in Zuid-Holland, met uitzondering van Gorinchem. Tabel 3 Gemiddeld inkomen in Zuid-Holland en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, in euro s (x1.000) alleenstaande man, 65 jaar alleenstaande vrouw, 65 jaar alleenstaande 65 jaar of ouder paar, beide partners 65 jaar huishouden met lid 65 jaar huishouden zonder lid 65 jaar giessenlanden 23,4 20,8 20,1 36,1 33,1 45,2 gorinchem 22,8 19,2 19,1 31,5 28,1 36,2 hardinxveld-giessendam 21,1 18,6 19,3 31,4 28,9 41,2 leerdam 22 18,5 21,5 31,2 28,4 37,3 molenwaard 23,7 18,7 19,1 33,4 32,1 43,5 zederik 22,2 18 20 31,9 30,1 43 zuid-holland 23,2 20,1 20,9 34,3 29,5 36,5 bron: CBS 2015; bewerking Tympaan Instituut 2015 Hoe hoger het inkomen hoe vaker Zuid-Hollandse 65-plussers in een koopwoning wonen (figuur 5a). Er is een minder sterke relatie tussen inkomen en wat 65-plussers besteden aan woonlasten, dan tussen inkomen en woonvorm. Er zijn verhoudingsgewijs meer 65-plushuishoudens met een hoger inkomen met hoge woonlasten (> 700,00) dan lage en midden inkomens. 65-plushuishoudens met een hoger inkomen hebben verhoudingsgewijs ook vaker lage woonlasten (< 400,00) dan lage en middeninkomens (figuur 5b). Zeer waarschijnlijk zijn dit 65-plussers in hypotheekvrije koopwoningen. Figuur 5a 65-plussers in huur- of koopwoning naar besteedbaar inkomen in Zuid-Holland in 2012, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% koper huurder bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 5

Figuur 5b Inwoners in huur- of koopwoning naar besteedbaar inkomen in Zuid-Holland in 2012, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% koper huurder bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 6 Woonlasten en inkomen 65-plussers in Zuid-Holland in 2012, in percentages >50.000 40.000-50.000 30.000-40.000 20.000-30.000 <20.000 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% 80% 90% 100% bron: BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Wonen met zorg <400 400-500 500-700 >700 Een gedeelte van de 65-plussers heeft als gevolg van gezondheidsklachten of beperkingen behoefte aan wonen met zorg. Hoe ouder mensen zijn, hoe groter het aandeel dat behoefte heeft aan wonen met zorg. Met andere woorden: van de 75-plussers heeft een groter aandeel behoefte aan een vorm van wonen met zorg dan van de 65-75-jarigen. Wonen met zorg wordt in het RWZ uitgesplitst in drie verschillende vormen. Beschermd wonen is wonen in een verzorgings- of verpleeghuis of een andere instelling waar 24-uurszorg gegeven wordt, verzorgd wonen is wonen in een zelfstandige woning met zorg aan huis en geschikt wonen zijn woningen die geschikt zijn voor ouderen met beperkingen. 6

Daarnaast worden in het RWZ de volgende doelgroepen onderscheiden: personen met behoefte aan verpleging en verzorging: somatische zorg 0-64 jaar (SOM 0-64) somatische zorg 65-74 jaar (SOM 65-74) somatische zorg 75+ (SOM 75+) psychogeriatrische zorg 65+ (PG) personen 0-100 jaar met een lichamelijke beperking: 0-100 jaar (LG) personen met een verstandelijke beperking 0-17 jaar en 18 jaar en ouder (VG) personen met psychiatrische problematiek 18 jaar en ouder (GGZ) Hieronder worden de behoefteramingen voor de hele regio weergegeven. Een toelichting op de berekeningen is te vinden in bijlage 1. De cijfers per gemeente zijn te vinden in bijlage 2. Grote toename behoefte beschermd wonen voor ouderen na 2020 Met behulp van het RWZ is een schatting gemaakt van het aantal inwoners dat behoefte heeft aan beschermd, verzorgd of geschikt wonen nu en in de toekomst (zie voor uitgebreide berekeningswijze bijlage 1). Dit model gaat uit van kengetallen voor de hele provincie. Om na te gaan hoeveel voorspellende waarde het model voor Alblasserwaard-Vijfheerenlanden waarschijnlijk heeft, is in figuur 7 het kengetal voor beschermd wonen afgezet tegen de huidige situatie in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. Hieruit komt naar voren dat het aantal beschermde plekken nodig voor mensen met GGZ-problematiek met het RWZ wordt overschat in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden. In absolute aantallen is deze groep echter klein. Het aandeel ouderen in een verpleeghuis ligt in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden op dit moment ongeveer 0,5% lager dan gemiddeld in Zuid-Holland. Dit kan zowel te maken hebben met de bevolkingsopbouw (minder 65-plussers wonen alleen en hebben wellicht een partner als mantelzorger) als het daadwerkelijke zorggebruik. Figuur 7 Verschil kengetal beschermd wonen provincie Zuid- Holland en werkelijke situatie in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden, in percentages lg 65+ vg 18+ ggz 0% 1% 2% 3% 4% 5% 6% 7% kengetal provincie zuid-holland werkelijk alblasserwaard-vijfheerenlanden bron: CIZ 2015, CBS 2015; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 8 laat zien dat door het beleid om mensen minder snel in aanmerking te laten komen voor een plaats in een verzorgings- op verpleeghuis, tot 2020 het aantal benodigde plaatsen voor beschermd wonen afneemt voor ouderen en mensen met een verstandelijke beperking. Na 2020 neemt de behoefte door de demografische ontwikkelingen bij ouderen weer toe en blijft bij de overige doelgroepen stabiel. 7

Het aantal plaatsen nodig voor GGZ zal nauwelijks afnemen. Met de overgang van verblijf naar de Wet Langdurige Zorg en Wmo is er geen landelijke extramuralisatieopgave meer. 1.600 1.400 1.200 1.000 800 600 400 200 Figuur 8 Behoefte aan beschermd wonen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2015-2030 0 2015 2020 2025 2030 v&v (65+) ggz (18+) vg (18+) lg (0-100) bron: CIZ 2015, ABF Research 2013; bewerking Tympaan Instituut 2015 Sterke toename verzorgd wonen onder 75-plussers met somatische aandoeningen Figuur 9 laat zien dat het aantal 75-plussers dat behoefte heeft aan verzorgd wonen In Alblasserwaard-Vijfheerenlanden hoger ligt dan het RWZ inschat. Deze mensen hebben allemaal ook een geschikte woning nodig. Het aantal 65-minners met behoefte aan verzorgd wonen is lager, maar dat gaat om kleine percentages. Figuur 9 Verschil kengetal verzorgd wonen provincie Zuid - Holland en werkelijke situatie Alblasserwaard- Vijfheerenlanden, in percentages lg (0-100) pg (65+) som (75+) som (65-74) som (0-64) 0% 2% 4% 6% 8% 10% 12% 14% 16% kengetal provincie zuid-holland werkelijk alblasserwaard-vijfheerenlanden bron: CIZ 2015, ABF Research 2013; bewerking Tympaan Instituut 2015 De behoefte aan verzorgd wonen neemt sterk toe, met name onder 75-plussers met somatische aandoeningen (som 75+). In totaal hebben in 2015 zo n 1.800 mensen behoefte aan 8

verzorgd wonen en in 2030 zo n 3.000 (figuur 10). Wellicht dat dit aantal in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden nog wat hoger ligt op basis van het huidige verschil met de provincie Zuid- Holland. Ouderen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden hebben net zo vaak lichamelijke beperkingen als gemiddeld in Zuid-Holland Zuid (tabel 4). Bijna de helft van de 65-plussers voelt zich (regelmatig) eenzaam. Figuur 10 Behoefte aan verzorgd wonen in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden naar leeftijd en aandoening 2015-2030 3.500 3.000 2.500 2.000 1.500 1.000 500 0 2015 2020 2025 2030 som (0-64) som (65-74) som (75+) pg (65+) lg (0-100) bron: CIZ 2015, ABF Research 2013; bewerking Tympaan Instituut 2015 Tabel 4 Percentage 65-plussers dat beperkingen heeft of matig tot zeer ernstig eenzaam is in 2012 beperking in mobiliteit sterk belemmerd bij dagelijkse bezigheden matig tot zeer ernstig eenzaam ervaren gezondheid goed tot zeer goed alblasserwaard-vijfheerenlanden 26 18 46 58 zuid-holland zuid 26 17 47 60 bron: Buurtmonitor Dienst Gezondheid & Jeugd Zuid-Holland Zuid 2015 Begeleid zelfstandig wonen Mensen met een verstandelijke beperking of GGZ-problematiek hebben geen behoefte aan een aangepaste woning, maar wel aan wonen met zorg. Zij zullen begeleid moeten worden om zelfstandig in een woonwijk te kunnen wonen. Figuur 11 laat zien dat het RWZ de behoefte aan begeleid zelfstandig wonen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden voor mensen met GGZ-problematiek wellicht wat overschat. De algemene trend in heel Zuid-Holland is dat mensen met GGZ-problematiek vaker in de steden wonen dan op het platteland. De vraag naar begeleid zelfstandig wonen voor mensen met een verstandelijke beperking verschilt in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden weinig van Zuid-Holland. 9

Figuur 11 Verschil kengetal begeleid zelfstandig wonen provincie Zuid-Holland en werkelijke situatie Alblasserwaard-Vijfheerenlanden, in percentages vg ggz 0,00% 0,05% 0,10% 0,15% 0,20% 0,25% 0,30% 0,35% 0,40% 0,45% 0,50% kengetal provincie zuid-holland werkelijk alblasserwaard-vijfheerenlanden bron: CIZ 2015, ABF Research 2013; bewerking Tympaan Instituut 2015 Figuur 12 laat zien dat de behoefte aan begeleid zelfstandig wonen voor mensen met een verstandelijke beperking tot 2020 sterk stijgt van zo n 240 naar 360, doordat mensen met een verstandelijke beperking minder snel in aanmerking komen voor een beschermde woonvorm. Daarna blijft de vraag, door de bevolkingsontwikkeling, naar verwachting stabiel. In totaal zijn er meer woningen nodig voor mensen met GGZ-problematiek dan voor mensen met een verstandelijke beperking. 950 850 750 650 550 450 350 250 150 Figuur 12 50 2015 2020 2025 2030 bron: ABF Research 2013, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Geschikt wonen Behoefte aan begeleid zelfstandig wonen in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2015-2030 ggz (18+) vg (18+) In 2015 hebben bijna 7.300 personen behoefte aan een geschikte woning, zonder dat ze behoefte hebben aan verzorgd wonen. In 2030 zal dit aantal zijn toegenomen tot ruim 8.500, een stijging van bijna 17% (figuur 13). In de leeftijdsgroep 18-64 jaar zal als gevolg 10

van demografische ontwikkelingen sprake zijn van een daling van ongeveer 4%. In de leeftijdscategorie 65-plus zal de behoefte naar verwachting met circa 36% groeien. 9.000 8.000 7.000 6.000 5.000 4.000 3.000 2.000 1.000 Figuur 13 Behoefte aan geschikt wonen naar leeftijdscategorie in Alblasserwaard-Vijfheerenlanden 2015-2030 0 2015 2020 2025 2030 geschikt (18-64) geschikt (65+) bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS; bewerking Tympaan Instituut 2015 Voorzieningen Om zelfstandig te kunnen wonen is niet alleen een geschikte woning nodig, maar zijn ook voorzieningen in de woonomgeving belangrijk. Op basis van de Wijkenatlas van het Tympaan Instituut worden hieronder de aanwezige voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) weergegeven in relatie tot de dichtheid van 75- plussers 3. Voor Alblasserwaard-Vijfheerenlanden geldt dat het merendeel van de 75-plussers woont in kernen waarin meerdere voorzieningen aanwezig zijn. Alleen apotheken zijn niet in veel kernen aanwezig. Mogelijk heeft een aantal huisartsen een eigen apotheek. De voorzieningen in Dalem (Gorinchem) en van een aantal kernen in Zederik en Molenwaard zijn zeer waarschijnlijk ontoereikend om langdurig zelfstandig te kunnen wonen. 3 Dit betreft het aantal 75-plussers per hectare. 11

Kaart 1 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Giessenlanden (Giessenburg, Schelluinen en Hoornaar) bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 2 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Giessenlanden (Noordeloos) bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 12

Kaart 3 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Giessenlanden (Hoogblokland en Arkel) bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 4 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Hardinxveld-Giessendam bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 13

Kaart 5 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Gorinchem bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 6 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Leerdam bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 14

Kaart 7 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Molenwaard (Nieuw-Lekkerland, Streefkerk, Oud-Alblas, Bleskensgraaf, Brandwijk, Molenaarsgraaf en Wijngaarden) 1 Voor de leesbaarheid van de kaart zijn de OV-halten weggelaten. Deze zijn in ruime mate aanwezig. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Kaart 8 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Molenwaard (Groot-Ammers, Nieuwpoort, Langerak, Goudriaan, Ottoland) 1 Voor de leesbaarheid van de kaart zijn de OV-halten weggelaten. Deze zijn in ruime mate aanwezig. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 15

Kaart 9 Dichtheid 75-plussers en voorzieningen (verzorgingshuis, apotheek, huisarts, supermarkt, OV-halte) in Zederik 1 Voor de leesbaarheid van de kaart zijn de OV-halten weggelaten. Deze zijn in ruime mate aanwezig. bron: Wijkenatlas Tympaan Instituut 2015 Conclusies en aanbevelingen Er is sprake van een sterke toename van het aantal 75-plussers. Als gevolg hiervan zal ook de behoefte aan wonen met zorg onder ouderen sterk toenemen. De vraag naar beschermd wonen voor ouderen neemt tot 2020 af en daarna weer toe. Als gevolg van de toename van 65-plussers zal de vraag na 2020 weer toenemen. De vraag naar beschermd wonen voor GGZ-cliënten blijft nagenoeg gelijk. Op dit moment wonen al veel GGZ-cliënten begeleid zelfstandig. Deze groep groeit licht. Relatief veel mensen met een verstandelijke beperking wonen beschermd. Deze groep zal kleiner worden. De zorg- en hulpbehoefte van de groepen die extramuraliseren verschilt van de huidige cliënten die verzorgd of begeleid zelfstandig wonen. Bij ouderen is er bijvoorbeeld een toename van de vraag naar begeleiding. Bij GGZ-cliënten en, in beperkte mate, mensen met een verstandelijke beperking neemt de behoefte aan persoonlijke verzorging toe. Deze vormen van ondersteuning zullen daarom vaker gecombineerd worden in de thuissituatie. Geschikte woningen zijn nodig voor mensen die thuis verzorging nodig hebben (verzorgd wonen) en ouderen die beperkingen hebben, maar (nog) geen verzorging (geschikt wonen). De behoefte aan geschikte woningen onder 65-plussers zal met circa 48%, oftewel met 2.600 4, toenemen als gevolg van het beleid scheiden wonen-zorg en de demografische 4 Hierbij moet wel worden aangemerkt dat het niet een-op-een mogelijk is om het aantal mensen dat behoefte heeft aan een geschikte woning te vertalen naar een aantal woningen. De ramingen in dit rapport betreffen het aantal mensen dat behoefte heeft aan een geschikte woning. Op het moment dat mensen met beperkingen een woning delen (bijvoorbeeld als echtpaar) zijn er twee mensen met de behoefte aan een geschikte woning, maar volstaat één woning. 16

ontwikkelingen. In totaal zijn er in 2030 voor 8.000 ouderen geschikte woningen nodig in de regio. Daarnaast zijn er in 2030 voor zo n 3.600 mensen jonger dan 65 jaar met een (lichamelijke) beperking geschikte woningen nodig. Dit is een daling van circa 100 mensen ten opzichte van 2015, die grotendeels veroorzaakt wordt door demografische ontwikkelingen. De totale behoefte aan woningen in de regio Alblasserwaard-Vijfheerenlanden groeit volgens gegevens van de provincie Zuid-Holland met 5.000 woningen. Het dient aanbeveling na te gaan, hoeveel van deze nieuw te bouwen woningen geschikt moeten worden gebouwd om te voldoen aan de toenemende vraag naar geschikte woningen. Hiervoor is het ook nodig om het aantal geschikte woningen in de bestaande woningvoorraad in beeld te hebben. Indien er nieuwbouw plaatsvindt van geschikte woningen is het van belang deze woningen te realiseren op plekken met voldoende voorzieningen voor ouderen of mensen met een beperking. Bij maatregelen om in voldoende geschikte woningen te voorzien is het van belang om er rekening te houden dat de verhuisgeneigdheid onder senioren gering is (Lijzenga, Van der Waals 2014, De Groot et al 2013). De voornaamste opgave door de vergrijzing is daarom eerder een aanpassingsopgave dan een nieuwbouwopgave. Veel ouderen willen immers in hun woning blijven wonen, óók wanneer zij minder mobiel en vitaal worden. Gezien het toenemende eigenwoningbezit onder ouderen, verschuift deze aanpassingsopgave in toenemende mate van de woningcorporaties naar de oudere huiseigenaren zelf (De Groot et al 2013). Ook is het van belang om er rekening mee te houden dat ouderen in Alblasserwaard- Vijfheerenlanden gemiddeld een lager inkomen hebben dan gemiddeld in Zuid-Holland. Betaalbaarheid van woningen is dus een belangrijk aandachtspunt. Verder kunnen de volgende aanbevelingen worden gedaan: Stimuleer ouderen tot het doen van woningaanpassingen. Het is van belang dat gemeenten eigenaar-bewoners stimuleren tot het (tijdig) doen van woningaanpassingen. De Marketing Toolkit Woningaanpassingen van de provincie Gelderland biedt tips aan gemeenten, woningcorporaties en andere partijen hoe de doelgroep kan worden bereikt. Het is van belang om eigenaar-bewoners te informeren wat de mogelijkheden zijn voor woningaanpassingen, welke kosten daarmee gemoeid zijn en welke vergoedingen er mogelijk zijn in het kader van de Wmo. Een voorbeeld van hoe ouderen zelf (preventief) aan de slag kunnen met zelfstandig wonen is het project woonmorgenzonderzorgen. Naast aanpassingen van de woning kunnen ook domotica de mogelijkheden om zelfstandig in de eigen woning te blijven wonen vergroten. Hierbij kan het gaan om ondersteunende domotica (zoals automatische verlichting, gordijnen met afstandsbediening) alsook om toezichthoudende domotica (bijvoorbeeld valsensoren). Een doelgroep waarvoor woningaanpassingen en domotica een specifieke rol spelen, is de doelgroep dementerende ouderen. Voor hen geldt in het bijzonder dat gekeken moet worden welke aanpassingen hun woning levensloopbestendiger maken. Dit kan ook gaan om eenvoudige aanpassingen als donkere plinten en pictogrammen die de cliënt meer zelfvertrouwen geven. Handreikingen voor dementerenden, hun mantelzorgers en woonadviseurs zijn onder meer zijn gedaan door Platform 31. Zorg voor overige randvoorwaarden voor zelfstandig wonen: Naast de toegankelijkheid van de woning is ook de inrichting van de publieke ruimte van belang. Denk hierbij aan toegankelijkheid van de woonomgeving voor rollators, scootmobiels en minder validen, zoals loop-/rollatorrouten en voldoende ruimten voor formele en informele ontmoetingsplekken (tuintjes, groen, bushalten), vooral ook nabij diverse breng- en haalfuncties (supermarkt, school, buurthuis, zorgcentrum). 17

De beschikbaarheid van haaldiensten (winkels, openbaar vervoer, mogelijkheden voor ontmoeting). Voorzieningen als winkels, medisch centrum, apotheek of ontmoetingsplaats moeten nabij zijn, niet alleen vanwege hun primaire functie, maar ook omdat ze een ontmoeting- of netwerkfunctie hebben (Singelenberg et al 2012). Aanwezigheid van zorg- en welzijnsdiensten: mogelijkheden voor zorg en ondersteuning (op afspraak, op afroep of in voortdurende nabijheid), beschikbaarheid van mantelzorg en mogelijkheden voor ontmoeting. Literatuur Groot C de, Dam F van, Daalhuizen F. Vergrijzing en woningmarkt. Den Haag: Planbureau voor de Leefomgeving, 2013. Laagland advies. Eindrapport Doorzonscan Vught. Houten: Laagland advies, 2007. Lijzenga J, Waals Th van der. Woonvoorkeuren specifieke woonvormen voor ouderen: een verhaal met veel gezichten. Arnhem: Companen, 2014. Ministerie van Binnenlandse zaken en Koninkrijksrelaties (BZK). Kamerbrief Transitieagenda Langer zelfstandig wonen 4 juni 2014. Den Haag: Ministerie van BZK, 2014. Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). Notitie Hervorming langdurige ondersteuning. Den Haag: Ministerie van VWS, 2013. Provincie Zuid-Holland. Visie Ruimte en mobiliteit. Den Haag: provincie Zuid-Holland 2014. Rossem F van, Leidelmeijer K, Wever Th, Ham M van den. Randvoorwaarden voor extramuraal wonen bij ZZP s VV 01 t/m 04. Amsterdam: RIGO Research en Advies BV, 2014. Singelenberg J, Triest N van, Xanten H van. Woonservicegebieden: klaar voor de volgende ronde. SEV-advies. Rotterdam: SEV, 2012. Websites cbs.nl ciz.nl dienstgezondheidjeugd.buurtmonitor.nl kcwz.nl platform31.nl spectrum-gelderland.nl wijkenatlas woonmorgenzonderzorgen.nl Centraal Bureau voor de Statistiek Centrum Indicatiestelling Zorg GGD Zuid-Holland Zuid Aedes-Actiz Kenniscentrum Wonen-Zorg Platform 31, Kennis van stad en regio Spectrum, CMO Gelderland Tympaan Instituut Woon Morgen Zonder Zorgen, Oud worden in eigen huis 18

Bijlage 1 Toelichting behoefteramingen In deze toelichting wordt uiteengezet op welke wijze de berekeningen zijn uitgevoerd. Raming van de behoefte aan wonen met zorg op basis van het Ramingsmodel Wonen met Zorg Uitgangspunt voor de berekening van de kengetallen is het aantal cliënten in Zuid-Holland met een geldige AWBZ-indicatie op 1 januari 2014 volgens het Centraal Indicatieorgaan Zorg (CIZ) (Basisrapportage AWBZ juni 2014). Er wordt uitgegaan van indicaties omdat voor die mensen is vastgesteld dat er een zorgvraag is. Gegevens over zorggebruik zijn minder volledig, omdat ze mensen op een wachtlijst of mensen die hun indicatie niet verzilveren buiten beschouwing laten. Daarnaast is uitgegaan van gegevens uit het WoON 2012 5. Voor het maken van de ramingen per gemeente zijn de berekende kengetallen toegepast op de Primosbevolkingsprognoses 2013 van ABF Research. Kengetal beschermd wonen Het uitgangspunt van de berekening is het aantal afgegeven indicaties voor zorgzwaartepakketten (ZZP s) voor de doelgroepen verpleging en verzorging (V&V, 65 jaar en ouder), lichamelijk gehandicaptenzorg (LG, 0-100 jaar), geestelijke gezondheidszorg (GGZ, 18 jaar en ouder) en verstandelijk gehandicaptenzorg (VG, 0-17 jaar, 18 jaar en ouder). De functie licht verstandelijk gehandicaptenzorg (LVG) is buiten beschouwing gelaten, omdat dit een indicatie is die kortdurend wordt afgegeven aan jongeren onder de 23 jaar. Bij de intramurale indicaties (wonen met verblijf in een zorginstelling) kan geen onderscheid gemaakt worden naar leeftijd. De volgende aannamen zijn daarom gedaan: van de intramurale indicaties VG (wonen met verblijf in een zorginstelling) zijn geen leeftijdscategorieën bekend. Uit gegevens van het CIZ (2012) blijkt dat 90% van de indicaties voor de doelgroep VG wordt gegeven aan 18-plussers en 10% aan 0-17-jarigen in Nederland. Deze verhouding is toegepast voor de berekening van de kengetallen. 98% van het aantal afgegeven indicaties voor ZZP s V&V is voor 65-plussers voor somatische zorg (SOM) en psychogeriatrische zorg (PG). Voor de berekening van het kengetal is hiervoor niet gecorrigeerd: alle ZZP s V&V worden afgezet tegen het aantal 65-plussers om het kengetal te berekenen. De notitie Hervorming van de langdurige zorg en ondersteuning (Ministerie van VWS 2013) is als uitgangspunt genomen voor de ZZP s die zijn/worden geëxtramuraliseerd en de fasering daarvan. Omdat de extramuralisatie alleen de nieuwe cliënten betreft, is per doelgroep bepaald hoeveel cliënten jaarlijks instromen in een intramurale voorziening. Voor 2015 tot en met 2019 is dit gedaan door het verschil te nemen tussen de instroom in 2013 en 2012. Vanaf 2020 wordt ervan uitgegaan dat alle cliënten die voorheen in ZZP 1-3 zaten, nu in extramurale vormen van zorg (verzorgd wonen) zitten. ZZP s voor GGZ-C komen onder verantwoordelijkheid van de gemeenten. Omdat deze mensen wel behoefte hebben aan een beschermde woonvorm, zijn ze meegenomen in het kengetal beschermd wonen. Er is geen rekening gehouden met extramuralisatie, omdat dit specifiek gemeentelijk beleid wordt. 5 WoonOnderzoek Nederland van het Ministerie van Volkshuisvesting, Ruimtelijke Ordening en Milieubeheer (VROM).

Kengetal verzorgd wonen Verzorgd wonen is berekend voor mensen met een indicatie voor (extramurale) persoonlijke verzorging op basis van grondslag LG, PG of SOM. Gezien het gemiddelde aantal uren verstrekte persoonlijke verzorging per cliënt is ervan uitgegaan dat dit grotendeels onplanbare zorg is of dit op termijn zal worden (voor ouderen). Mensen met alleen (extramurale) verpleging (zonder persoonlijke verzorging) zijn buiten beschouwing gelaten, omdat dit vaker planbare en kortdurende zorg is. Cliënten die langdurige verpleging krijgen, hebben zeer waarschijnlijk ook een indicatie voor persoonlijke verzorging. Bij verzorgd wonen is gecorrigeerd voor het aantal mensen in de doelgroep V&V, dat in de huidige situatie al gebruikmaakt van een zogenaamd volledig pakket thuis voor ZZP 1 en ZZP 2. Dit betreft 25% van de mensen met ZZP 1 en ZZP 2 (Actiz). Mensen die als gevolg van scheiden van wonen en zorg niet meer voor verblijf in een instelling in aanmerking komen, zijn gerekend tot de doelgroep verzorgd wonen. Hierbij is uitgegaan van dezelfde in- en uitstroompercentages als bij beschermd wonen. Aangenomen wordt dat cliënten verzorgd wonen een geschikte woning nodig hebben. Bij de uitsplitsing naar leeftijd en grondslag is de extramuralisatie verdeeld. Er kan geen rekening gehouden worden met de zorgzwaarte binnen deze categorieën. Kengetal begeleid zelfstandig wonen Mensen binnen de doelgroepen VG en GGZ hebben niet zozeer aanpassingen in de woning nodig, maar wel behoefte aan begeleiding. Tot 1 januari 2015 gebeurde dit vanuit de AWBZ. Met de decentralisatie van de begeleiding en de extramuralisatie van VG en GGZ komen er in gemeenten meer mensen te wonen met deze behoefte. De begeleiding wordt overgeheveld van de AWBZ naar de Wmo en komt onder verantwoordelijkheid van de gemeente te vallen. Voor begeleid zelfstandig wonen is voor mensen binnen de doelgroep GGZ (18 jaar en ouder) uitgegaan van het aantal mensen dat een AWBZ-indicatie heeft voor individuele begeleiding op basis van psychiatrie (PSY). Mensen met alleen groepsbegeleiding zijn buiten beschouwing gelaten, omdat hun begeleidingsvraag in uren vaak beperkt is. Kengetal geschikt wonen Basis hiervoor is het WoON 2012. Uitgangspunt in het RWZ is dat mensen met matige of ernstige ADL-/mobiliteitsbeperkingen 6 behoefte hebben aan een geschikte woning. Een gedeelte van deze mensen ontvangt persoonlijke verzorging en verpleging en valt in het RWZ onder de categorie verzorgd wonen. Er zijn echter ook mensen met een beperking die alleen huishoudelijke verzorging krijgen of geen thuiszorg (bijvoorbeeld omdat ze een gezonde partner hebben). Omdat is uitgegaan van percentages, vormen de respondenten in de steekproef van het WoON 2012 vanwege het grote aantal respondenten een goede afspiegeling van Zuid-Holland. Respondenten die zelf geen beperkingen hebben, maar aangeven dat hun partner matig of ernstig beperkt is, zijn daarom buiten beschouwing gelaten bij de berekening van het kengetal. Op basis van het WoON 2012 is in Zuid-Holland het aantal respondenten (18-64 jaar, 65 jaar en ouder) met beperkingen die geen thuiszorg krijgen berekend. Daarnaast is op basis van het CBS bepaald hoeveel mensen (uitgesplitst in 18-64 jaar en 65 jaar en ouder) alleen huishoudelijke hulp ontvangen in Zuid-Holland. Deze twee groepen vormen het kengetal geschikt wonen. 6 Zoals beperkingen bij lopen, staan of zitten, waardoor hulp bij verplaatsen, wassen, aan- en uitkleden en toiletgang nodig is. 2

Bijlage 2 Woonzorgopgave per gemeente Giessenlanden 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 155 149 165 180 ggz (18+) 36 35 36 37 vg (18+) 54 44 46 46 lg (0-100) 10 9 9 9 verzorgd wonen som (0-64) 20 20 20 20 som (65-74) 31 37 37 37 som (75+) 111 146 193 230 pg (65+) 17 35 40 43 lg (0-100) 17 18 18 19 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 52 54 58 59 vg (18+) 27 38 39 40 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 376 363 362 358 65+ 433 509 570 622 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Gorinchem 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 372 326 357 403 ggz (18+) 91 87 87 89 vg (18+) 134 110 111 113 lg (0-100) 25 23 22 23 verzorgd wonen som (0-64) 49 49 48 48 som (65-74) 66 73 76 87 som (75+) 311 372 445 488 pg (65+) 41 77 86 97 lg (0-100) 42 44 44 45 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 130 134 141 143 vg (18+) 66 95 96 98 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 949 939 920 905 65+ 1.039 1.117 1.233 1.389 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015

Hardinxveld-Giessendam 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 192 170 183 201 ggz (18+) 44 42 43 44 vg (18+) 65 53 55 56 lg (0-100) 13 12 12 12 verzorgd wonen som (0-64) 24 25 26 26 som (65-74) 33 37 35 40 som (75+) 167 199 249 269 pg (65+) 21 40 44 48 lg (0-100) 21 22 23 24 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 62 65 70 71 vg (18+) 32 46 48 49 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 449 445 453 450 65+ 536 583 632 694 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Leerdam 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 240 223 250 276 ggz (18+) 53 52 53 54 vg (18+) 79 65 67 69 lg (0-100) 15 14 13 14 verzorgd wonen som (0-64) 28 29 28 28 som (65-74) 43 49 50 51 som (75+) 198 258 331 389 pg (65+) 27 52 60 66 lg (0-100) 25 26 27 27 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 76 80 85 87 vg (18+) 39 57 58 59 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 539 534 524 521 65+ 670 764 863 951 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 2

Molenwaard 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 284 258 279 302 ggz (18+) 70 68 69 69 vg (18+) 104 86 87 87 lg (0-100) 21 19 19 19 verzorgd wonen som (0-64) 41 42 42 42 som (65-74) 57 62 59 62 som (75+) 202 266 346 386 pg (65+) 32 61 67 73 lg (0-100) 35 37 37 38 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 101 105 110 111 vg (18+) 51 75 75 76 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 741 734 723 707 65+ 793 884 962 1.042 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 Zederik 2015 2020 2025 2030 beschermd wonen v&v (65+) 147 136 151 166 ggz (18+) 34 33 34 35 vg (18+) 51 41 43 44 lg (0-100) 10 9 9 9 verzorgd wonen som (0-64) 19 19 19 19 som (65-74) 28 31 31 33 som (75+) 116 153 194 217 pg (65+) 16 32 36 40 lg (0-100) 16 17 18 18 begeleid zelfstandig wonen ggz (18+) 49 51 54 56 vg (18+) 25 36 37 38 geschikt wonen (exclusief verzorgd wonen) 18-64 352 343 342 343 65+ 412 464 519 573 bron: ABF Research 2013, BZK/CBS, WoON 2012, DANS, CIZ 2014; bewerking Tympaan Instituut 2015 3

Colofon augustus 2015 - A.M. van Essen, M.G.A. Ligtvoet-Janssen, F.C. Schiller Tympaan Instituut Dit is een gratis uitgave van het Tympaan Instituut en is onder vermelding van 0719 te bestellen bij het Tympaan Instituut 4