Toepassen insectparasitaire nematoden bij Eikenprocessierupsen beheer Initiatiefnemers Biocontrole en Bedrijfsgegevens Beerseweg 50 5451 NR Mill Tel.: 0485-455 557 Contactpersoon: Henry Kuppen info@kuppen-bomen.nl Bedrijfsgegevens Biocontrole Onderzoek en Advies Oosteinde 52 8351 HH Wapserveen Tel.: 0521-321112 Contactpersoon: Silvia Hellingman info@biocontrole.nl SEPTEMBER 2011 Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def
Inhoudsopgave 1 Historie... 4 1.1 Aanleiding rapportage... 5 1.2 Doel... 5 2 Bestrijdingsmiddelen... 6 2.1 Chemische middelen... 6 2.1.1 Dimilin... 6 2.1.2 Decis ES... 6 2.2 Biologische middelen... 7 2.2.1 Bacillus thuringiensis subsp. aizawai... 7 2.2.2 Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki... 7 2.2.3 Werkingsmechnisme Bacillus thuringiensis... 8 2.2.4 NeemAzal... 9 3 Insect parasitaire nematoden... 10 3.1 Toelating... 10 3.2 Werkingsmechanisme Tp-nema... 11 3.3 Vergelijking chemisch, biologisch en insectparasitair... 12 4 Toepassing insectparasitaire nematoden... 13 4.1 Ontwikkeling larven... 13 4.2 Formulering Tp-nema... 13 4.3 Toepassingsmoment... 14 4.4 Temperatuur... 14 4.5 UV licht... 14 4.6 Wind... 14 4.7 Regen... 15 4.8 Spuitmethode... 15 5 Resultaten... 16 5.1 Gemeente Steenwijkerland... 17 5.2 Gemeente Meppel... 18 5.3 Gemeente de Wolden... 19 5.4 Gemeente Westerveld... 20 5.5 Gemeente Hoogeveen - Nieuwlande... 22 5.6 Provincie Drenthe N371 Dieverbrug en Uffelte... 23 5.7 België, Provincie Limburg... 24 5.8 Gemeente Enschede... 28 5.9 Gemeente Ridderkerk... 30 5.10 Gemeente Dordrecht... 32 5.11 Gemeente Neerijnen... 34 5.12 Gemeente Zeist... 36 5.13 Gemeente Baarn... 39 5.14 Gemeente Woudenberg... 40 5.15 Gemeente Scherpenzeel... 41 5.16 Gemeente Almelo... 42 Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 1
5.17 Gemeente Twenterand... 44 5.18 Rijkswaterstaat A 58 Zeeland... 46 5.19 Gemeente Houten... 49 5.20 Gemeente Brummen... 51 5.21 Gemeente Bronckhorst... 53 5.22 Gemeente Mill... 55 5.23 Verklaring opname resultaten... 57 5.24 Effecten van nematoden op lange termijn... 58 5.24.1 Gemeente Deventer... 58 5.24.2 Gemeente Hoogeveen... 58 6 Beschermde vlindersoorten... 59 7 Conclusie... 60 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotocopie, scannen of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van en Biocontrole. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 2
Bijlagen Bijlage 1 Bijlage 2 Bijlage 3 Bijlage 4 Bijlage 5 Bijlage 6 Letter of support e-nema Kamervragen LNV TP reclamation Nieuwsbrief Belgisch Limburg Resultaten Regio Noord Resultaten Regio Midden en Zuid Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 3
1 Historie Eikenprocessierupsen veroorzaken gezondheidsklachten wanneer men ermee in contact komt. Om deze reden worden de rupsen in Nederland sinds 1991 bestreden. De methodes die gebruikt worden hebben de laatste jaren een grote vlucht genomen. Zo werd in de beginjaren nog veel met vacuümtanks gezogen en was het verbranden van nesten een reguliere methode. In de afgelopen tien jaar is het gebruik van zowel chemische- als biologische middelen een geaccepteerde methode geworden. Het gebruik van insecticiden dient beperkt toegepast te worden.een degelijke risico inventarisatie en beheerplan moet opgesteld worden om een weloverwogen keuze te kunnen maken. Als dit achterwege blijft zal veelal een beslissing genomen worden die niet op feiten is gebaseerd en het milieu mogelijk onnodig belast. Deze ontwikkeling is de reden dat Kuppen Boomverzorging permanent op zoek is naar methodes die minder belastend zijn maar ook in het arbeidsproces een toegevoegde waarde kennen. De methodes die ingezet worden dienen primair om overlast voor de omgeving te beperken maar het welzijn van medewerkers is mede een bepalende factor bij de innovatie in het eikenprocessierupsen beheer. Biocontrole heeft eveneens haar specialisme sinds jaren gelegd in het beperken van milieubelasting. Onder andere middels het inzetten van natuurlijk vijanden en parasieten streeft Biocontrole naar een verantwoord beheer door het creëren van een natuurlijke balans. Per toeval heeft Biocontrole in 2008 geparasiteerde rupsen van de wapendrager ontdekt. In de kweek bleken dit de inheemse Steinernema feltiae te zijn. Deze nematode komt in diverse strains (ondersoorten) voor, de gevonden soort blijkt echter tot een specifieke strain te behoren maar niet dezelfde strain die doorgaans op de markt te koop is en actief is op lagere temperaturen. In een Duits laboratorium zijn de nematoden vermenigvuldigd en zijn de eerste producties ingezet in laboratorium proeven. Na het noodzakelijke bijstellen van formuleringen en toe te passen Steinernema spp strains zijn uiteindelijk 4 verschillende types het meest geschikt gebleken. Kenmerkende eigenschap van de gekozen strains is de werkingstemperatuur van 4 ºC welke noodzakelijk is om de rupsen in een vroeg stadium te kunnen bespuiten. De resultaten waren uiteindelijk dusdanig bemoedigend dat in sommige gevallen 100% afdoding mogelijk bleek. Dit was voldoende reden om in 2010 de laboratorium proeven om te zetten naar praktijkproeven. In 2010 zijn 823 bomen behandeld waarbij gezocht is naar de beste omstandigheden en formulering. Uit deze proeven is naar voren gekomen dat machines, formulering, tijdstip, bedekking en frequentie bepalende factoren zijn voor het welslagen van de inzet van insect parasitaire nematoden*. Uiteindelijk is een verbeterpunten naar voren gekomen maar was de schaal van de proef en de resultaten waarbij met twee behandelingen merendeels een afdoding van 80 tot 85 % werd gerealiseerd een geweldige motivatie om hiermee verder te gaan. De nematoden zijn onder de productnaam Tp-nema op de markt gebracht. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 4
1.1 Aanleiding rapportage Vanuit de opdrachtgevers en pers is een grote belangstelling getoond voor de innovatieve inzet van nematoden in het beheer van de eikenprocessierups. Vooral politici en boombeheerders zien de methode als een positieve bijdrage in het verantwoord omgaan met het milieu. Gezien de specifieke omstandigheden* waaronder de nematoden tot een succes kunnen leiden is door Biocontrole(licentiehouder) in afstemming met voor een gelimiteerd bedrijven gekozen welke capabel worden geacht de nematoden toe te passen. Dit jaar diende als een praktijk uitvoering zodat het protocol verder is bij te stellen. In 2010 waren de weersomstandigheden volstrekt anders dan in het voorjaar 2011. In 2011 is op diverse locaties gewerkt met Tp-nema. Deze rapportage zal een ieder op een open manier op de hoogte brengen van de resultaten van nematoden behandelingen in 2011. De rapportage is te downloaden via www.eikenprocessierups.org. 1.2 Doel Inzicht verschaffen in resultaten en conclusies die van toepassing zijn bij het toepassen van insectparasitaire nematoden in het eikenprocessierupsen beheer. * Zie rapport Biocontrole: bestrijding eikenprocessierupsen met insectparasitaire nematoden, auteur: Silvia Hellingman, 2010. Te downloaden via www.eikenprocessierups.org Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 5
2 Bestrijdingsmiddelen Bestrijdingsmiddelen dienen toegepast te worden als een plaagdruk tot een zekere aantastingsdrempel is gestegen. Voorwaarde is dat dit wordt toegepast nog voordat in het vierde larvale stadium de overlast gevende brandharen ontstaan. Groot voordeel is hiermee dat overlast voor de omgeving veelal tot een acceptabel niveau wordt gereduceerd en de toepassers nauwelijks een persoonlijke belasting van de gezondheid ondervinden. De bestrijdingsmiddelen zijn grofweg in te delen in twee groepen. De chemische bestrijdingsmiddelen en de biologische bestrijdingsmiddelen, beide behoren tot de insecticiden en hebben een toelating nodig van het Ctgb (College voor de toelating van gewasbeschermingsmiddelen en biociden). Veel gemeentes hebben het beleid om geen chemische middelen te accepteren, sommigen accepteren eveneens geen biologische middelen. 2.1 Chemische middelen Dit overzicht beperkt zich tot de middelen die doorgaans toegepast worden. 2.1.1 Dimilin In de begin jaren van de bespuitingen tegen eikenprocessierupsen werd algemeen gekozen voor het chemisch bestrijden met Dimilin, het middel is zeer effectief maar kent behoorlijke nadelen door de grote milieubelasting en niet selectieve werking. Dimilin Werkzame stof Diflubenzuron Contactmiddel werkt in op vervelling; Niet selectief, schadelijk voor niet- doelwit arthropoden (geleedpotigen), bijen en hommels; Zeer giftig voor in het water levende organismen; Gevaarsymbool N Milieugevaarlijk 2.1.2 Decis ES Decis kent op dit moment geen toelating in het openbaar groen en zit in een aanvraag van herregistratie voor diverse teelten. Er is geen herregistratie voor het openbaar groen aangevraagd. Omdat het soms abusievelijk toch wordt toegepast en het wel een toelating kent in het buitenland is het middel opgenomen in het overzicht. Het middel is sterk toxisch. Decis ES Werkzame stof Deltamethrin Snelle contactwerking op huid en maag: Niet selectief, schadelijk voor niet-doelwit arthropoden( geleedpotigen); Zeer giftig in het aquatisch milieu; Gevaarsymbool N Milieugevaarlijk Xn Schadelijk Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 6
2.2 Biologische middelen Biologische middelen zijn van de toegepaste bestrijdingsmiddelen in het eikenprocessierupsen beheer het meest populair. De resultaten zijn mits zorgvuldig toegepast nagenoeg gelijk aan de chemische bestrijding en de milieu belasting is vele malen minder. 2.2.1 Bacillus thuringiensis subsp. aizawai Onder diverse product namen wordt de Bt aizawai stam toegepast, het meest toegepast product is Xen Tari WG. Na een etiket uitbreiding wordt dit middel sinds 2004 vooral toegepast tegen eikenprocessierupsen. De specifieke aizawai stam blijkt vooral effectief op het jong larvale stadium van de eikenprocessierups. Xen Tari WG Werkzame stof Bacillus thuringiensis aizawai Maagpenetratie door toxische kristal vorming; Selectieve werking op Lepidoptera; Schadelijk voor in het water levende organismen; Gevaarsymbool Xn Schadelijk 2.2.2 Bacillus thuringiensis subsp. kurstaki De specifieke kurstaki stam is al jaren in diverse teelten in gebruik. De effectiviteit van de stam kurstaki wordt verondersteld op eikenprocessierupsen minder te zijn. Dit blijkt ook uit praktijk proeven die in 2011 door zijn gedaan. Bij een proef behandeling onder gelijke omstandigheden bleek Xen Tari meer effectief te zijn en waren twee behandelingen met Bt kurstaki nodig om hetzelfde resultaat te bereiken als met Bt aizawai. DiPel ES, Werkzame stof Bacillus thuringiensis kurstaki Maagpenetratie door toxische kristal vorming; Selectieve werking op Lepidoptera; Gevaarsymbool Xn Schadelijk Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 7
2.2.3 Werkingsmechnisme Bacillus thuringiensis Bt s dienen op het blad aangebracht te worden, een goede bedekking van de complete kroon maar zeker de bovenste kroonhelft is noodzakelijk voor een goed resultaat. Middels vraat komen de Bt toxinekristallen in het darmkanaal. Doordat de toxinen aan de darm receptors geactiveerd worden raakt het epitheelweefsel beschadigd en wordt de darm geperforeerd. De sporen komen in het rupsenlichaam terecht en de rups gaat dood. toxinekristal toxinekristal Opname toxinekristallen door rups (afbeelding Bayer CropScience) Na inname stopt de vraat binnen 1 tot 4 uur. Bij behandelingen in het tweede en derde larvale stadium is het resultaat optimaal en sterven deze binnen 2 tot 10 dagen. Geactiveerde toxinen Geactiveerde toxinen breken door darmkanaal (afbeelding Bayer CropScience) Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 8
2.2.4 NeemAzal Het extract van de tropische Neemboom (Azadirachta indica ) wordt onder de productnaam NeemAzal op de markt gebracht. Het middel kan effectief zijn tegen eikenprocessierupsen hoewel er in Duitsland in houtproductie opstanden te Beieren beperkte resultaten werden bereikt. De voornaamste werking is de systemische opname door de plant. De contactwerking is slechts ondersteunend. Toepassingsmoment is essentieel voor een goed resultaat. NeemAzal Werkzame stof Azadirachtine A Werkt in op vervelling en vruchtbaarheid; Breed werkend op rupsen en soft body insecten; Schadelijk voor in het water levende organismen; Gewasgevoeligheid bij peren; Gevaarsymbool Xi Irriterend Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 9
3 Insect parasitaire nematoden Insectparasitaire nematoden welke ingezet worden in het beheer van de eikenprocessierups worden op de markt gebracht onder de productnaam Tp-nema. De nematoden die ingezet worden zijn inheems en komen van nature in de bodem voor. Deze Europese nematode, Steinernema spp. is een andere subspecie zoals commercieel ingezet wordt op onder andere emelten. Zie hiervoor ook Bijlage 1, Letter of Support e-nema. Bijzondere eigenschap van Tp-nema is dat deze al bij lage temperaturen vanaf 4º Celsius actief is en ingezet kan worden. De nematode dringt bij contact insecten in, die een soft body hebben. Nematoden leven in symbiose met een bacteriegroep. Elke nematode soort heeft een specialisatie. Enkele soorten richten zich op keverlarven, andere op vliegenlarven, rupsen, en sommige soorten zijn algemeen. Sommige kunnen zich ontwikkelen in diverse soorten insecten. De bacteriegroep waarmee de symbiose is ontstaan zorgen voor de afdoding van het geparasiteerde insect. Echter bij gebrek aan een gastheer sterven ze. Nematoden zijn niet schadelijk voor mens en dier en ook niet schadelijk voor planten. Als de nematoden eenmaal in de rupsen zitten krijgen deze door de bacteriegroei een darminfectie waardoor ze stoppen met vreten. In de kadavers ontstaat een nieuwe generatie die op zoek gaat naar nieuwe gastheren. In het geval van de eikenprocessierups zullen de pas geboren nematoden sterven als er ze geen mogelijkheden hebben te migreren. Als de aangetaste rupsen in een nest bij elkaar zitten zullen de uitgekomen nematoden kruipen naar de dichtstbijzijnde rupsen. Voorwaarde is dat het op dat moment vochtig en donker is. Nematoden kunnen geen UV-licht verdragen. Na oplopen van de infectie zullen de rupsen binnen 5 10 dagen sterven. Echter als er veel nematoden in één keer de rupsen binnendringen dan kunnen ze al binnen enkele uren sterven. 3.1 Toelating Naar aanleiding van Kamervragen antwoordde de Minister van Landbouw positief te zijn ten aanzien van de inzet van nematoden: Producten met insectenparasitaire nematoden mogen worden toegepast zonder een toelating binnen de Wet Gewasbeschermingsmiddelen en Biociden. Wel is voor het uitzetten van nematoden ontheffing dan wel vrijstelling van de Flora- en faunawet vereist. Voor de nematode in kwestie (Steinernema feltiae) geldt een vrijstelling van de Flora- en faunawet. Zie bijlage 2, Kamervragen LNV. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 10
3.2 Werkingsmechanisme Tp-nema 1 1 4 2 3 Schematische weergave werkingsmechanisme. (Bron www.plantenziektekunde.nl) Verklaring schematische weergave: 1 Nematoden dringen rups binnen; 2 Bacteriën komen vrij er ontstaat vermenigvuldiging van nematoden; 3 Eikenprocessierups gaat dood; 4 Jonge nematoden verlaten afgestorven rups op zoek naar nieuwe gastheer; TP nema, Steinernema feltiae Inheemse insectparasitaire nematoden; Breedwerkend op rupsen en soft body insecten; Vrij toepasbaar is geen bestrijdingsmiddel. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 11
3.3 Vergelijking chemisch, biologisch en insectparasitair Product naam Werkzame stof Aard Werkings spectrum Dimilin Diflubenzuron chemisch geleedpotigen, bijen en hommels Decis ES Deltamethrin chemisch geleedpotigen en bijen Xen WG Tari DiPel ES NeemAzal Bacillus thuringiensis aizawai Bacillus thuringiensis kurstaki Azadirachtine A biologisch biologisch biologisch werkzaam op Lepidoptera werkzaam op Lepidoptera Lepidoptera en soft body insecten Tp-nema n.v.t. insectparasitair Lepidoptera en soft body insecten Bijzonderheden zeer giftig voor waterorganismen zeer giftig voor waterorganismen schadelijk voor waterorganismen schadelijk voor waterorganismen schadelijk voor waterorganismen geen Gevaar symbool N milieugevaarlijk N milieugevaarlijk Xn schadelijk Xn schadelijk Xn schadelijk Xi irriterend geen In alle gevallen is bij het toepassen van bovenstaande middelen een toetsing van beperkingen vanuit de Flora en faunawet verplicht. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 12
4 Toepassing insectparasitaire nematoden Het succes van de toepassing van nematoden is afhankelijk van de volgende factoren: Ontwikkeling larven; Formulering; Toepassingsmoment; Temperatuur; UV licht; Wind; Regen; Spuitmethode. 4.1 Ontwikkeling larven Aangezien Tp-nema de larven moeten binnen dringen is het noodzakelijk dat de nematoden op de larven worden gespoten. In de avond en nacht zijn de rupsen doorgaans aan het vreten en is er een contact moment mogelijk. Bij het vervellen zijn de rupsen een periode immobiel en verblijven in de nesten. Afhankelijk van temperatuur en levensfase kan dit variëren van enkele uren tot enkele dagen. Als de rupsen in nesten verblijven met dichte spinsels is het nagenoeg onmogelijk voldoende nematoden op alle rupsen te krijgen. Tenzij met injectielansen wordt gewerkt. Naarmate de levensfase toeneemt worden de vervellingshuiden harder en kan de nematode moeilijker binnen dringen. Omdat Tp-nema een contactwerking kent hoeft er nog geen bladontwikkeling te zijn. Vanaf het moment dat de larven uit de eitjes komen kan er worden ingegrepen. Het merendeel van de bespuitingen met Tp-nema wordt vanaf het tweede larvale stadium ingezet wat meestal in de tweede tot derde week van april is ontwikkeld. 4.2 Formulering Tp-nema Door het toepassen van een specifieke formulering waarbij de nematoden in een gel verspoten worden blijven de nematoden gemiddeld 2 á 3 uur in leven. Van deze gel van natuurlijke oorsprong is de concentratie zodanig aangepast dat de nematoden niet stikken en/of uitdrogen. De formulering luistert heel nauw. Een gram meer kan al consequenties hebben op de werking. Er is 2 jaar lang geëxperimenteerd totdat de juiste verhouding is gevonden. Bespoten larven L3 Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 13
4.3 Toepassingsmoment Nematoden zijn bodemorganismen dit houdt in dat ze bij toepassing op een boom makkelijk kunnen uitdrogen, de omstandigheden dienen geschikt te zijn tijdens de toepassing. Hiervoor dienen de volgende omstandigheden geschikt te zijn. 4.4 Temperatuur Nematoden worden doorgaans actief vanaf 9 Cº. Door het toepassen van een speciale strain Steinernema is inzet vanaf 4 Cº mogelijk. Bij deze temperatuur is Tp-nema actief en zullen deze de larven kunnen binnendringen. Er zijn nog geen beperkingen waargenomen met de maximale temperatuur. 4.5 UV licht Nematoden zijn bodemorganismen UV-licht heeft daarop een negatieve invloed dit houdt in dat ze bij toepassing op een boom makkelijk kunnen uitdrogen. Door nematoden toe te passen in de avond en nacht worden de invloeden van UV licht geminimaliseerd. Gemeente Twenterand te Vriezenveen geschikte omstandigheden ochtendnevel 5.15 uur 4.6 Wind Zoals bij alle spuitmethodes is het beperken van drift noodzakelijk. Bij chemische en biologische middelen is dit vanuit milieutechnische overwegingen belangrijk. Bij de toepassing van nematoden is dit vooral vanuit effectiviteit van belang. De grens die gesteld wordt aan het nog redelijk kunnen toepassen van Tp-nema ligt op 3 Beaufort. Indien het bomen betreft tot 15 meter kan er in sommige gevallen worden afgeweken als de kronen nog steeds voldoende bereikt kunnen worden. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 14
4.7 Regen Indien de nematoden van de boom spoelen is er geen effect te verwachten en zijn de omstandigheden ongeschikt. In tegenstelling tot de andere bestrijdingsmiddelen kan een lichte motregen echter een positieve uitwerking hebben. Doordat er een hogere luchtvochtigheid is en de bomen al vochtig zijn blijven nematoden langer in leven. Dit vergroot de overleving van de nematoden en kans op parasitering. 4.8 Spuitmethode De juiste methode blijkt een belangrijk onderdeel te vormen bij de ontwikkeling van de toepassing van nematoden. De gangbare machines in de handel zijn niet geschikt voor het verspuiten van levende organismen zoals nematoden. De aanpassingen zijn door Agrodoorten te Wapserveen gedaan zodat de nematoden onbeschadigd in de bomen zijn aan te brengen. Gebleken is dat de afstand tot het gewas ook van invloed is, als de bomen van korte afstand worden bespoten zal een aanzienlijk deel gekneusd of gedood zijn en niet meer effectief kunnen parasiteren. Detail aangepaste spuitkop Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 15
5 Resultaten Voorafgaande aan de bespuiting en de resultaten is het belangrijk om eerst stil te staan bij de ontwikkeling van de rupsen in 2011. Door het warme en droge voorjaar hebben de eikenprocessierupsen zich vele malen sneller ontwikkeld dan in 2010. Toen er gestart kon worden met de bespuitingen was een belangrijk deel rupsen al in het tweede en derde larve stadium. In sommige gevallen werkten de nematoden wel, maar de rupsen en nesten bleven zichtbaar en moesten helaas nog worden verwijderd. Door de snellere ontwikkelingen van de rupsen kwamen we erachter dat de dosering snel moest worden aangepast aan de hoeveelheid en ontwikkeling van de rupsen. Dit was vooral het geval op twee locaties met een zeer zware haardaantasting zoals in Belgisch Maaseik en in Rilland in de provincie Zeeland. Zie bijlage 3 TP reclamation. Alle bomen zijn 2x behandeld met nematoden met een bepaalde interval. De rupsen worden moeilijk door nematoden geparasiteerd als ze aan het vervellen zijn. Daarom is rekening gehouden met de ontwikkeling in het eikenprocessierups station in Dieverbrug. De ontwikkeling van de rupsen in het station en vervellingsmomenten waren leidend voor het bepalen van het toepassingsmoment. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 16
5.1 Gemeente Steenwijkerland Van de 350 behandelde bomen in Wanneperveen, Driftlakenseweg en Nieuwedijk zijn totaal 62 bomen aangetast met in totaal 81 kleine nestjes. Vergelijkbare referentie locatie is de Veneweg. Daadwerkelijk aangetroffen nestjes in de Veneweg is 252 nesten in 102 aangetaste bomen. Als de getallen van beide locaties met elkaar worden vergeleken dan kan de conclusie worden getrokken dat de nematoden voor een flinke reductie in het nesten hebben gezorgd. Geanalyseerde nest uit behandelde locaties: In totaal zijn in een overgebleven nestje 12 rupsen gevonden. Opengesneden rups van de behandelde locatie Op basis van het monster van de behandelde rupsen in Steenwijkerland zijn de volgende conclusies getrokken. De nematoden ontwikkelde zich vlot in de rupsen. Slechts één rups heeft zich verpopt maar de vlinder is niet uitgekomen. Tijdens inspectie is een duidelijk verschil waargenomen in maat en kleur van de nesten in vergelijking met de onbehandelde locaties. In Steenwijkerland zijn voornamelijk halfwas bomen behandeld. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 17
5.2 Gemeente Meppel Op de behandelde 300 bomen, variërend van jongwas tot volwassen bomen zijn slechts 24 kleine nestjes aangetroffen. Ook hier zijn monsters meegenomen. Van deze monsters heeft geen enkele van de behandelde rupsen zich verder ontwikkeld. Ze stierven allemaal ruim 1 week na de behandeling. In Meppel zijn later in het seizoen 20 bomen behandeld, na ontdekking van rupsen tijdens het snoeien. De locatie betreft de Meenteweg aan de zijde van Meppel. Deze bomen waren niet gepland om met nematoden te worden behandeld. Tussen de behandelde bomen was een nest in het 4 de larvestadium. Na de behandeling hingen de rupsen na één week dood. Behandelde nest in 4 de larvale stadium Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 18
5.3 Gemeente de Wolden Van de 250 behandelde bomen zijn 3 bomen aangetast met in totaal 5 nesten. Van de onbehandelde referentie bomen op het Boerdpad en Haakswold hadden in totaal 60 aangetaste bomen 99 nesten. De effecten van de nematoden behandeling op Boerpad en Haakswold was duidelijk zichtbaar. De nesten die overgebleven zijn waren relatief klein, terwijl de nesten in de onbehandelde bomen beduidend groter waren. Ook zagen de bomen er goed uit met weinig vraat. Behandelde bomen aan Boerpad Gemeente de Wolden. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 19
5.4 Gemeente Westerveld In Westerveld zijn 4 locaties behandeld. In totaal 649 bomen. Locaties Schapendrift en Dorpstraat zijn schoon gebleven. Locatie Schapendrift was op basis van veldopname met zekerheid minstens 40 nesten te verwachten. Tijdens de wintersnoei zijn op deze locatie oude nesten verwijderd. Uit ervaring weten we dat de eikenprocessievlinder voor een groot deel in dezelfde en aanpalende bomen blijft en slechts een deel van de populatie vliegt weg op zoek naar nieuwe locaties. Voorafgaande aan de verspuiting aan het Schapendrift zijn 40 kleine Epr kolonies geteld. Meenteweg Havelte zijn 2 nestjes in 1 boom aangetroffen. Aan de overkant van dezelfde weg waren er 16 nesten waargenomen waarvan een deel grote nesten. Onbehandelde boom Locatie van der Sluisweg te Uffelte, hier was een forse aantasting te verwachten. Minstens 144 bomen waren aangetast. Dit resultaat is opgenomen tijdens de intake 2 weken voorafgaande aan de eerste behandeling. In totaal zijn na de behandeling 25 bomen met nog zeer kleine nesten aangetroffen. In totaal zijn 35 nesten verwijderd aan de Van der Sluijsweg. Ook van deze locatie zijn rupsen meegenomen ter controle. Hieruit zijn een paar vlinders uitgekomen die niet vitaal genoeg waren om zich te vermenigvuldigen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 20
Overgebleven rupsen na behandeling. Deze raken gedesoriënteerd. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 21
5.5 Gemeente Hoogeveen - Nieuwlande In totaal zijn hier 271 bomen behandeld. De eerste behandelronde is op 7 mei 2011 geweest en de 2 de één week later. Een deel van de rupsen was al in het 3 e larvestadium en overgaand naar het 4 de stadium. De tweede behandeling is derhalve gewerkt met een verhoogde dosering. Op deze locatie was een forse aantasting te verwachten. Tijdens de opname van de resultaten zijn 12 aangetaste bomen met in totaal 33 nesten waargenomen. Opvallend waren enkele nesten die leeg waren. Nadeel van zo laat spuiten is de overgebleven rupsen nog brandharen bevatten en alsnog verwijderd moeten worden. Ook van deze locatie zijn monsters meegenomen ter controle. De meegenomen rupsen vraten nauwelijks en binnen 2 weken was een groot deel ook dood. Slechts een enkele rups ging over tot verpopping maar er is geen vlinder uitgekomen. De referentielocatie Rieghoogtendijk is hemelsbreed ongeveer 4 km van de Brugstraat, deze locatie had 60 bomen met in totaal 262 nesten. Meegenomen monster Gemeente Hoogeveen Nieuwlande. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 22
5.6 Provincie Drenthe N371 Dieverbrug en Uffelte Voor de Provincie Drenthe, N371 Dieverbrug en Uffelte zijn 176 bomen behandeld op locaties waar we nesten zouden verwachten. Op beide locaties waren in 2010 oude en uitgevlogen nesten aangetroffen. Met zekerheid is niet te zeggen hoeveel nesten er zouden zijn, maar in Dieverbrug zijn 21 nesten geteld (intake voorafgaand aan behandeling) en in Uffelte 18 nestjes aangetroffen. Eindresultaat is 5 aangetaste bomen met in totaal 5 nestjes. Met name het nest in Uffelte was niet groter dan een pingpong bal. Ook de meegenomen rupsen uit de behandelde provinciale bomen zijn niet tot vlinders ontwikkeld Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 23
5.7 België, Provincie Limburg In Belgisch Limburg is een proef gedaan op 183 bomen. In samenspraak met de opdrachtgever is besloten om de effecten van éénmaal- en tweemaal behandelen te vergelijken. 183 bomen zijn éénmaal behandeld waarvan 138 bomen een herhalingsbehandeling hebben gehad. Kenmerkend voor het gebied is de massale aantasting waarbij nagenoeg geen eik is te vinden welke niet is aangetast. Gekozen is voor drie locaties om de behandeling op uit te voeren. Door diverse buiten de uitvoering gelegen oorzaken is de periode van de eerste inzet sterk vertraagd. Bosstraat te Bree 11 volwassen bomen hebben in het verleden voor de particulier nabij de bomen veel overlast bezorgd. Tijdens de eerste behandeling op 28 april waren de rupsen al volop zichtbaar in de bomen aanwezig. De omstandigheden waren goed om te spuiten. De bomen zijn tweemaal behandeld, in een tweede behandeling op 5 mei is de dosis verdubbeld. Uiteindelijk is het doel op deze locatie niet bereikt. De rupsen bleken wel geïnfecteerd maar de afdoding vond onvoldoende snel plaats, hierdoor zette de ontwikkeling toch door en was er toch sprake van onacceptabele overlast. Het afwachten van het resultaat, afdoding van de rupsen, is praktisch niet mogelijk geweest omdat de overlast verwijdert moest worden. Bruine rupsen blijken na onderzoek geïnfecteerd met nematoden maar onvoldoende vlug afgedood Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 24
Elsputterstraat te Bree Ook op deze locatie waren al nesten zichtbaar aanwezig op de stammen. Enkele rupsen waren bij de eerste behandeling aan het vervellen van L3 naar L4. De bomen verkeerden in de halfwasfase en waren zeer goed te bereiken. De helft van deze bomen is eenmaal behandeld het resterende deel is tweemaal behandeld. Ook hier zijn beperkte resultaten bereikt, de omstandigheden waren vergelijkbaar met de Bosstraat. Monstername van deze locatie laat parasitering door nematoden van de rupsen zien. Gezien de overlast ter plekke is besloten om het merendeel te verwijderen middels de Epr Compact Unit zuigmethode. Stammonster, geïnfecteerde rups Om de nematoden resultaten toch de kans te geven zich volledig te laten ontwikkelen zijn twee bomen nogmaals behandeld. Na deze behandeling is gebleken dat de rupsen nagenoeg allemaal afgedood zijn. Helaas bleef de overlast van de nesten door de ontwikkeling van brandharen een restend probleem. Het doel wat gesteld wordt, overlast beperken/voorkomen is op de locatie in Bree onvoldoende bereikt. Als mogelijke oorzaken komen de volgende zaken naar voren. Eerste toepassing op 28 april is te laat geweest een eerder tijdstip had mogelijk betere resultaten gegeven maar eerste afspraken zijn uitgesteld; Plaagdruk was enorm zodoende had een hogere dosering waarschijnlijk betere resultaten gegeven; Weersomstandigheden waren mogelijk minder gunstig in verband met lage luchtvochtigheid; Snelle ontwikkeling van de rupsen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 25
Fietspad De Brand te Maaseik Dit gebied kenmerkt zich door een zeer gevarieerde beplanting in een natuurlijke omgeving. De bomen variëren van jongwas tot volwas formaat. De aantasting is wisselend van kaalvraat tot aantasting door enkele nesten. Alle bomen zijn hier tweemaal behandeld, de spuitomstandigheden waren telkens goed met weinig wind. De Brand tijdens herhalingsbehandeling De resultaten laten hier een ander beeld zien ten opzichte van de behandelde bomen in Bree. De omstandigheden verschillen mogelijk onder andere omdat het gebied wordt gekenmerkt door een vochtiger biotoop. Tijdens de eerste behandeling waren de rupsen tot ongeveer twee weken achter in ontwikkeling op de locaties in Bree. De eerste behandeling heeft plaats gevonden op een gunstiger L2/L3 stadium. Aan de hand van de monsters is een hogere afdoding waargenomen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 26
Monsterkweek Maaseik Detail behandelde boom te Maaseik Het totaal van de resultaten op de locatie in Maaseik lijken beter, dit en de resultaten op een groot andere locaties geeft het vertrouwen om er toch mee verder te willen gaan. Zie bijlage 4 Belgische nieuwsbrief Provincie Limburg Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 27
5.8 Gemeente Enschede 458 bomen zijn twee maal behandeld. De resultaten op de Boekelosestraat lijken op de jongwas bomen beperkt, de nesten zijn wel kleiner maar toch nog in een behoorlijk aanwezig. Mogelijke droge omstandigheden en beperkte spuitafstand tot de bomen kunnen een oorzaak zijn van een vermindert resultaat. De resultaten op de Windmolenweg zijn het beste waar te nemen. Hier zijn nog slechts enkele nestjes overgebleven in vergelijk met de referentie bomen waar vaak meerdere nesten per boom zijn waargenomen. Monster Windmolenweg opengesneden rups met inhoud van volwassen en jonge generatie nematoden De resultaten op de Windmolenweg zijn goed waar te nemen, er bevinden zich voornamelijk nog kleine nesten op de behandelde bomen. Maximaal 5 nesten lijken ongestoord. Het doel overlast beperken is bereikt, de werking lijkt zelfs zo positief dat slechts nog incidenteel een nest voor overlast zou kunnen zorgen op het van 458 bomen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 28
straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Boekelosestraat vw 60 0 0 % vw 8 1 13 % jw 78 14 18 % jw 9 1 11 % Windmolenweg hw 320 6 2 % hw 29 17 59 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Algemene indruk is dat de nesten van de behandelde bomen vooral kleiner zijn. De verstoring leek dusdanig dat de behandelde rupsen hun levenscyclus niet hebben kunnen vervolmaken en afgestorven zijn. Kleine nest op jongwas boom. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 29
5.9 Gemeente Ridderkerk In totaal zijn 115 bomen behandeld. De eerste behandeling vond op 19 april plaats, de tweede op 27 april. De locatie aan de Vondellaan is zeer geschikt om nematoden toe te passen. Er bevindt zich een brede beek direct achter de bomen. Drift naar het oppervlakte water is niet te voorkomen. Door het gebruik van nematoden vindt geen verontreiniging van het oppervlaktewater met bestrijdingsmiddelen plaats. Vondellaan De resultaten op de Vondellaan leken bij de controle volgens de opdrachtgever tegen te vallen. Na een zorgvuldige inspectie en de beoordeling van diverse onbehandelde referentie bomen werd deze mening bijgesteld. Op de bespoten bomen waren nog wel nesten waargenomen maar deze waren veelal kleiner. Het nesten op de behandelde bomen was ook significant lager dan op de onbehandelde bomen. Op de onbehandelde referentiebomen zaten vaak meerdere nesten per boom tot soms wel 5 nesten per boom. De jonge bespoten bomen hadden geen enkele nest meer terwijl direct tegenover deze bomen een halfwas boom met meerdere nesten was aangetast. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 30
straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Vondellaan hw 33 13 39 % jw 20 0 0 % Omgeving Vondellaan hw 8 7 87 % Vlietlaan hw 62 11 18 % Sportlaan hw 12 7 58 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Dit beeld was ook op de Vlietlaan waar te nemen, hierbij waren slechts enkele nesten aanwezig en dan nog ook kleine nesten. Het doel overlast beperken is bereikt. Uiteindelijk is het nog weg te nemen nesten laag. Kleine nest op behandelde boom normaal formaat nest op onbehandelde boom Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 31
5.10 Gemeente Dordrecht Binnen de gemeente Dordrecht zijn 110 bomen behandeld. De bomen aan de Provinciale weg zijn volwassen bomen in een vier dubbele rij. Er is veel onderbeplanting aanwezig. Op deze bomen zijn nog enkele nesten waargenomen, sommige nesten hoog in de bomen lijken onvoldoende geraakt en vertonen een natuurlijk gedrag. Een verklaring lijkt het formaat van de bomen te zijn, mogelijk dat het bovenste deel van de kronen ten tijde van de bespuiting door de heersende windkracht 2-3 Bfr. met te weinig middel is geraakt. Het merendeel van de nog aanwezige nesten is echter wel verstoord hierop zijn veelal dode of afstervende rupsen te zien. Slechts op enkele nesten was nog een actie te ondernemen om risico op overlast te voorkomen. Provinciale weg in uitsnede is verstoord gedrag te zien van aangetroffen groep Op de 20 behandelde jongwasbomen aan de van Elzenlingenweg is nog één klein nestje gevonden. Dit is zo minimaal dat hier geen actie op genomen hoeft te worden. Op de referentie bomen zijn nog steeds diverse nesten waargenomen en kan geconcludeerd worden dat de resultaten op dit deel voldoende zijn. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 32
straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Provinciale weg vw 80 8 10 % vw 80 19 23 % Van Elzenlingenweg jw 20 1 5 % jw 11 3 27 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 33
5.11 Gemeente Neerijnen In de gemeente Neerijnen zijn 145 bomen behandeld. Er waren tijdens de opname van de resultaten geen geschikte referentieobjecten beschikbaar. Wel was er vanuit de boombeheerder informatie van het afgelopen jaar welke als referentie is opgenomen. De eerste behandeling heeft op 22 april plaatsgevonden, de tweede behandeling op 2 mei. De spuitomstandigheden waren beide keren optimaal. De resultaten op de Achterweg en Kerkesteeg waren zeer goed. Er is geen enkele nest meer aangetroffen. bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast straat levensfase Waardenburg Achterweg jw 54 0 0 % Achterweg 2010 jw 54 6 10 % Tuil Melsingdreef hw 61 6 10 % Melsingdreef 2010 hw 61 36 60 % Kerkesteeg jw 30 0 0 % Kerkesteeg 2010 hw 30 3 10 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw0-9 meter, hw9-18 meter, vw >18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 34
De Melsingdreef in Tuil liet ook een goed beeld zien, slechts enkele nesten waren aanwezig en waren onvolledig ontwikkeld en klein van formaat, kortom verstoord. Zodoende dient het percentage aangetast genuanceerd te worden. De bomen zijn weliswaar als aangetast opgenomen maar de nog aangetaste bomen zullen nog minimaal overlast kunnen veroorzaken hetgeen het belangrijkst doel is van de bestrijding. Als we dit afzetten tegen de opgegeven 60 % aantasting in 2011 dan is het resultaat hier ook goed. Detail resterende nest Melsingdreef te Tuil Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 35
5.12 Gemeente Zeist De proef binnen de gemeente Zeist was zeer beperkt en heeft slechts op 22 bomen plaatsgevonden, de spuitomstandigheden leken in eerste instantie goed. De resultaten vallen uiteindelijk tegen. Behandelde locatie Weteringlaan Beide keren zijn deze spuitwerkzaamheden uitgevoerd in het begin van de avond. De eerste keer op is op 21 april 20.30 uur geweest waarbij het warm (20 graden Celsius) en al gedurende een lange periode droog was. Mogelijk dat hierdoor de eerste toepassing onvoldoende resultaat heeft opgeleverd. Er was geen wind dus de bomen zijn optimaal geraakt dat kan geen invloed hebben gehad. Tijdens de tweede bespuiting op 2 mei was er meer wind 2 tot 3 Beaufort maar nog steeds zijn de bomen voldoende geraakt. De wind was droog en schraal. Een mogelijke negatief effect kan zijn ontstaan door het versneld uitdrogen van de nematoden. straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Weteringlaan hw 22 13 60 % jw 13 10 75 % Koelaan vw 50 32 64 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 36
De bomen aan de Weteringlaan waren nog steeds bezet met nesten. Wel lijkt er afdoding in de nesten plaats te hebben gevonden, maar feit is dat er nog steeds nestvorming is ontstaan. Doel is overlast te voorkomen of te beperken, dat is hier onvoldoende gelukt. Gezocht wordt naar een logische verklaring voor het tegenvallende resultaat. Enkele rupsen zijn meegenomen en in het laboratorium van Biocontrole onderzocht. Gebleken is dat de rupsen wel aangetast zijn maar door een laag nematoden. Monstername Weteringlaan detail opname van nematoden uit darmkanaal inhoud van rups Uiteindelijk vond wel afdoding plaats, door het lage nematoden duurt dit echter langer en bleef de mogelijkheid aanwezig nesten te vormen. We zien hier een overeenkomst met de resultaten in Belgisch Limburg te Bree ( zie 5.7 ). Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 37
Kenmerkende bruinverkleuring aangetaste rupsen In de omgeving van de bespoten locatie is de plaagdruk hoog. In de gehele omgeving is veel aantasting te vinden. Al met al lijkt het erop dat de omstandigheden niet gunstig zijn geweest voor het overleven van de nematoden en de dosering mogelijk hoger had moeten zijn. De resultaten zijn nu afgeleid van een laag behandelde bomen, een groter te behandelen bomen geeft betere informatie en is meer representatief. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 38
5.13 Gemeente Baarn In de gemeente Baarn zijn 56 bomen bespoten. De bespoten bomen op de Geerenweg vormen een representatief deel van een laanvormige beplanting. De bespoten bomen hebben nog steeds nesten het en ook het formaat is duidelijk kleiner dan de onbehandelde referentiebomen. bespoten boom met kleine nest onbespoten boom normaal ontwikkelde nest Het merendeel van de nog aanwezige nesten is verstoord hierbij zijn veelal dode of afstervende rupsen te zien. Slechts op enkele nesten is nog een actie te ondernomen om risico op overlast te voorkomen. straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Geerenweg hw 44 15 35 % Geerenweg hw 65 25 40 % Geerenweg jw 57 30 52 % Javalaan hw 12 1 8 % Javalaan vw 5 0 0 % Torenlaan hw 7 0 0 % Meerpaal vw 7 0 0 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter De plaagdruk in de omgeving is behoorlijk. Op de onbehandelde bomen moet een reactieve bestrijding plaats vinden om zo de overlast te beperken. Op andere locaties met hoge plaagdruk is gebleken dat een hogere dosering nog betere resultaten kan geven. Wij denken dan ook dat indien op deze locatie meer nematoden worden gebruikt dat dit tot nog betere resultaten zal leiden. De Javalaan lijkt zich in een omgeving te bevinden met een lage plaagdruk. Op de behandelde bomen is slechts nog 1 klein nestje gevonden. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 39
5.14 Gemeente Woudenberg In de gemeente Woudenberg zijn 61 bomen behandeld. Het betreft een beplanting die direct aan een open water is gelegen, juist op deze locaties heeft de toepassing van nematoden een grote meerwaarde doordat er geen verontreiniging van het oppervlaktewater ontstaat en er geen schade aan het aquatische milieu wordt toegebracht. Locatie Schans De resultaten op de bespoten bomen aan de Schans in Woudenberg zijn zeer goed. Het betreft een beplanting met merendeels Quercus robur en enkele Quercus rubra. Er is geen enkele nest meer gevonden. Direct grenzend aan de behandelde bomen zijn 23 jongwas bomen gecontroleerd hiervan waren 6 exemplaren aangetast. straat levensfase gecontroleerde bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Schans vw 61 0 0 % Schans jw 23 6 26 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 40
5.15 Gemeente Scherpenzeel In totaal zijn op 22 april en 4 mei 30 bomen bespoten, het betreft volwassen bomen met een hoogte tot 25 meter. De resultaten op de bespoten bomen aan de Heintjeskamperweg zijn goed. Er is op 2 bomen nog een beperkte nest gevonden. Foto Heintjeskamperweg Direct grenzend aan de behandelde bomen zijn volwas en halfwas bomen gecontroleerd hiervan waren diverse exemplaren aangetast. Het is moeilijk een beeld te vormen van de plaagdruk, het lijkt op deze locatie mee te vallen maar uit de regio is bekend dat er veel aantasting aanwezig is. straat levensfase gecontroleerde bespoten bomen referentiebomen aangetast niet aangetast percentage aangetast Heintjeskamperweg vw 30 2 28 7 % Ruwinkelweg Hw 11 6 5 54 % Heintjeskamperweg Vw 11 5 6 45 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 41
5.16 Gemeente Almelo De bomen aan de Wierdensestraat zijn bespoten op 21 april en op 4 mei. De ontwikkeling van de rupsen op 21 april was merendeels in de tweede larvale stadium, enkele rupsen waren al in het derde larvale stadium. De ontwikkeling van de larven ligt achter op die in het zuiden en westen van het land. De bomen staan langs een drukke weg met een fietspad en loopt van landelijk gebied naar stedelijke bebouwd gebied. Het merendeel van de bomen bevindt zich in de halfwasfase. In 2010 is het besmette bomen op deze locatie vastgelegd. Vanwege de steeds maar oplopende besmetting in 2010 is besloten een bespuiting in 2011 uit te laten voeren. Detail kleine nest op bespoten boom met 25 resterende rupsen De resultaten zijn goed, er bevinden zich nog steeds nesten op de bomen maar in slechts 5 gevallen blijkt dit een normale nestontwikkeling te zijn. In alle overige gevallen betreft het kleine nesten welke nog nauwelijks voor overlast zullen zorgen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 42
bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast straat levensfase Almelo Wierdensestraat hw 380 71 19 % gegevens 2010 hw 380 190 50 % Bleskolksingel hw 57 28 49 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter De monitoring op de referentie locatie aan de Bieskolksingel laten een geheel ander beeld zien dan de behandelde bomen. Er bevinden zich bomen met meerdere nesten per boom en de nesten zijn in alle gevallen groter dan de behandelde bomen aan de Wierdenseweg. Bieskolksingel met weergave aantasting beeld op inzet Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 43
5.17 Gemeente Twenterand In Vriezenveen zijn aan de Greftenweg 120 bomen behandeld. De werkzaamheden zijn onder zeer geschikte omstandigheden uitgevoerd. Ook hier is net als in Almelo een achterblijvende ontwikkeling van de rupsen waargenomen tijdens de eerste behandeling. De Greftenweg ligt in het buitengebied waarbij aangrenzende percelen onder andere door blauwe bessenkwekers worden gebruikt. Deze hebben in 2010 overlast ondervonden veroorzaakt door de eikenprocessierups. Aan het eind van de Greftenweg staan onder exact dezelfde omstandigheden 8 eiken van de gemeente Tubbergen deze bomen zijn niet behandeld. Greftenweg Het resultaat van de behandeling is optimaal, op de behandelde bomen is nog 11 maal een nestje waargenomen. Ook hiervan is het formaat minimaal terwijl van de 8 niet behandelde bomen op het einde van de straat 7 stuks zijn aangetast. 5 van deze bomen zijn zelfs bezet met meerdere nesten. De referentie locatie in de directe omgeving Walstraat heeft onder vergelijkbare omstandigheden eiken staan en laat een zware aantasting zien. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 44
Tijdens de opname van spuitgegevens is op de eiken de vlinder van de wapendrager waargenomen. Hieruit kan niet de conclusie worden getrokken dat geen enkele ander rups nadelige effecten heeft ondervonden. Dit is wel aanleiding om te benadrukken dat nematoden slecht gedurende de korte periode van ongeveer drie uur effectief zijn en alleen die rupsen aantast die dan actief zijn en bespoten worden. Zie verder hoofdstuk 6 Beschermde vlindersoorten. Imago van de wapendrager gefotografeerd 27 mei aan de Greftenweg bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast straat levensfase Vriezenveen Greftenweg hw 120 11 9 % gegevens 2010 hw 120 78 65 % Greftenweg Hw 8 7 88 % Walstraat hw 53 36 68 % levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Er zijn alleen maar kleine nesten in de behandelde bomen waargenomen. De bessenkweker laat enthousiast weten een positief verschil te ervaren en geen overlast te hebben. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 45
5.18 Rijkswaterstaat A 58 Zeeland Op de parkeerplaats Het Rak aan de A 58 zijn 53 bomen behandeld. Aan Kreekrakweg zijn in de rand van een bosplantsoen 132 bomen behandeld. Tijdens de tweede behandeling wordt het duidelijk dat het hier een zwaar aangetast gebied betreft en is de dosering nematoden verhoogd. Als de resultaten worden opgenomen op 30 mei is in de gehele omgeving kaalvraat waar te nemen en bevindt de gehele regio zich in een haardgebied. Detail kaalvraat door eikenprocessierups in eiken omgeving Rilland De resultaten op de parkeerplaats en op de Kreekrak weg lijken in eerste instantie beperkt te zijn. Er zijn nog volop nesten aanwezig het blijkt dat nestenvorming nog wel mogelijk is geweest. Van de bespoten locaties zijn monsters meegenomen en in het laboratorium onderzocht. Hieruit blijkt dat het merendeel uiteindelijk toch is afgestorven. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 46
Detail afgestorven nest met dode rupsen waarbij toch nestvorming is ontstaan Het doel overlast beperken is ten dele bereikt er zijn immers nog steeds nesten gevormd die overlast kunnen veroorzaken. De resultaten met betrekking tot het afsterven van de populatie zijn wel goed. Als de laboratorium gegevens worden beoordeeld blijkt dat bij plm. 80% van de mostername afdoding heeft plaatsgevonden. Interessant detail in deze is de beperkte bespuiting van 8 bomen die aan de oostzijde van de parkeerplaats staan. Deze bomen zijn aan 1 zijde bespoten de resultaten van deze beperkte behandeling laat een veel kleiner nematoden in de rupsen zien. In de bomen die aan beide zijden zijn bespoten is een groter nematoden aangetroffen en zijn de resultaten ook beter. In het laboratorium vindt op deze van twee zijden behandelde rupsen sneller afdoding plaats. Rupsen inhoud vanuit één zijde bespoten rupsen inhoud vanuit twee zijden bespoten Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 47
Het betere resultaat bij tweezijden behandelen heeft ons tot de conclusie gebracht dat bij het gebruik van een hogere dosis insectparasitaire nematoden de resultaten beter zijn en afdoding eerder kan plaatsvinden. Voornaamste doel is dat de nestvorming grotendeels achterwege blijft zodat er geen overlast ontstaat voor de omgeving. bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast straat levensfase A 58 Parkeerplaats Het Rak Hw 53 38 72% Parkeerplaats t Scheld Hw 7 7 100% Kreekrakweg Hw 132 85 64% Kreekrakweg Hw 147 147 100% * de levensfase is verdeelt op basis van de volgende hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 48
5.19 Gemeente Houten Binnen de gemeente Houten zijn 395 bomen met nematoden behandeld. Tijdens de eerste behandeling op 29 mei viel er lichte motregen. Tijdens de tweede behandeling waren de omstandigheden optimaal. In de omgeving van Houten is een wisselende aantasting aanwezig. Nabij de snelweg A 27 zijn kaalvraat bomen waargenomen. De behandelde bomen hebben echter nog niet een dusdanig zware aantasting gehad. De aantasting op de locaties heeft echter wel een niveau bereikt dat spuiten de beste beheermaatregel is. Vooral de bomen aan het Eikenlaantje en de bomen aan de Cingelweg staan onder die specifieke omstandigheden die de inzet van nematoden uitermate geschikt maakt. Er is op beide locaties veel wateroppervlakte aanwezig. Behandelde bomen Cingelweg De resultaten zijn goed, er bevinden zich nog wel nestjes in de bomen maar ook hier zijn dit kleine nesten welke nauwelijks nog voor overlast zorgen. De referentiebomen aan het Eikenlaantje geven een betrouwbaar beeld, deze staan onder dezelfde omstandigheden en zijn voor 51% aangetast. Referentielocatie Eikenlaantje Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 49
straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Eikenlaantje Vw 180 26 14% Eikenlaantje Jw-Hw 37 19 51% Lange Uitweg Vw 180 7 4% Cingelweg Hw-Vw 35 4 11% levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Gezien de positieve resultaten lijken de vochtige motregen omstandigheden tijdens de eerste behandeling geen negatieve invloed te hebben gehad op de uiteindelijke afdoding. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 50
5.20 Gemeente Brummen In de gemeente Brummen zijn 283 bomen behandeld. Met name de locatie aan het Apeldoornskanaal is geschikt om met nematoden te behandelen. Gemeente Brummen werkt al jaren met de inzet van Xen tari WG. Gezien de beperkingen van het Apeldoornskanaal en de kwetsbare flora en fauna in deze omgeving is gekozen voor een proef met de inzet van nematoden. Behandelde bomen aan het Apeldoorns kanaal-dierenseweg De gehele omgeving wordt gekenmerkt door een behoorlijke plaagdruk van eikenprocessierupsen. Met name de aangrenzende gemeente Apeldoorn en gemeente Rheden zien de laatste jaren de plaag in omvang toenemen. De resultaten zijn goed er bevinden zich nog slechts enkele kleine nesten op de bomen welke nog nauwelijks voor overlast kunnen zorgen. Als de resultaten worden vergeleken met de ervaring van Xen tari WG zijn deze vergelijkbaar met de huidige resultaten. Op deze locatie is ook waargenomen dat de ontwikkeling van de nog aangetroffen larven achter blijft ten opzichte van niet behandelde bomen. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 51
straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Vosstraat Vw 111 10 10% particulier Vw 11 8 73% Dierenseweg Vw-jw 172 12 4% Dierenseweg Vw-jw 23 9 39% levensfase verdeling op basis van hoogteklasse indeling: jw 0-9 meter, hw 9-18 meter, vw > 18 meter Verstoord gedrag en achterblijvende ontwikkeling groep eikenprocessierups bespoten boom Dierenseweg Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 52
5.21 Gemeente Bronckhorst In de gemeente Bronkhorst zijn 96 bomen behandeld. De referentie locaties zijn vooral in de omgeving van Zelhem opgenomen. De gehele regio wordt gekenmerkt door een forse aantasting en haardgebied ontwikkeling. De omstandigheden tijdens het spuiten waren goed, er was nauwelijks wind. Tijdens de herhalingsbehandeling op 7 mei is een regenbui gevallen tussen 4.00 en 4.30 uur, dit kan mogelijk wel invloed hebben gehad op de resultaten. Vincent van Goghstraat te Zelhem Het Jebbink te Vorden met nest in Q. palustris De nesten op de behandelde bomen waren alleen nog klein van formaat. Het Jebbink vormt een uitzondering hierop, de bomen zijn nog zwaar aangetast. Uit nadere informatie blijkt dat deze locatie slechts 1 maal is behandeld, deze locatie is bij de eerste behandeling foutief overgeslagen. Hierdoor is de eerste behandeling op deze bomen pas op 7 mei uitgevoerd daarop is ook nog een bui gevallen. Hierdoor zijn de resultaten van Het Jebbink als referentiebomen opgenomen en niet als representatief beschouwd voor de nematodenproef. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 53
onbehandelde boom behandelde boom met afstervende rupsen De nest op de foto van de onbehandelde boom is gefotografeerd op 17 juni. Dit zijn de eerst geregistreerde uitvlieggaten van 2011. bespoten bomen referentiebomen aangetast straat levensfase Zelhem Van Goghstraat Vw 75 14 19% Omgeving Vw 12 10 83% Hoog Keppel Burg. Vrijlandweg Hw 2 0 0% Wichmond Baron v/d Heijdenlaan Vw 1 0 0% Vorden Emmaplein Vw 3 1 33% Het Wiemelink Vw 15 6 40% Het Jebbink Vw 10 8 80% percentage aangetast Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 54
5.22 Gemeente Mill Binnen de gemeente Mill is de locatie behandeld welke in 2010 eveneens een behandeling heeft gehad. Op deze locatie zijn 11 bomen tweemaal behandeld de eerste behandeling vond plaats op 27 april op L2. De tweede behandeling is 7 mei s morgens om 10.00 uur uitgevoerd op L3 onder warme omstandigheden, de temperatuur was die ochtend tijdens de behandeling al opgelopen tot 21º C. Uit de inventarisatie welke vooraf ging aan de opname bleek dat 4 bomen aangetast waren met 5 nesten. Behandelde boom 9 mei Behandelde boom 29 mei De afdoding na de tweede behandeling was duidelijk waar te nemen. Na 9 dagen waren de rupsen volledig dood. Na 20 dagen is nagenoeg geen materiaal van de nesten over. straat levensfase bespoten bomen referentiebomen aangetast percentage aangetast Beerseweg Hw 11 0 0% Beerseweg Hw 52 14 27% Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 55
Detail stamnest 7 dagen na tweede behandeling Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 56
5.23 Verklaring opname resultaten De resultaten in de overzichten die voor de Regio Midden en Zuid zijn opgesteld vertonen een andere weergave dan die van de regio Noord. Het tellen van het nesten in ernstig aangetaste gebieden is een nagenoeg onmogelijke opgave en daarom in de resultaten weergave achterwege gebleven. De bomen zijn beoordeeld op wel of niet aangetast. Indien een boom wel is aangetast behoeft dit nog wel een nuancering deze is per opdrachtgever te lezen. Zo is in het merendeel van de gevallen te stellen dat de behandelde aangetaste bomen nog nauwelijks nesten bevatten die overlast bezorgen. De nesten waren klein of nog bezig af te sterven. Er wordt nog gezocht naar een juiste format voor het registreren van de resultaten. Indien onder laboratorium omstandigheden wordt gewerkt kan men len tellen en percentages aangeven. Omdat niet bekend is hoeveel rupsen aanwezig zijn tijdens de behandeling zijn de resultaten niet exact te produceren. Zie bijlage 5 Resultaten Regio Noord bijlage 6 Resultaten regio Midden en Zuid Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 57
5.24 Effecten van nematoden op lange termijn In verband met het volgen van de effecten van nematoden op de eikenprocessierupsen op lange termijn hebben wij 2 locaties die in 2010 behandeld zijn intensief gevolgd. Er moet nog verder onderzoek worden gedaan, maar uit bemonstering blijken de vlinders die uitkomen (rupsen die nematoden hebben overleefd) veel kleiner zijn en minder eitjes produceren. Dat kan invloed hebben op de opbouw van de populatie. Om de ontwikkeling van dergelijke gebieden te kunnen volgen zou naast een monitoring op nestniveau een feromoonvallen onderzoek kunnen worden gedaan. Hiermee wordt data opgebouwd waarmee de ontwikkeling en gevolgen van een behandeling over een langere periode is te volgen. Op beide onderstaande locaties is een inventarisatie uitgevoerd en heeft geen behandeling plaats gevonden. 5.24.1 Gemeente Deventer In 2010 is de Schooldijk in Schalkaar (109) bomen behandeld met nematoden. Alle bomen waren aangetast, met een gemiddeld van 2 nesten per boom. Dit jaar na een grondige inventarisatie zijn er 40 bomen aangetroffen die niet aangetast waren door de eikenprocessierups. 5.24.2 Gemeente Hoogeveen H. Zomerweg/H. van Datselaarstraat Alteveer in totaal zijn 1200 bomen behandeld. Deze is de eerste locatie in Hoogeveen waar daadwerkelijk Epr nesten zijn aangetroffen. Na de behandeling met nematoden in 2010 zijn er nog 13 kleine nesten aangetroffen. Dit jaar is deze locatie niet behandeld. H. Zomerweg is de eerste locatie in Hoogeveen waar eikenprocessierups is aangetroffen in 2009. In totaal waren er 8 nesten. H. van Datselaarstraat 1 nest. Normaal gesproken groeit de populatie in een regio. Opvallend is dat dit jaar slechts 5 nestje sin aangetroffen in H. Zomerweg en 1 in de H. van Datselaarstraat in (2010) het behandelde gedeelte. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 58
6 Beschermde vlindersoorten Zowel in Havelte als in Uffelte is ook wederom gekeken naar het effect van nematoden op andere vlindersoorten. In beide locaties is gekeken of de rupsen van de Eikenpage, Favonius quercus nog in leven waren na de behandeling. In mei waren alle bemonsterde rupsen nog actief. Uiteraard is het onmogelijk om alle knoppen in een boom af te zoeken op eitjes en pas geboren rupsen. Wel is er in beide locatie een selectie van 10 stuks gemaakt en na de bespuitingen ook gekeken of inderdaad nog 10 exemplaren aanwezig waren. Dat bleek inderdaad zo. Deze uitkomst is vergelijkbaar met de resultaten in 2010. Eikenpage Voor de bruine Eikenpage, Satyrium ilicis is het gebruiken van nematoden geen enkel probleem aangezien deze rupsen veel later uitkomen en derhalve geen risico meer lopen. Ze kunnen wel sneuvelen als een boom op een later tijdstip met bacteriepreparaat of ander bestrijdingsmiddel wordt behandeld en met de spuitvloeistof in aanraking komt. Larve Bruine Eikenpage Een neveneffect is wel te verwachten op de kleine wintervlinder- Opherophtera brumata wanneer de eerste bespuiting rond eind april plaatsvindt. De wintervlinders komt al jaren in grote getallen voor en zorgt voor veel schade aan eiken en fruitbomen. De kleine wintervlinder is niet beschermd. Vraatschade Kleine wintervlinder Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 59
7 Conclusie Conclusie ten aanzien van inzetten van nematoden (Tp-nema) op 4743 bomen bij beheer eikenprocessierups. 1. De resultaten in 2011 laten een gemiddelde reductie van 77% zien in het aangetaste bomen van de eikenprocessierups. Het is dan ook een welkome aanvulling op de bestaande bestrijdingsmethoden. Er zijn mogelijkheden een nog hoger resultaat te bereiken. 2. De doseringen moeten goed afgestemd worden. Als de rupsen zich snel ontwikkelen, dan moet de dosering ook worden aangepast. Als de concentratie te verwachten rupsen hoog is dient de dosering ook verhoogd te worden. 3. Spuitmomenten mede bepalen aan de hand van de ontwikkeling van de rupsen in het eikenprocessierups station in Dieverbrug. Hiervoor worden eipakketjes verzameld uit verschillende regio s. 4. Droge weersomstandigheden hebben invloed op de toepassing. Wind droogt de oplossing sneller op hierop dient de hoeveelheid aan te brengen vloeistof aangepast te worden. 5. De beste effecten worden bereikt als de behandeling later op de avond plaatsvindt. Dan zijn er meer rupsen activiteiten in de boom en de wind gaat meestal later in de avond liggen. Spuiten met windkracht 2 tot 3 Beaufort kan verminderde resultaten geven op volwassen bomen van meer dan 20 meter. 6. Voor 2012 adviseren we feromoonvallen te plaatsen op de locaties die behandeld zijn met Tp-nema. Dit kan een breder beeld geven van de lokale plaagdruk en volgt de resultaten van de nematoden behandeling over een langere periode. Aan de hand van de verse vangst zijn de spuitresultaten te kwantificeren. 7. Indien de timing goed is, dan vormen de nematoden geen risico s voor de rupsen van beschermde vlindersoorten. 8. Tp-nema is effectief toe te passen bij opdrachtgevers waar geen bestrijdingsmiddelen zijn toegestaan. 9. Tp-nema is vooral waardevol toe te passen in gebieden met een kwetsbare flora en fauna en direct in de omgeving van oppervlakte water en waterwinningsgebieden. Er mag nooit de verwachting ontstaan dat welke bestrijding dan ook 100% resultaat geeft. Algemeen mag men stellen dat naarmate de milieubelasting van een middel afneemt de toepassing nauwkeuriger luistert om een goed resultaat te bereiken. Tp-nema heeft in 2011 bewezen dat het voorziet in een behoefte en mits zorgvuldig toegepast goede resultaten bereikt kunnen worden. Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 60
Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def 61
Bijlage 1 Letter of support e-nema Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def
Bijlage 2 Kamervragen LNV Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def
Bijlage 3 TP reclamation Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def
Dr. Arne Peters a.peters@e-nema.de Amtsgericht Kiel HRB 1967 PL Geschäftsführer: Tillmann Frank e-nema GmbH, Klausdorfer Str. 28-36, 24223 Schwentinental 18.05.2011 Silvia Hellingman Biocontrole Explanations for insufficient efficacy of nematode tretament against larvae of the oak processionary moth Thaumetopoea processionea. Background: After one year of intensive research in the laboratory and in the field in 2010, a product based on entomopathogenic nematodes was released to control young larvae of the oak processionary moth. Field and laboratory results consistently showed the high susceptibility of neonates (first instar larvae) to the nematode applied in the proprietary formulation. In a recent case in Belgium, insufficient kill of processionary moth larvae was reported. In the described case the larvae of the oak processionary moth were treated the first time on April 28 th and the second time on May 5 th. At the first application time the larvae had already moulted to the 2 nd and 3 rd instar, on May 5 th they had moulted to the 4 th instar. Laboratory results have shown that even older instars can be killed with nematodes, however, it requires higher volumes of water to cover older larvae. Since the hairs on the body of older larvae are longer and denser, the liquid might not have penetrated to the skin of the larvae and nematodes would subsequently not have been able to reach the body openings and could therefore not invade the larvae s body cavity. It is highly recommended to treat the larvae as soon as they have hatched from the eggs. In this case, the treatment was probably done too late. It can also not be excluded that caterpillars from untreated trees have entered the treated trees after treatment. To get rid of the problem there is still time to treat the remaining larvae with a higher dosage of nematodes ensuring complete coverage of the larvae, preferably when the larvae aggregate at the trunk. Kind regards
Bijlage 4 Nieuwsbrief Belgisch Limburg Toepassen insectparasitaire nematoden bij Epr beheer-def
Nieuwsbrief 7: EIKENPROCESSIERUPS 9 juni 2011 Bevindingen van de proefbestrijding EPR met nematoden in Bree en Maaseik Op 28 april werden in Bree (Elsputterstraat en Bosstraat) en in Maaseik (Fietspad De Brand) een bomen behandeld met nematoden tegen de eikenprocessierups. Op 5 mei werd de bestrijding opnieuw uitgevoerd met een hogere dosis en op 19 mei zijn in de Elsputtertsraat een bomen opnieuw behandeld. Tot nu toe was deze behandeling in Nederland meermaals succesvol uitgetest op plaatsen met EPR. Het waren wel proefterreinen met duidelijk minder rupsen (bomen met zoveel rupsen hadden de Nederlandse experten nog nooit gezien ) Bij de eerste controle op 17 mei boven in de bomen en op de stammen werden er veel dode rupsen gevonden, we schatten 50%. Daarbuiten waren er nog veel erg verzwakte rupsen, ze zitten op de takken of tegen de stam en bewegen nog nauwelijks en hebben een bruine kleur (zie foto). Na de bespuiting heeft er een hergroepering van de gezondere rupsen plaats gevonden waardoor er zowel kleine als grote rupsen van de 3 de tot de 5 de vervellingsfase samen zitten. Dissectie van de inhoud van de op het eerste gezicht gezonde rupsen liet zien dat de meeste rupsen nematoden in hun lichaam hebben. Vermoedelijk te weinig om dadelijk te sterven maar wel om ziek te zijn. Nematoden en de dodelijke bacterie die zij meedragen hebben een ontwikkelingstijd nodig van minstens 10-14 dagen voordat een nieuwe generatie ontstaat. In Maaseik hadden we een hoger percentage afdoding. Hier was het rupsen lager bij de aanvang van de proef. Het gebied is vochtiger dan in Bree. Een bomen kregen als test een derde behandeling met nematoden. Hier bereiken en we nu het gewenste resultaat. Volgend jaar nieuwe proeven uitvoeren waarbij de bestrijding vroeger op het jaar zal plaats vinden met een hogere dosis aan nematoden om zo sneller afdoding te bereiken.