Voeding bij een stoma Nederlandse Stomavereniging
Colofon Zesde druk: februari 2013 Oplage: 4500 Tekst: Rietje Krijnen, Utrecht Illustraties: Schwandt Infographics, Houten Schijf van Vijf: Voedingscentrum, Den Haag Fotografie: Saarshot, Saar Rypkema, Utrecht Vormgeving: Van den Oever Vormgeving, Deil Druk: Tailormade bv, Buren Inhoudelijke adviezen: Nana Bies (Nederlandse Stomavereniging) Elles Steenhagen (CHIODAZ - Chirurgie Overleg Diëtisten Academische Ziekenhuizen) ISBN: 9789073103191 Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. No part of this publication may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission at forehand from the publisher. 2
Inhoud Inleiding...4 De spijsvertering...5 Goede voeding...6 Koolhydraten en vetten voor energie...8 Eiwitten: de bouwstoffen...10 Vitamines en mineralen...10 Voedingsvezels...11 Hoeveel voedingsvezels...13 Voldoende drinken...14 Colostoma en voeding...15 Vocht...15 Te weinig vocht...15 Voedingsvezel...15 Gewicht...16 Ileostoma...17 Eten goed kauwen...17 Tekorten aan vocht en zout...18 Klachten bij vochttekort...18 Verstandig zout gebruik...19 Extra vocht...20 Vastheid van de ontlasting...20 Extra vocht- en zoutverlies...21 Sporten...22 Ileoanale pouch...23 Extra s...23 Gassen, geuren en kleuren...24 Hygiëne in binnen- en buitenland...25 Urinestoma...26 Geuren...26 Adressen en links...27 3
Inleiding Voeding is voor iedereen belangrijk. Een gezond en gevarieerd voedingspatroon zorgt voor het onderhoud van het afweersysteem. Ziektes krijgen zo minder snel vat op het lichaam. Op het moment dat er in het spijsverteringsproces iets verandert, kan het betekenen dat de opname van belangrijke voedings stoffen, zoals vitaminen en mineralen, wordt verstoord. Daarnaast kan er een tekort aan zout of vocht ontstaan. Het is daarom belangrijk te weten hoe het lichaam werkt en wat er verandert als er een stoma is aangelegd. Deze brochure is geschreven voor zowel mensen met een colo-, ileo- en urinestoma als mensen met een pouch. Via de inhoudsopgave is gemakkelijk informatie op te zoeken over de stoma die u heeft. Wilt u daarna nog meer weten of heeft u een specifieke vraag dan kunt u altijd contact opnemen met de Nederlandse Stomavereniging. Achterin dit boekje is uitgebreide informatie over de vereniging opgenomen. Wilt u meer weten? Neem dan contact op met de Nederlandse Stomavereniging (0346) 26 22 86 of info@stomavereniging.nl. 4
De spijsvertering Voedsel komt via de mond in de slokdarm. Eerst wordt het voedsel fijngekauwd en er komt speeksel bij. In speeksel zitten enzymen die het voedsel helpen verteren. Het voedsel gaat vervolgens na het doorslikken snel door de slokdarm (25 centimeter lang) en komt dan in de maag. Tussen de maag en de slokdarm zit een sluitspier die, als hij goed werkt, meteen weer sluit als het voedsel in de maag is beland. Het voedsel en maagzuur kunnen zo niet terug de SPIJSVERTERING Slokdarm Middenrif Lever Alvleesklier Maag Dunne darm Dikke darm Endeldarm Anus 5
slokdarm instromen. Gebeurt dat wel mensen klagen dan over opkomend maagzuur dan heeft de spier zich niet voldoende gesloten. De maag gaat aan het werk: de spieren van de maag trekken zich samen om het voedsel kleiner te maken. Het maagzuur dat aan het voedsel wordt toegevoegd, is nodig voor de verdere vertering. Ongeveer drie uur nadat het voedsel is doorgeslikt gaat het in kleine hoeveelheden, ook weer via een sluitspier, naar de twaalfvingerige darm. Het maagzuur wordt hier minder zuur gemaakt en er worden andere spijsverteringssappen toegevoegd voor de vertering in de dunne darm. In de dunne darm worden de belangrijke voedingsstoffen die bij de vertering uit het voedsel vrijkomen via de darmwand opgenomen en aan het bloed afgegeven. Het restant ofwel de onverteerbare resten gaat door naar de dikke darm, waar er water en zout aan worden onttrokken. Wat overblijft gaat naar de endeldarm en verlaat tenslotte als ontlasting het lichaam via de anus. Goede voeding Gezond eten betekent vooral met gezond verstand bewuste keuzes maken. Daarbij gelden de regels van de Schijf van Vijf van het Voedingscentrum als leidraad. Het is belangrijk gevarieerd, veilig en niet te veel te eten, minder verzadigd vet te gebruiken, veel groente, fruit en brood te eten. 6
U hebt dagelijks, bij elke maaltijd, iets uit elk vak van de schijf nodig: Vak 1: Groente en fruit (onmisbaar voor vitamines, mineralen en voedingsvezels); Vak 2: Brood, (ontbijt)granen, aardappelen, rijst, deegwaren (pasta) en peulvruchten (onmisbaar voor zetmeel, eiwit, voedingsvezels, B-vitamines en mineralen); Vak 3: Zuivel, vlees(waren), vis, ei en vleesvervangers (onmisbaar voor eiwitten, B-vitamines, visvetzuren en mineralen zoals kalk en ijzer); Vak 4: Vetten en oliën (onmisbaar voor vitamine A, D en E en benodigde vetzuren); Vak 5: Dranken (onmisbaar voor water). 7
Koolhydraten en vetten voor energie Koolhydraten (zetmeel en suikers) worden in het lichaam omgezet in glucose. Ze zijn een belangrijke energiebron voor het lichaam. Ze leveren de energie die nodig is voor alle lichaamsprocessen en dienen als brandstof voor de hersenen. Voedingsmiddelen zoals aardappelen, pasta (macaroni, spaghetti), brood en andere graanproducten bevatten veel koolhydraten. Ze zijn onmisbaar in een gezonde voeding. Vetten leveren het lichaam energie (calorieën) en belangrijke vetzuren (bijvoorbeeld linolzuur). Vetten zijn ook noodzakelijk voor de opname van de vitaminen (A, D, E en K) die in vet oplosbaar zijn. Vetweefsel werkt isolerend en het beschermt de organen. Geen enkel lichaam kan zonder vet. Vetten bevatten zowel goede (onverzadigde) als slechte (verzadigde) vetzuren. Onverzadigde vetzuren verlagen het cholesterolgehalte van het bloed. In juiste hoeveel heden zijn ze goed voor de mens. Deze goede vetten zijn bijvoorbeeld dieetmargarine en - halvarine en oliën. Vette vis bevat naast andere goede voedingsmiddelen ook veel onverzadigde vetzuren. De slechte, verzadigde vetzuren verhogen het cholesterolgehalte en vergroten daarmee de kans op hart- en vaatziekten. Deze vetzuren zitten vooral in volle melk, roomboter, volvette kaas en andere dierlijke producten, maar ook in koekjes, gebak, chips en snacks. 8
Katrien (34): Vanaf mijn dertiende ben ik obsessief bezig geweest met eten. Ik at niets voordat ik gecontroleerd had of er voldoende vitamines in zaten. Vetten, suikers en koolhydraten meed ik als de pest. Uiteraard werd ik zo mager als wat. Dat was natuurlijk ook de bedoeling. En als ik niet elke dag ontlasting had, slikte ik wel laxeermiddelen. Terugkijkend denk ik dat ik gek ben geweest. Ik heb mezelf letterlijk ziek gemaakt. Natuurlijk heb je vetten, suikers en koolhydraten nodig. Pas toen ik 28 jaar was, is er ingegrepen. Ik ben naar een diëtist gestuurd en moest me strikt aan alle voedingsvoorschriften houden. Het was zo erg dat ik zelfs een darmoperatie heb moeten ondergaan. Er is een stuk uitgehaald. De kans bestaat nog steeds dat ik een colostoma krijg, want mijn darmfunctie is erg verstoord. Kun je nagaan wat je met eten allemaal kunt bewerkstelligen! Ik heb laatst ook van iemand gehoord die alleen maar junkfood at en daardoor enorme darmklachten heeft gekregen. Gezonde voeding is zeg maar de benzine van de menselijke motor. 9
Eiwitten: de bouwstoffen Eiwitten zijn van belang voor de opbouw en het in stand houden van het lichaam. Daarnaast leveren ze energie en leveren ze ook aminozuren: dat zijn bouwstenen die nodig zijn voor de opbouw en het onderhoud van de lichaamscellen, de spieren en organen, het zenuwstelsel, de botten en het bloed. Vooral in de groei wordt weefsel opgebouwd. Maar ook een volwassene heeft eiwitten nodig. Er is steeds afbraak en slijtage, waardoor vervanging en opbouw van weefsel nodig is. Bij verwonding (bijvoorbeeld een operatie) is eiwit belangrijk om de beschadigde weefsels weer op te bouwen. Eiwitten zitten in plantaardige en dierlijke producten. Plantaardig eiwit wordt vooral geleverd door brood, granen en peulvruchten. Dierlijk eiwit komt voor in vlees, vis, kip, kaas, eieren, melk en melk producten. 10 Vitamines en mineralen Vitamines en mineralen zijn onmisbaar voor de stofwisseling: de groei, het onderhoud en het functioneren van het lichaam. Bij een evenwichtig eetpatroon is de hoeveelheid vitamines en mineralen in de voeding voldoende. Alleen senioren, kinderen tot vier jaar, vrouwen die zwanger willen worden, zwanger zijn of borstvoeding geven, hebben een aanvulling nodig in de vorm van een vitaminesupplement. Daarnaast is er bij ziekte en langdurig medicijngebruik soms sprake van een een verhoogde behoefte aan bepaalde vitamines en mineralen. Er zijn dertien verschillende vitamines bekend zoals vitamine A,
de vitamines van het B-complex en vitamine C, D, E en K. De meest bekende mineralen zijn: kalk of calcium, natrium, kalium en magnesium. Daarnaast heeft het lichaam kleine hoeveelheden nodig van ijzer, jodium, fluoride, zink, koper, mangaan, chroom en molybdeen. Deze stoffen worden meestal sporenelementen genoemd, omdat het om zeer kleine hoeveelheden gaat. Het lichaam heeft slechts kleine hoeveelheden vitamines en mineralen nodig. Het gaat om milligrammen (afgekort mg, een duizendste van een gram) of zelfs microgrammen (een duizendste van een milligram). De meeste vitamines worden via het dagelijks eten en drinken ingenomen. Alleen vitamine D wordt onder invloed van zonlicht in de huid gemaakt. Bacteriën in de darm zorgen voor de aanmaak van vitamine K. De hoeveelheid die het lichaam zelf produceert, is meestal niet voldoende. Daarom wordt de rest uit voeding gehaald. Zijn er niet per se extra vitamines nodig, maar kiest iemand daar toch voor, dan is een multivitaminepreparaat met gehaltes per vitamine tot circa één keer (= 100%) de aanbevolen dagelijkse hoeveelheid (ADH) meer dan voldoende. Dit niveau van extra vitamines levert, zelfs niet bij langdurig gebruik, geen gevaar voor de gezondheid. Voedingsvezels Voldoende voedingsvezels binnen krijgen, is belangrijk voor de werking van de dikke darm. Voedingsvezels zitten in brood, aardappelen, groente en fruit. Ze hebben elk hun eigen specifieke werking. Groente, fruit en peulvruchten leveren oplosbare vezels. 11
De oplosbare vezels komen onverteerd in de dikke darm terecht waar de darmbacteriën ze bewerken. De stoffen die hierbij vrijkomen, stimuleren de darmwerking. Deze vezels werken bovendien cholesterolverlagend en hebben een positieve invloed op het glucosegehalte van het bloed. Ook de niet-oplosbare vezels komen onverteerd in de dikke darm terecht. Ze werken als een soort spons en nemen veel vocht op. Op deze manier zorgen ze Basisvoeding: Gemiddeld aanbevolen hoeveelheden voedingsmiddelen per dag 1 tot 4 jaar 4 tot 12 jaar Brood 1-3 sneetjes (35-105 gram) 3-5 sneetjes (105-175 gram) Aardappelen (of rijst, pasta, peulvruchten) 75 gram 1,5 aardappel of opschep lepel rijst/pasta /peulvruchten 100-150 gram 2-3 aardappelen of opschep lepels rijst/pasta /peulvruchten Groente 75 gram (1-2 groentelepels) 150 gram (3 groentelepels) Fruit 1,5 vrucht (150 gram) 2 vruchten (200 gram) Zuivel 300 ml melk- (producten) en 10 gram kaas (½ plak) 300-450/600 ml*) melk (producten) en 10-20 gram kaas (½ - 1 plak) Vlees(waren), vis, kip, ei ed. 50 gram 50-100 gram Halvarine, margarine, 15 gram 15-35 gram bak- en braad producten Dranken 0,8 liter 1-1,5 liter 12
voor meer en zachtere ontlasting. Niet oplosbare vezels zitten vooral in volkorenbrood, muesli, havermout en andere graanproducten. Hoeveel voedingsvezels? Veel mensen krijgen via hun voeding te weinig voedingsvezels binnen. De aanbevolen hoeveelheid per dag is voor een volwassene gemiddeld 30 tot 40 gram. Mensen die veel last hebben van verstoppingen of klachten vanwege een prikkelbare darm kunnen soms beter wat meer gebruiken. Lukt het niet om met de gewone dagelijkse voeding voldoende vezels binnen te krijgen, dan kan een aan vulling worden gezocht in zemelen en tarwekiemen. Door het gebruik van extra vezels kan eerst wat winderigheid of 12 tot 20 jaar 20 tot 50 jaar 50 tot 70 jaar 70+-ers 5-7 sneetjes (175-245 gram) 5-7 sneetjes (175-245 gram) 4-6 sneetjes (140-210 gram) 3-4 sneetjes (105-140 gram) 200-250 gram 4-5 aardappelen of opschep lepels rijst/pasta /peulvruchten 150-250 gram 3-5 aardappelen of opschep lepels rijst/pasta /peulvruchten 150-200 gram 3-4 aardappelen of opschep lepels rijst/pasta /peulvruchten 100-150 gram 2-3 aardappelen of opschep lepels rijst/pasta /peulvruchten 200 gram (4 groentelepels) 200 gram (4 groentelepels) 200 gram (4 groentelepels) 150 gram (3 groentelepels) 2 vruchten (200 gram) 2 vruchten (200 gram) 2 vruchten (200 gram) 2 vruchten (200 gram) 500 ml melk- (producten) en 20 gram kaas (1 plak) 400 ml melk(producten) en 20 gram kaas (1 plak) 500 ml melk(producten) en 20 gram kaas (1 plak) 550 ml melk(producten) en 20 gram kaas (1 plak) 100-120 gram 100-120 gram 100-120 gram 100-120 gram 20-30 gram 20-35 gram 20-35 gram 25-35 gram 1,5 liter 1,5 liter 1,5 liter 1,7 liter 13
een opgeblazen gevoel ontstaan, omdat het lichaam aan de nieuwe situatie moet wennen. De klachten verdwijnen weer na een paar weken. Voldoende drinken Het is belangrijk om per dag minstens 1,5 liter te drinken. Bij een vezelrijke voeding is die hoeveelheid minstens 2 liter. In bijzondere situaties als bij diarree, koorts of braken moet het vochttekort weer worden aangevuld. Het kan dan nodig zijn 2 à 3 liter in kleine slokjes drinken. 14
Colostoma en voeding Een colostoma is een kunstmatige uitgang (stoma) van de dikke darm (colon). Mensen met een colostoma hoeven in principe geen apart dieet te volgen. Gebruikte voeding kan er wel voor zorgen dat ontlasting dikker of dunner is, een andere kleur of een geur heeft. U kunt ook last hebben van gasvorming. Vocht en vezels spelen bij ontlasting in elk geval een grote rol. Vocht Voor iedereen is het belangrijk om, verdeeld over de dag, 1,5 tot 2 liter vocht per dag te drinken. Dit kan water, thee, koffie, soep, yoghurt, pap of vla zijn. Wie niet veel drinkt, kan aanvankelijk de hoeveelheid bijhouden door de kopjes te tellen (12 tot 16 kopjes). Een ander handig hulpmiddel is het vullen van een literfles met water. Wanneer u weinig plast en uw urine donker van kleur is, kan dit een teken zijn dat u te weinig heeft gedronken. Te weinig vocht Als u te weinig vocht binnenkrijgt, kunt u last krijgen van verschillende klachten: - lusteloosheid - sufheid - inactiviteit - gebrek aan eetlust - een droge beslagen tong - verminderde urineproductie Voedingsvezel Voor een goede darmwerking is het belangrijk de peristaltiek (samentrekkende beweging) te stimuleren en te zorgen voor een goede vastheid van de ontlasting. Dit kan door het gebruik van voldoende voedingsvezels. Voedingsvezel heeft de eigenschap om water op te nemen en vast te houden en verkleint hiermee de kans op een te trage stoelgang, verstopping of diarree (zie ook pag. 13 over voedingsvezels). 15
Gewicht Het is voor iedereen belangrijk goed op gewicht te blijven. Schommelingen (jojo-effect) zijn nooit goed voor het lichaam. Extreme schommelingen in gewicht hebben nog een ander vervelend neveneffect: het kan problemen opleveren voor de stoma en de verzorging ervan. Hierdoor kunnen lekkages en uiteindelijk huidirritaties optreden. Jacques (54): Ik ben nooit slank geweest en tobde voortdurend met mijn gewicht. Toen ik vanwege een gezwel in mijn endeldarm een colostoma kreeg, was ik aanvankelijk kilo s afgevallen. Op zich was dat een prettige bijkomstigheid. Alleen, na een jaar begon ik weer dikker te worden. Het gevolg was dat ik lekkages kreeg. Hierop was mijn stoma gewoon niet berekend. Ik ben uiteindelijk naar een diëtist gegaan, omdat ik bijna niet meer naar buiten durfde te gaan. Inmiddels zit ik op een goed gewicht en gaat alles veel beter. Ik moet wel opletten dat ik voldoende voedingsvezels eet, anders heb ik last van obstipatie. Maar ja, van die lekkages ben ik tenminste verlost. 16
Ileostoma Een ileostoma is een kunstmatige uitgang (stoma) op de dunne darm (ileum). Bij mensen met een ileostoma is de dikke darm verwijderd of tijdelijk buiten gebruik gesteld. De dikke darm zorgt voor het indikken van de ontlasting. Daarnaast geeft de dikke darm vocht en zouten terug aan het lichaam. Ontbreekt de dikke darm en is een ileostoma aangelegd dan is de ontlasting over het algemeen dun tot brijachtig. De opname van vocht en zout gebeurt niet langer optimaal. Er kan een vocht- of zouttekort ontstaan. Eten goed kauwen Als u een ileostoma heeft, mag u in principe alles eten en drinken. Het kan wel zijn dat u overgevoelig bent voor sommige producten of deze niet goed verteert. Is dat het geval, dan past u uiteraard uw voedingspatroon hierop aan. Wat belangrijk is bij het eten is goed kauwen. Sommige voedingsmiddelen zijn draderig of verteren niet zo gemakkelijk. Zij kunnen daarom verstoppingen (van de stoma) veroorzaken als ze niet goed fijngesneden of gekauwd zijn. Dit zijn bijvoorbeeld: - asperges - bleekselderij - champignons - mais (ook popcorn) - zuurkool - harde rauwkost - noten en pinda s - taai en draderig vlees - citrusvrucht - verse ananas - gedroogde vruchten (dadels, vijgen en pruimen) - kokosproducten - amandelspijs 17
Sylvia (42): Ik heb al vanaf mijn 21ste een ileostoma en had eigenlijk geen klachten. Tot twee jaar geleden. Ineens begon ik me veel vermoeider te voelen. Dat was net in die hele warme zomer. Ik dacht dat ik misschien te weinig water dronk en ben heel erg op vocht en zout gaan letten. Maar ook dat hielp niet echt. Uiteindelijk zijn we eerst op vakantie gegaan met ons gezin en daarna zou ik verder kijken. Misschien was ik immers vanwege mijn drukke werk wel zo moe? Achteraf gezien was dat hartstikke stom. We gingen naar Turkije op vakantie en daar ben ik ontzettend ziek geworden. Achteraf had ik een combinatie van vochtgebrek, een tekort aan vitamine B12 én een voedselvergiftiging. Wat heb ik me beroerd gevoeld. Ik ben na de vakantie voor een grondige controle naar mijn arts gegaan. Nu word ik gewoon regelmatig gecontroleerd en voel ik me veel beter. Tekorten aan vocht en zout Doordat de dikke darm ontbreekt verliest u veel zout en vocht met de ontlasting. Als u vocht en zout onvoldoende aanvult, kunt u last krijgen van verschillende klachten. Zoutgebrek leidt tot bijvoorbeeld: - vermoeidheid - duizeligheid - prikkelbaarheid - slaapstoornissen - concentratiestoornissen - spierkrampen - snel gewichtsverlies Klachten bij vochttekort: - dorst - sufheid - vemoeidheid - verminderde eetlust 18
Verstandig zout gebruik Mensen met een ileostoma krijgen het advies extra zout te gebruiken. Het is wel aan te raden dit op een verstandige manier te doen. Sommige zoute producten leveren veel calorieën (energie). Daarom is het zaak onderstaande producten bij ongewenste gewichtstoename met mate te gebruiken: - bacon - cervelaatworst - salami - ontbijtspek - 48+ (smeer)kaas - rookworst - chips en zoutjes - haring Goede zout leveranciers zijn bijvoorbeeld: - keukenzout - aromat - ketjap, zout en zoet - maggi - bouillon, heldere soep - tomatensap / groentesap - rookvlees - 20 + en 30 + (smeer)kaas Drop Het is een misvatting dat het eten van drop ook goed is als er extra zoutinname nodig is. Dat is niet het geval. In drop zit namelijk salmiakzout en geen keukenzout. Daarom is dit geen goede zoutleverancier. Het is niet goed om over te gaan op een natriumbeperkt (zoutbeperkt) dieet zonder overleg met uw specialist en/of diëtist. 19
Extra vocht Vanwege het ontbreken van de dikke darm is het belangrijk om extra vocht te gebruiken. Dit betekent dat u, verdeeld over de dag, 2 tot 2,5 liter aan thee, koffie, water, soep, yoghurt, vla en pap drinkt. Als u niet precies weet hoeveel u drinkt, kunt u dat bijhouden door het aantal kopjes, bekers en glazen vocht bij elkaar op te tellen. Bij zo n 16 tot 20 kopjes heeft u 2 tot 2,5 liter vocht binnen gekregen. U kunt bijvoorbeeld ook een fles water vullen. Wanneer u weinig plast en uw urine donker van kleur is, kan dit een teken zijn dat u te weinig gedronken heeft. Vastheid van de ontlasting Wie eten en drinken goed over de dag verspreidt, zal een betere indikking van de ontlasting krijgen. Is de ontlasting te dun, dan kan het helpen om extra zetmeel te eten in de vorm van een beschuit, cracker of zoute biscuit. Dit kan uiteraard met beleg. Vier of vijf keer kleinere maaltijden gebruiken (en erbij drinken) is beter dan één grote en wat kleine maaltijden. Vooral veel eten vlak voordat u gaat slapen, is niet aan te raden, omdat u dan s nachts last kunt krijgen van ontlasting. 20
Omdat niet iedereen dezelfde snelle spijsvertering heeft, is het vooral zaak om uit te proberen wat de beste tijdstippen zijn om te eten. Vitaminetekort Omdat de vitamines in de dunne darm worden op genomen, kan het zijn dat bij een ileostoma de opname van sommige vitamines verstoord is. Sommige mensen met een ileostoma klagen bijvoorbeeld over vermoeidheid en dan blijkt dat het vitamine B12-gehalte te laag is. Bij het vermoeden van vitaminetekort is het verstandig een arts te raadplegen die dit kan vaststellen aan de hand van bloedonderzoek. Blijkt u inderdaad te weinig vitamine B12 in uw lichaam te hebben, dan krijgt u eventueel een preparaat voorgeschreven. Experimenteren met vitamines is niet verstandig. Vitamines zijn niet zo onschuldig als ze lijken. Een overdosis van sommige vitamines kan bijvoorbeeld leiden tot allerlei vervelende klachten of schade aan organen. Het is beter de hulp van een arts of een diëtist in te roepen. Extra vocht- en zoutverlies In sommige situaties kunt u veel zout en vocht verliezen. Dit gebeurt bij diarree, braken, hevige transparatie, koorts of warm weer. Deze situaties gaan meestal ook samen met een verlies van de eetlust, waardoor minder vocht en zout worden ingenomen. Het aanvullen van vocht en zout kan dan noodzakelijk zijn. Hiervoor is ORS (Oral Rehydration 21
Salts) verkrijgbaar: een suiker-zoutpreparaat dat tekorten aanvult of voorkomt. Dit preparaat is verkrijgbaar bij apotheken en drogisterijen. Sporten Bij sporten verliest u meer zout en vocht dan normaal. U kunt dit aanvullen door speciale isotone of hypotone sportdranken, of na het sporten bouillon of een andere zout leverancier te nemen. Als u met een ileostoma intensief gaat sporten, is het verstandig te overleggen met een diëtist, zodat u zeker weten dat sporten gezond blijft. 22
Ileoanale pouch Bij de ileoanale pouch is de dikke darm weggenomen. Tussen dunne darm en anus is een reservoir (pouch) gemaakt, waardoor de ontlasting via de anus het lichaam kan verlaten. De pouch neemt na verloop van tijd de functie van de dikke darm bij het (licht) indikken van de ontlasting over. Maar met name in het begin, als de ontlasting nog erg dun is en nog zeer frequent komt, zal veel vocht en zout met de ontlasting verloren gaan. Extra vocht en zout gebruiken is dan belangrijk (zie pagina 23, verstandig zout gebruiken) Er zijn wel enkele punten waarbij mensen met een pouch rekening moeten houden. Dat is bijvoorbeeld anale irritatie. Dit wordt niet veroorzaakt door voeding, maar wel door dunne en veelvuldige ontlasting. Door het innemen van voldoende voedingsvezel wordt water beter opgenomen en wordt de ontlasting minder dun. Goede (preventieve) verzorging van de huid rondom de anus is daarom belangrijk. Een ander probleem kan pouchitis zijn: een ontsteking van de pouch. De oorzaak hiervan is niet bekend, maar darmbacteriën spelen wel een rol. Het gebruik van probiotica kan dit voorkomen, maar een nadeel is dat probiotica dagelijks en blijvend ingenomen moeten worden om de ontstekingen voor te zijn. Niet alle probiotica hebben bovendien hetzelfde effect en zijn voor eigen rekening. Raadpleeg uw arts of diëtist voor advies over gebruik van probiotica. Extra s In principe kunt u met een ileoanale pouch alles eten. Als aanvankelijk de ontlasting nog dun is, dan is het raadzaam extra vocht en zouten te gebruiken. Normaal gesproken is 1,5 tot 2 liter vocht voldoende. Sommige mensen zijn overgevoelig voor voedingsmiddelen of verdragen bestanddelen soms minder: dat blijft een kwestie van uitproberen. 23
Gassen, geuren en kleuren Door de spijsvertering ontstaan er altijd gassen, geuren en verschillende kleuren in de ontlasting. Niet iedereen reageert hetzelfde op voedsel. Sommige mensen krijgen veel last van gasvorming bij het eten van koolsoorten, anderen merken daar nauwelijks iets van. Wie een stoma heeft, kan sommige voedingsmiddelen lastig vinden. Producten die extra gasvorming kunnen veroorzaken: - koolsoorten en spruiten - uien, knoflook en prei - peulvruchten - paprika - koolzuurhoudende dranken en bier Voedingsmiddelen die extra geur kunnen veroorzaken: - langgekookte koolsoorten - uien, knoflook en prei - peulvruchten - vis - eieren - vitamine B-tabletten Er zijn ook voedingsmiddelen die een verkleuring van de ontlasting laten zien: - spinazie - bieten - ijzerpreparaten Gassen worden niet alleen veroorzaakt door voedingsmiddelen. Ook bij snel eten, praten onder het eten, kauwen van kauwgom, roken, drinken door een rietje, snurken met open mond, verkoudheid, zenuwachtigheid en een slecht passend gebit wordt vaak extra lucht ingeslikt. 24
Hygiëne in binnen- en buitenland Bacteriën kunnen nare gevolgen hebben. Het is daarom belangrijk voorzichtig te zijn met voeding en extra alert te zijn bij de aankoop en bereiding ervan. - Gebruik geen producten die over de uiterste houdbaarheidsdatum heen zijn. - Kook of bak producten als eieren, kip en varkensvlees door en door gaar. - Werk hygiënisch in de keuken en laat sommige producten (rauw en bereid voedsel) niet met elkaar in contact komen om besmetting te voorkomen. - Eet bereid voedsel zo snel mogelijk op. - Koel gerechten die koud gegeten moeten worden snel af door ze in een bak water te zetten en door te roeren. - Voedselresten goed afdekken en niet langer bewaren dan twee dagen. - In het buitenland wordt kraanwater niet altijd goed gezuiverd. Het is daarom onverstandig kraanwater of gekookt water te drinken en maak bijvoorbeeld ook geen gebruik van ijsblokjes of ijs. - Verblijft u in het buitenland dan kunt u ook beter geen ongeschild fruit, rauwe groenten, of rauw vlees en rauwe vis gebruiken. 25
Urinestoma Bij een urinestoma is een stukje van 10-15 cm uit de dunne darm gehaald. De urineleiders worden in het stukje darm gehecht dat dienst doet voor het transport van de urine naar buiten. De nieren produceren zoals voorheen urine. Dit wordt niet meer of minder. In principe hoeft iemand met een urinestoma geen rekening te houden met een dieet. Wat wel belangrijk is, is de inname van voldoende vocht. Dit om de vochtbalans in het lichaam op peil te houden. Daarnaast is vocht belangrijk voor de zuurgraad van de urine. Is de urine niet zuur genoeg (alkalisch) dan kunnen zich er gemakkelijker bacteriën in nestelen. Hierdoor wordt de kans op urineweginfecties vergroot. Een ander nadeel van alkalische urine is de mogelijkheid dat zoutkristallen zich rondom de stoma afzetten. Hierdoor kan de stoma beschadigen. Geuren Sommige voedingsmiddelen geven een sterke geur af aan urine. Dit zijn bijvoorbeeld, asperges, vis, eieren, thee, citrusvruchten, vitamine B en bepaalde antibiotica. 26
Adressen en links Nederlandse Stomavereniging Bisonspoor 1250 3605 KZ Maarssen Telefoon: (0346) 26 22 86 Fax: (0346) 25 03 56 E-mail: info@stomavereniging.nl De Nederlandse Stomavereniging werkt nauw samen met organisaties die van belang zijn voor stomadragers. Kijk voor de gegevens van de organisaties hieronder en andere organisaties op www.stomavereniging.nl. - Chronisch zieken en Gehandicaptenraad Nederland (CG-Raad) - Crohn en Colitis Ulcerosavereniging (CCUVN) - Maag Lever Darm Stichting - Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties (NFK) - KWF Kankerbestrijding - Vereniging Ziekte van Hirschsprung - Vereniging Anusatresie - Voedingscentrum - Landelijke Cliëntenraad 27