2013 www.bdovoorcommissarissen.nl DE COMMISSARIS EN DE OR Theorie rondetafelgesprek praktijk VERSCHILLENDE PERSPECTIEVEN, GEDEELDE BELANGEN
Voorwoord 3 voorwoord TWEE ORGANEN, ÉÉN DOEL Een gezond bedrijf is in hoge mate vergelijkbaar met een gezond lichaam. Het bestaat uit totaal verschillende organen en systemen, elk met hun eigen rol. Draait alles naar wens, dan gonst en lééft het. Maar werken twee systemen niet goed samen, dan lijdt het hele lichaam. Deze editie van De Dialoog behandelt twee vitale organen die vaak afzonderlijk hun werk doen: de ondernemingsraad en de Raad van Commissarissen. Terwijl ze met name op kritische momenten, in plotselinge crisissituaties, perfect moeten kunnen samenwerken. Daar heeft het hele bedrijf baat bij. Als commissaris heeft u daarin het voortouw. Althans, dat zeggen de deskundigen aan tafel tijdens ons rondetafelgesprek over het thema De Commissaris en de OR, waaraan deze Dialoog is gewijd. Zij zijn ook unaniem van mening dat je het dak moet repareren als de zon schijnt. Met andere woorden: de goede onderlinge relatie moet al worden opgebouwd en onderhouden als alles naar wens loopt. Alleen dan kan het systeem sterk genoeg zijn om eventuele klappen op te vangen. Deze Dialoog is bedoeld om u als commissaris of toezichthouder te inspireren, te informeren en te ondersteunen. Laat ons gerust weten of we daarin slagen via commissarissen@bdo.nl. Mocht u meteen aan de slag willen met het verbeteren van de relatie tussen uw RvC en de OR: in dit magazine hebben we een checklist opgenomen om u op weg te helpen. Reinder Brummelman voorzitter Raad van Bestuur BDO Nederland maart 2013 commissarissen@bdo.nl
4 De Dialoog nr. 1 2013 Inhoud 5 IN DIALOOG INHOUD e Dialoog is een periodieke uitgave van BDO Accountants & Adviseurs. Elke editie behandelt een nieuw, relevant en actueel thema op het gebied van corporate governance. Ieder thema wordt geplaatst in het juiste theoretische kader. Daarna gaan we snel naar de kern van iedere Dialoog: de praktijk. Welke praktische stappen leiden tot beter toezicht? Hoe vertaalt wet- en regelgeving op het gebied van corporate governance zich in de praktijk? Het magazine De Dialoog staat niet op zichzelf. Het wordt gevoed door debatten die we hiertoe organiseren met commissarissen, bestuurders en vertegenwoordigers uit de wetenschap. Ook streven we ernaar rond elk thema één of meer praktische hulpmiddelen te ontwikkelen die we beschikbaar stellen op onze site www.bdovoorcommissarissen.nl. Met De Dialoog en alle andere aanverwante hulpmiddelen wil BDO zijn maatschappelijke verantwoordelijkheid nemen door een bijdrage te leveren aan de organisatie van corporate governance. Zo bieden we commissarissen, toezichthouders en bestuurders praktische ondersteuning bij de uitvoering van en verantwoording over hun toezichtstaak. Dit doen we op de manier die BDO past: persoonlijk, professioneel, pragmatisch en met passie. 08 OpGETEKEND Heldere geluiden uit de media, van bestuurders, wetenschappers en ervaringsdeskundigen, over de verhouding tussen toezichthouders en de ondernemingsraad. 10 Hoofdstuk 1. DE THEORIE OVER DE VERHOUDING TUSSEN COMMISSARIS EN OR De ondernemingsraad speelt een belangrijke rol in de governance van organisaties. Zij geeft bestuurders en toezichthouders vanaf de werkvloer een bredere blik op het functioneren van de onderneming. Wat schrijft wet- en regelgeving voor over de onderlinge relatie tussen OR en RvC? 20 HOOFDSTUK 2. RONDETAFELGESPREK VERSCHILLENDE PERSPECTIEVEN, GEDEELDE BELANGEN Een goede relatie tussen de Raad van Commissarissen en de OR, hoe ziet die er in de praktijk uit? Hoe bereik je die? En waar liggen de bananenschillen? BDO ging de dialoog aan met vijf ervaringsdeskundigen. Het geheim? Bestuur en commissaris moeten begrijpen wat de rol en verantwoordelijkheden van de OR zijn. De Dialoog ontvangen of ondersteunende tools raadplegen? Kijk op www.bdovoorcommissarissen.nl 31 Hoofdstuk 3. TOOLS VOOR COMMISSARISSEN Rond elk thema van De Dialoog ontwikkelt BDO één of meer praktische hulpmiddelen voor effectiever en efficiënter toezicht. Een overzicht. 32 BDO: FEITEN & CIJFERS Er is al zo veel geregeld. Laten we dan alsjeblieft de invulling van de onderlinge relatie aan de organen zelf overlaten Arthur Docters van Leeuwen DE COMMISSARIS EN DE OR Ook de ondernemingsraad handelt in het belang van onderneming en werknemers, maar vanuit een ander wettelijk kader en een andere positie Kijk op pagina 10. Benieuwd naar de meningen van andere rondetafelgesprekspartners? Lees verder vanaf pagina 20.
6 De Dialoog nr. 1 2013 De Dialoog nr. 1 2013 7 JOOST DE VRIES ARTHUR DOCTERS VAN LEEUWEN Reineke Vorselaars- Velthoven IRENE DE BROUWER Huub van de Coolwijk, voorzitter BOB SEEMANN Reinder Brummelman JAN DONNER
8 De Dialoog nr. 1 2013 Opgetekend 9 OpGETEKEND Toezichthouders komen op grote schaal hun wettelijke plichten niet na als het gaat om de medezeggenschap. Zo verzuimt 83% van de toezichthouders aanwezig te zijn bij de bespreking van besluiten die voor advies aan de OR moeten worden voorgelegd. Uit persbericht FNV over OR Insight 2012, een onderzoek onder 600 ondernemingsraden uitgevoerd door FNV Formaat en Prefoma Een van de meest ergerniswekkende zaken die je tegenkomt is de OR die vergadert met de HRmanager omdat de bestuurder die heeft benoemd tot gedelegeerd bestuurder. De OR bombarderen tot HRissue geeft blijk van een ongelofelijk beperkte invulling van medezeggenschap. André van Deijk, senior consultant bij GITP, in column op GITP website Uit eigen onderzoek blijkt dat commissarissen met een door de OR voorgedragen lid in hun raad van commissarissen (RvC) het functioneren van de gehele RvC significant beter beoordelen dan raden zonder OR-commissaris. Barbara Baarsma, directeur SEO en Mijntje Lückerath- Rovers hoogleraar Corporate Governance Nyenrode in Het Financieele Dagblad De zeggenschap in ondernemingen is veranderd. Dat loopt steeds meer via ondernemingsraden. Die functioneren goed, maar het betekent wel dat de rol van de vakbeweging anders wordt. Ton Heerts, FNV-voorzitter, in VNO-NCW magazine Forum De Wet op de Ondernemingsraden (WOR) is geschreven voor klassieke organisaties waar de top beslist. In het ICT-tijdperk verdwijnt de figuur van piramidale besluitvorming. Nieuwe arbeidsverhoudingen geven meer ruimte aan autonomie op de werkvloer. Medezeggenschap moet zich aan deze nieuwe situatie aanpassen. Herman Wijffels, oud-ser-voorzitter, in SER-magazine Een kandidaat-commissaris die je als OR voorstelt, moet passen in de RvC. Een buitenbeentje voordragen heeft geen zin. Die wordt een roepende in de woestijn. Ad Augustinus, secretaris van de centrale ondernemingsraad bij Meneba, in brochure over OR en RvC van FNV Bondgenoten Flexibel vormgeven van medezeggenschap wordt door zowel ondernemers als ondernemingsraden van steeds groter belang geacht, omdat partijen snel willen kunnen inspelen op maatschappelijke ontwikkelingen. Alexander Briejer van advocatenkantoor AKD, in Het Financieele Dagblad Aanwezigheid van een door de OR voorgedragen commissaris zorgt voor meer gestructureerde contacten tussen werknemer en vertegenwoordigers en bestuur van de organisatie, ook in een internationale onderneming met een buitenlandse moeder. Hans van de Weerd, voordrachtscommissaris bij Smurfit Kappa, in brochure over OR-RvC van FNV Bondgenoten Voor open dialoog is het van belang om op dezelfde golflengte te zitten: de bestuurder moet ook denken op het niveau van de OR en andersom. Ruud de Jong, manager arbeidsvoorwaarden TNT, in rapport Slimmer werken met de OR van werkgeversvereniging ANVW
10 De Dialoog nr. 1 2013 De theorie 11 De Theorie De Raad van Commissarissen en de ondernemingsraad handelen beiden vanuit het belang van de onderneming, zij het vanuit een verschillende posities. Over de onderlinge relatie bestaat relatief weinig wet- en regelgeving. Een overzicht. DE COMMISSARIS EN DE OR: VERSCHILLENDE PERSPECTIEVEN, GEDEELDE BELANGEN De Raad van Commissarissen De Raad van Commissarissen (RvC) vormt binnen een onderneming een orgaan met eigen, specifieke, bevoegdheden en verantwoordelijkheden. Commissarissen dienen een onafhankelijke positie in te nemen tegenover zowel het bestuur als tegenover aandeelhouders en werknemers. Voorop staat dat de RvC toezicht houdt op het bestuur en (de risico's van) het bedrijfsbeleid, en dat hij handelt in het belang van de onderneming. Ook de ondernemingsraad (OR) handelt in het belang van de onderneming en de werknemers. Beide organen handelen evenwel vanuit een verschillend wettelijk kader en vanuit verschillende posities. De rol van de commissaris Commissarissen dragen er zorg voor dat het bestuur de organisatie behoorlijk leidt en daarbij de verschillende belangen meeweegt. De codes voor corporate governance bevatten richtlijnen voor het functioneren van het bestuur waaronder het aansturen van de interne organisatie, het functioneren van de toezichthouders, de verantwoording naar aandeelhouders en andere stakeholders. In de structuurregeling is wettelijk vastgelegd waaraan goed bestuur moet voldoen. Deze regeling geldt voor grote NV s, BV s, coöperaties en onderlinge waarborgmaatschappijen. Bij deze organisaties worden RvC en OR op wettelijke basis dichter bij elkaar gebracht. De rol van een ondernemingsraad Een OR heeft in beginsel een duale taak. Enerzijds vertegenwoordigt hij de medewerkers, anderzijds is de OR ook
12 De Dialoog nr. 1 2013 De theorie 13 overlegpartner van de ondernemer. De OR is betrokken bij goed bestuur op grond van de Wet op de Ondernemingsraden (hierna: WOR). De instelling van een OR is wettelijk geregeld in de WOR. Deze bepaalt dat iedere onderneming waarin minstens 50 personen werkzaam zijn een eigen OR dient te hebben. Deze verplichting geldt in het belang van het goed functioneren van die onderneming in al haar doelstellingen en ten behoeve van het overleg met en de vertegenwoordiging van de in de onderneming werkzame personen. Een OR is niet altijd ingesteld op grond van een wettelijke verplichting. In sommige gevallen wordt er vrijwillig toe overgegaan, in andere gevallen vloeit instelling voort uit een CAO-bepaling. Relatie ondernemingsraad en Raad van Commissarissen OR en RvC hebben gemeen dat zij allebei een belangrijke pijler zijn van de inrichting van goed bestuur. Voor de RvC is het dan ook van belang alert te zijn op de verplichtingen die de ondernemer op grond van de WOR heeft ten aanzien van de OR. Om een voorbeeld te geven: fusies of overnames leiden doorgaans tot veranderingen in de structuur en zeggenschap in het bedrijf. Op basis van de WOR heeft de OR daarover adviesrecht. Op dat soort momenten zal een OR tevens alert zijn op (voorwaarden rond) het voortbestaan of de samenstelling van de RvC en op het regelen van de positie van de medezeggenschap hierin. Ook voor de RvC is het van belang op de hoogte te zijn van de standpunten en visie van een OR daarover, zeker daar waar het belang van beide organen parallel loopt. RvC en OR hebben bovendien met dezelfde thema s te maken, waaronder beloningsbeleid van bestuurders, internationalisering, werkgelegenheid, diversiteit en maatschappelijk verantwoord ondernemen. Daardoor is het eveneens van belang voor zowel de RvC als de OR om in de praktijk (informeel) overleg te voeren. Zo zijn ze op de hoogte van elkaars visie en standpunten en kunnen zij elkaars kennis, ervaring en netwerk gebruiken. Weinig wet- en regelgeving Er bestaat relatief weinig wet- en regelgeving over de relatie tussen OR en commissaris. Het halfjaarlijkse overleg over de algemene gang van zaken en de adviesprocedure in de WOR regelen een directe relatie tussen OR, bestuurder en commissaris. In de structuurregeling zijn tevens vennootschapsrechtelijke medezeggenschapsrechten vastgelegd die de relatie tussen RvC en OR nader regelen, onder meer door het wettelijke (versterkte) aanbevelingsrecht van de OR voor voordracht van maximaal een derde deel van het aantal leden van de RvC. Ook bij veel ondernemingen die niet voldoen aan de criteria van de structuurregeling is een RvC ingesteld. En ook dan kan een OR bij benoemingen een rol spelen. Deze extra bevoegdheid kan zijn vastgelegd in een ondernemingsovereenkomst, convenant en/of CAO. In de praktijk bestaan er bij veel ondernemingen dan ook aanvullende afspraken over de communicatie en relatie tussen OR en RvC. Dergelijke afspraken kunnen bijdragen aan een situatie waarin de verschillende organen elkaar regelmatiger spreken en optimaal van elkaars kennis en kunde profiteren. In de volgende paragrafen schetsen wij op hoofdlijnen de wettelijke regelingen betreffende de relatie tussen RvC en OR. Voor de commissaris van belang zijnde verplichtingen op grond van de WOR 1 Verschijnplicht commissaris Commissarissen hebben op twee momenten een verschijnplicht in de overlegvergadering van de OR met de bestuurder, tenzij de OR daarvan afziet, en behoudens een aantal in de WOR genoemde uitzonderingen. Dat zijn (1) de halfjaarlijkse overlegvergadering over de algemene gang van zaken in de onderneming (artikel 24), en (2) elke overlegvergadering waarin op grond van artikel 25 of artikel 30 WOR een adviesplichtig voornemen wordt besproken. In de praktijk wordt het tweede moment niet altijd gebruikt. Dit kan te maken hebben met het feit dat het hierbij vaak gaat om actuele zaken waar de RvC niet (direct) bij betrokken is. Uitzonderingen daarop vormen zeer ingrijpende besluiten en benoeming of ontslag van de bestuurder. Bij veel ondernemingen bestaan anderzijds afspraken over een regelmatig formeel en/of informeel contact tussen OR, RvC en bestuur. 2 Verschijnplicht in de halfjaarlijkse overlegvergadering met de OR In deze vergadering die tenminste tweemaal per jaar wordt Ook de ondernemingsraad handelt in het belang van onderneming en werknemers, maar vanuit een ander wettelijk kader en een andere positie gehouden wordt de algemene gang van zaken toegelicht door de ondernemer. Daarin komen ook besluiten ter sprake die hij in voorbereiding heeft met betrekking tot de aangelegenheden als bedoeld in artikel 25 van de WOR (belangrijke Verplicht aanschuiven Op grond van de WOR is de commissaris verplicht een aantal vergaderingen van de OR bij te wonen. Daarnaast kan de OR een commissaris als deskundige vragen. De tijdslijn geeft mogelijke verschijnmomenten van de commissaris weer. Halfjaarlijkse overlegvergadering OR Verschijnplicht Uitnodiging commissaris als deskundige Overlegvergadering OR over adviesplichtig voornemen Verschijnplicht Halfjaarlijkse overlegvergadering OR Verschijnplicht Uitnodiging commissaris als deskundige Overlegvergadering OR benoeming/ontslag bestuurder Verschijnplicht jan. feb. mrt. apr. mei. jun. jul. AUG. sep. aug. sep. okt. nov. dec.
14 De Dialoog nr. 1 2013 De theorie 15 Commissarissen doen er verstandig aan om te investeren in een goede relatie met de OR
16 De Dialoog nr. 1 2013 De theorie 17 DE ONDERNEMINGSRAAD & ENQUÊTERECHT Het enquêterecht heeft als doel om in geval van wanbeleid de verhoudingen binnen de onderneming zo spoedig mogelijk te herstellen, onder meer door te komen tot openheid van zaken, waaronder het aanwijzen van de verantwoordelijken. Het enquêterecht dient het belang van de onderneming en de daaraan verbonden werknemers. Het enquêterecht is een sterk wapen met voorzieningen als: schorsen of vernietigen van een besluit van een orgaan van de onderneming; schorsen of ontslaan van bestuurders of commissarissen; het tijdelijk aanstellen van bestuurders of commissarissen; het tijdelijk afwijken van statutaire bepalingen; ontbinden van de rechtspersoon. Er wordt al jaren gesproken over toekenning van het enquêterecht aan de OR. Het Burgerlijk Wetboek geeft nu onder andere belanghebbende vakbonden het recht om aan de Ondernemingskamer (OK) een verzoek te doen tot het instellen van een onderzoek naar het beleid en de gang van zaken binnen een onderneming indien ze van mening zijn dat er sprake is van wanbeleid of mismanagement. Bij een dergelijk verzoek van de vakorganisaties moet een schriftelijke reactie van de betrokken OR van die onderneming gevoegd zijn. Het is ook mogelijk dat een OR, bij ernstige vermoedens van mismanagement en wanbeleid, zelf een vakbond benadert met de vraag een verzoek tot enquête in te dienen bij de OK. Enquêterecht bij overeenkomst toegekend Wettelijk gezien heeft een OR zelf niet het recht om een enquêteprocedure te starten. Het is echter wel mogelijk dat een OR bij overeenkomst of via de statuten het enquêterecht toegekend gekregen heeft. Per 1 januari 2013 is het enquêterecht gewijzigd: het is nu tevens mogelijk dat de rechtspersoon zelf een enquêteverzoek doet. Hiermee wordt bereikt dat het bestuur en/ of de RvC het gedrag en de besluitvorming van de AvA kunnen laten toetsen door de OK. De rechtspersoon wordt bij indiening van het verzoek in beginsel vertegenwoordigd door het bestuur. De RvC en de OR dienen op de hoogte te worden gesteld van het enquêteverzoek. De RvC heeft tevens een zelfstandige bevoegdheid om een enquêteverzoek in te dienen in het belang van de rechtspersoon, ook als het bestuur daar niet mee instemt. ADVIES EN BEROEP Er is van afgezien het enquêterecht ook aan de OR toe te kennen. Argumenten hiervoor waren dat de OR al een eigen rechtsgang toekomt via het advies- en beroepsrecht van de artikelen 25 en 26 WOR en dat de toekenning van het enquêterecht daarmee niet strookt. Daarnaast werd erop gewezen dat het huidige enquêterecht al toelaat dat de OR zich als belanghebbende voegt in een lopende enquêteprocedure, en dat het enquêterecht is toegekend aan de belanghebbende vakbonden. Ook de omstandigheid dat de ondernemingsraad geen eigen vermogen heeft, en daardoor niet veroordeeld kan worden in de proceskosten, speelde een rol. bedrijfseconomische en bedrijfsorganisatorische besluiten) en artikel 27 van de WOR (regelingen op het gebied van het sociaal beleid). Bij deze vergaderingen dienen tevens afspraken te worden gemaakt over het tijdstip en de wijze waarop de OR wordt betrokken in de verdere besluitvorming zodat de OR al een wezenlijke invloed kan uitoefenen op de besluitvorming voordat de ondernemer verplicht is advies of instemming te vragen. zichten wordt besproken, kunnen commissarissen en OR meer inzicht verkrijgen in elkaars opvattingen over belangrijke ontwikkelingen. 3 Verschijnplicht in de overlegvergadering over een adviesplichtig voornemen Daarnaast geldt een verschijnplicht voor commissarissen bij de vergadering waarin overleg wordt gevoerd over een voorgenomen besluit als bedoeld in artikel 25 eerste lid en de vergadering waarin het advies van de OR over zo n voorgenomen besluit wordt uitgebracht. Te denken valt bijvoorbeeld aan besluiten betreffende overdracht van (een onderdeel van) de zeggenschap over de onderneming of een belangrijke inkrimping, uitbreiding of andere wijziging van de werkzaamheden van de onderneming. 4 Verschijnplicht in overlegvergadering betreffende benoeming/ontslag van een bestuurder Tevens geldt een verschijnplicht voor commissarissen voor een vergadering waarin overleg wordt gevoerd over een voorgenomen besluit tot benoeming of ontslag van een bestuurder van de onderneming en de vergadering waarin het advies van de OR over zo n voorgenomen besluit wordt uitgebracht (artikel 30 lid 3). De verschijnplicht voor commissarissen is van toepassing als de onderneming in stand wordt gehouden door een NV, BV, coöperatie of onderlinge waarborgmaatschappij. De RvC kan een of meer vertegenwoordigers uit zijn midden aanwijzen om naar de overlegvergadering te gaan. Dit hoeft overigens niet een door de OR voorgedragen commissaris te zijn. 5 Mogelijkheid uitnodiging commissaris in de eigen vergadering van de OR Op grond van artikel 16 WOR kan een OR een of meer deskundigen, waaronder commissarissen, uitnodigen tot het bijwonen van een vergadering, met het oog op de behandeling van een bepaald onderwerp of het van gedachten wisselen over een bepaald thema. Het gaat dan om vergaderingen van de OR zelf, niet zijnde de overlegvergadering waarbij tevens de bestuurder aanwezig is. De OR kan zo met de uitgenodigde commissaris over een bepaald onderwerp RvC en OR hebben met dezelfde thema s te maken. Van beloningsbeleid en internationalisering tot werkgelegenheid, diversiteit en MVO Door de aanwezigheid van een commissaris bij de halfjaarlijkse overlegvergadering, waarin het gevoerde en te voeren beleid aan de hand van beleidsstukken en financiële overvan gedachten wisselen buiten de aanwezigheid van de bestuurder. De commissarissen zijn echter niet verplicht om gevolg te geven aan deze uitnodiging van de OR. Uitnodiging commissaris als deskundige in een overlegvergadering Een commissaris kan zowel door de OR als door de ondernemer als deskundige worden uitgenodigd tot het bijwonen van een overlegvergadering van OR en bestuurder indien dit voor de behandeling van een bepaald onderwerp redelijkerwijs nodig is. Zo ontstaat een moment van tripartiet overleg tussen RvC, bestuur en OR. Vennootschapsrechtelijke bepalingen over de verhouding tussen OR en commissaris Naast de genoemde verplichtingen die voortvloeien uit de
18 De Dialoog nr. 1 2013 De theorie 19 Meer dan nu vaak het geval is kunnen RvC en OR profiteren van elkaars kennis en ervaring WOR gelden tevens andere wettelijke verplichtingen in de verhouding tussen OR en commissaris. Rol van de OR in een structuurvennootschap bij benoeming leden RvC In geval van een structuurvennootschap heeft de OR een versterkt recht van aanbeveling voor maximaal een derde deel van de RvC. Een voordracht van de OR kan alleen onder bijzondere omstandigheden worden afgewezen door de RvC, namelijk indien de voorgedragen kandidaat niet geschikt wordt bevonden of indien de RvC door de voordracht niet (meer) naar behoren zal zijn samengesteld. Indien de RvC bezwaar heeft tegen de voordracht deelt deze het bezwaar onder opgave van redenen mede aan de OR en probeert de RvC alsnog tot overeenstemming te komen met de OR. Als het niet lukt om binnen vier weken tot overeenstemming te komen kan de RvC de Ondernemingskamer (OK) verzoeken het bezwaar van de RvC gegrond te verklaren. Indien het bezwaar gegrond wordt verklaard, mag de OR een nieuwe aanbeveling doen. De OR heeft door dit recht (indirect) een zekere invloed ten aanzien van de uitoefening door de RvC van de bijzondere bevoegdheden van de RvC in een structuurvennootschap, en daarmee op het beleid van de onderneming. Naast het versterkte aanbevelingsrecht geldt tevens het gewone recht van aanbeveling dat de OR heeft bij alle benoemingen en herbenoemingen in de RvC. Indien sprake is van het structuurregime geldt dat de RvC zelf een profielschets opstelt voor zijn omvang en samenstelling, en deze bespreekt met de AvA en met de OR (art. 2:268 (158) lid 3 BW). De RvC dient beide organen tijdig op de hoogte te stellen van vacatures. In de praktijk zal de OR vaak kunnen beschikken over het rooster van aftreden van de RvC. Indien er geen profielschets is, is het raadzaam dat de OR in beeld brengt hoe het profiel van de huidige RvC eruit ziet. Welke kennis en ervaring brengen deze leden in? En welke kennis en ervaring zouden een goede aanvulling kunnen zijn op de samenstelling van de RvC? RvC en OR kunnen ook ten aanzien van dit onderwerp de onderlinge samenwerking en open communicatie opzoeken, om zo in goed overleg tot een profielschets te komen. Van de wettelijke procedure ten aanzien van benoeming van de commissarissen in een structuurvennootschap kan overigens met akkoord van de OR, AvA en RvC worden afgeweken, mits vastgelegd in de statuten. Gekozen kan bijvoorbeeld worden voor het tot 1 oktober 2004 geldende wettelijke systeem van gecontroleerde coöptatie. Overige relevante wettelijke bepalingen die van invloed zijn op de relatie RvC en OR 1 Recht voor OR op kennisgeving AvA in geval van opzegging vertrouwen in de RvC De AvA kan in geval van toepasselijkheid van het structuurregime onder voorwaarden het vertrouwen in de RvC opzeggen. Het besluit daartoe dient met redenen te zijn omkleed en kan pas worden genomen nadat de OR tijdig van dit voornemen in kennis is gesteld. De OR kan zijn standpunt in de AvA toelichten (artikel 2:161a lid 2 BW). 2 De OR kan de OK verzoeken over te gaan tot ontslag van een commissaris De OR kan, in geval van toepasselijkheid van het structuurregime, de Ondernemingskamer verzoeken een commissaris bij een structuurvennootschap te ontslaan vanwege taakverwaarlozing, ingrijpende wijziging van omstandigheden dan wel andere gewichtige redenen. 3 Spreekrecht van de OR in de AvA van een NV Het spreekrecht voor de OR geldt ten aanzien van belangrijke bestuursbesluiten (artikel 2:107a lid 3 BW), alsmede ten aanzien van het bezoldigingsbeleid van bestuurders (artikel 2:135 lid 2 BW). In een NV waarop het structuurregime van toepassing is, geldt een spreekrecht ten aanzien van de benoeming van commissarissen op voordracht van de RvC (artikel 2:158 lid 4 BW). Voor iedere NV waarop het structuurregime niet van toepassing is, geldt dat het standpunt van de OR over benoeming, schorsing en ontslag van bestuurders en commissarissen wordt gericht aan de AvA (artikel 2:134a lid 1 BW respectievelijk 2:144a BW). De voorzitter of een aangewezen lid van de OR kan in de AvA het standpunt van de OR toelichten. Het spreekrecht geeft de OR een forum bij de AvA. Doel van het spreekrecht is de dialoog, draagvlakvergroting en versterking van de kwaliteit van besluitvorming te bewerkstelligen. 4 OR heeft recht op informatie inzake bezoldigingsbeleid bestuurders De ondernemer is op grond van artikel 31d WOR gehouden tot het verschaffen van informatie aan de OR over beloningsverhoudingen binnen de onderneming, waarbij ook de beloning van het bestuur en het toezichthoudend orgaan moet worden betrokken. Samenvattend In de WOR is een beperkt aantal zaken betreffende de relatie tussen RvC en OR geregeld. Indien de structuurregeling van toepassing is, gelden tevens bepaalde vennootschapsrechtelijke medezeggenschapsrechten voor de OR, waardoor de RvC en OR iets dichter bij elkaar worden gebracht. Daarnaast geldt dat op grond van een toepasselijke CAO, reglementen en/of ondernemingsovereenkomst specifieke bevoegdheden gelden c.q. toegekend kunnen zijn aan een OR. Deze bevoegdheden van een OR kunnen van invloed zijn op de handelswijze van de RvC. Zo dient de RvC zich af te vragen of sprake is van een (versterkt) aanbevelingsrecht voor de OR voor voordracht van leden van de RvC (op grond van de structuurregeling, CAO, statuten en/of overeenkomst). Ook van belang voor de RvC is de vraag of en zo ja hoe het recht van voordracht of versterkt aanbevelingsrecht door de OR wordt gebruikt. Bij het vaststellen van een functieprofiel voor leden van de RvC kan de RvC eveneens (verplicht) van doen hebben met de OR. Al met al zijn er genoeg redenen voor de RvC om een goede relatie op te bouwen met de OR en daartoe op regelmatige basis (informele) contacten te onderhouden met de OR. Aangezien RvC en OR vaak met vergelijkbare of dezelfde thema s bezig zijn en beide een belangrijke rol spelen in de governance van een organisatie kunnen zij meer dan thans in de praktijk vaak nog het geval is profiteren van elkaars kennis en ervaring. Om dat goed tot zijn recht te laten komen en optimaal te kunnen benutten is het voor de RvC én voor de OR zinvol om maatwerk afspraken te maken over de samenwerking en de overlegstructuur, en om tenminste het (informele) contact met elkaar op te zoeken en te verdiepen. De Dialoog ontvangen of ondersteunende tools raadplegen? Kijk op www.bdovoorcommissarissen.nl
20 De Dialoog nr. 1 2013 Rondetafelgesprek 21 COMMISSARIS EN DE ONDERNEMINGSRAAD: Je krijgt de OR die je verdient
22 De Dialoog nr. 1 2013 Rondetafelgesprek 23 De Raad van Commissarissen (RvC) en de ondernemingsraad (OR) kunnen elkaar versterken bij de invulling van goed ondernemingsbestuur. Maar hoe ziet een goede relatie tussen die twee er in de praktijk uit? En waar liggen de bananenschillen? BDO ging de dialoog aan met vijf ervaringsdeskundigen. Belangrijkste les: bestuur en commissaris moeten begrijpen wat de rol en verantwoordelijkheden van de OR zijn. Alleen dan kan de OR zijn waarde laten zien. Zodra het erom spant bij ondernemingen bijvoorbeeld tijdens een fusie of een reorganisatie spelen de OR en RvC beide een belangrijke rol die vrij uitgebreid in wet- en regelgeving is vastgelegd. Over de onderlinge relatie tussen RvC en OR bestaat juist vrij weinig wet- en regelgeving, zo blijkt tijdens deze zesde editie van De Dialoog uit de inleiding van BDO-adviseur Reineke Vorselaars-Velthoven. Wat vinden de aanwezigen daarvan, vraagt zij zich af. Arthur Docters van Leeuwen is er expliciet over: Er is al zo veel geregeld. Laten we dan alsjeblieft de invulling van de onderlinge relatie aan de organen zelf overlaten. RvC neemt het voortouw Volgens de aanwezigen ligt het voor de hand dat de RvC en niet de OR het voortouw neemt bij het invullen van de onderlinge relatie, al pleit Joost de Vries ook voor gezonde te- rughoudendheid. De directie heeft het primaat in de relatie met de OR. De commissaris moet daar niet te veel tussen gaan zitten want dat levert geheid een spanningsveld op. Ik vind daarom dat we de relatie tussen OR en RvC niet teveel moeten institutionaliseren. Als er te veel organen door elkaar heen lopen, ontstaan er ook risico s. Gespreksleider Huub van de Coolwijk beaamt dat: Voor een bestuurder is het niet altijd fijn als er te vaak direct contact is tussen RvC en OR. Bob Seemann vult aan: Meer regels opleggen kan ook als bijeffect hebben dat de RvC en OR elkaar verplicht opzoeken terwijl er eigenlijk geen aanleiding voor is. Dat is niet wenselijk. Jan Donner wijst in dat kader vanuit zijn ervaringen in de onderwijswereld op een ander punt: In die wereld ben je als commissaris inhoudelijk al gauw een beetje een outsider. Dat merk je aan de wijze waarop de commissaris zijn rol invult. Ik heb commissaris-
24 De Dialoog nr. 1 2013 Rondetafelgesprek 25 ARTHUR DOCTERS VAN LEEUWEN (67) Voorzitter Commissie Modernisering Diplomatieke Dienst President Commissaris Wilgenhaege Voorzitter Raad van Toezicht Independer Member Board of Appeal European Supervisory Authorities IRENE DE BROUWER (47) Medezeggenschapsjurist Advocaat van de ondernemingsraad van Organon bij het massaontslag in 2010 Adviseerde onder anderen de ondernemingsraden van Essent, KPN, UPC, Bronovo (Den Haag), NRE Endinet en Gemeente Rotterdam JAN DONNER (65) Voorzitter Raad van Bestuur Koninklijk Instituut voor de Tropen Commissariaten in Mali (voorzitter), Indonesië (voorzitter), Colombia Voormalig Vicevoorzitter College van Bestuur Vrije Universiteit JOOST DE VRIES (49) CFO en lid van de Directie van Lucas Bols BV Voorzitter Raad van Commissarissen Avandis CV Lid Raad van Commissarissen Maxxium Nederland BV Lid Raad van Commissarissen Mid Ocean Group BV sen in hun overleg met de OR horen zeggen dat OR-leden hen altijd mogen bellen als er wat is. Dat is voor mij een voorbeeld van hoe het niet moet. Het is juist niet de bedoeling dat ze voor allerlei dingen gaan bellen. Krijtstreep of overall De enorme pluriformiteit van de praktijk vraagt bovendien om maatwerk. Bij een familiebedrijf vervult de RvC een heel andere rol dan bij een zorginstelling of multinational. De OR-leden hebben vaak ook heel andere competenties. Dat geldt tevens voor de OR waarin, zo stelt De Brouwer, zowel heftruckchauffeurs als mannen in krijtstreep kunnen zitten. Donner voegt toe: Bij een familiebedrijf is de dynamiek anders. Een commissaris is hier meer adviseur dan toezichthouder. Zodra deze zich ontwikkelt tot controleur, ontstaan er vaak spanningen. Tegelijkertijd stelt Seemann: Als je als Periodiek overleg tussen OR en RvC heeft vaak trekjes van een rituele dans. Maar houdt wel de lijnen open voor als het écht nodig is Joost de Vries commissaris alleen in de raad zit vanwege je mooie netwerk en verder geen waarde toevoegt in het toezicht, moet je niet verwachten dat de OR je serieus neemt." Ondernemingsbelangen De essentie is en blijft dat OR en RvC beide van grote waarde kunnen zijn voor de onderneming en dat een goede onderlinge relatie daaraan bijdraagt. Het overleg met de OR is voor commissarissen, zo stelt Vorselaars-Velthoven, een van de communicatiekanalen en een goede manier om te weten te komen wat er leeft in het tweede echelon van een organisatie. Docters van Leeuwen kent hoe dan ook de andere kant van het spectrum: Het komt voor dat een OR alleen maar op de strepen gaat staan en weinig inlevingsvermogen toont in de belangen van de onderneming. Daar schiet niemand wat mee op. Op die momenten moet prioriteit worden gegeven aan het opbouwen van een goede relatie tussen de directie en de OR. Daarin moet de commissaris zijn rol pakken. Door erop toe te zien dat de verhoudingen niet vastlopen. Al was het maar omdat je de OR nodig hebt als er veranderingen moeten worden doorgevoerd. Duale verantwoordelijkheid Tijdens De Dialoog staan de gespreksleden geregeld stil bij de bijdrage die een bestuurder en/of commissaris kan leveren aan de manier waarop de OR zijn taken vervult. Een goed functionerende OR heeft een duale rol, stelde Vorselaars-Velthoven al in haar inleiding: zo n OR redeneert zowel vanuit het belang van de medewerkers als dat van de onderneming. De Brouwer kent uit haar praktijk voorbeelden waar OR-leden terdege beseffen dat ze die duale verantwoordelijkheid hebben: ondernemingsraden die niet de hakken in het zand zetten maar slim meedenken vanuit het ondernemingsbelang en met constructieve oplossingen komen. In vrijwel alle gevallen waar een OR de hakken in het zand zet, OR EN RVC: LOGISCHE CONTACTMOMENTEN onderstaand schema geeft de meest voor de hand liggende overlegmomenten tussen OR en de RvC weer, inclusief de bijbehorende onderwerpen gaandeweg een boekjaar Structuurvennootschap Gewone vennootschap Beiden Benoeming, schorsing en ontslag van bestuurders Benoeming, schorsing en ontslag van commissarissen Jaarrekening Belangrijke besluiten Besprekingen Bestuur OR RvC Nvt Nvt Opmaken Voorgenomen besluit Initiatief nemen Adviesrecht en bij NV met volledig regime: spreekrecht in AvA Adviesrecht en bij NV: spreekrecht in AvA Bij benoeming: aanbevelingsrecht (voor 1/3: versterk ) en bij NV: spreekrecht in AvA Bij schorsing: geen bevoegdheid Bij ontslag: verzoek aan OK en bij NV: spreekrecht in AvA bij ontslag hele RvC Bij NV: Spreekrecht in AvA Inzage Bespreken Adviesrecht Bij NV: spreekrecht in AvA Algemene gang van zaken Tenminste halfjaarlijks Bij volledig regime: benoemen, schorsen en ontslaan, bij verzwakt regime: alleen schorsen (benoeming/ontslag door AvA) Alleen schorsen (benoeming/ ontslag door AvA) Bij benoeming: voordrachtrecht aan AvA (AvA benoemt) Bij ontslag: verzoek aan OK (OK ontslaat) Bespreken Ondertekenen (AvA stelt vast) Meestal: goedkeuren Mee-bespreken Personele regelingen Opstellen Instemmingsrecht Eventueel: mede overleg
26 De Dialoog nr. 1 2013 HUUB VAN DE COOLWIJK (70) VOORZITTER Voorzitter Raad van Commissarissen Xerox Nederland BV Voorzitter College Toezicht Onafhankelijkheid bij TÜV Nederland Voormalig voorzitter Raad van Commissarissen bij RAI Holding BV Voormalig bestuurder van DaimlerChrysler Nederland BV Reineke Vorselaars- Velthoven (44) Senior manager BDO Arbeidsjuristen Arbeidsrecht- en medezeggenschapsjurist voor bestuur, RvC en/of ondernemingsraden Lid van een MR en GMR Redacteur Praktijkblad Salaris Administratie heeft dat te maken met wantrouwen dat is gevoed door incidenten uit het verleden, stelt zij. Als een directie de OR serieus neemt, levert dat haar veel op. We moeten de toegevoegde waarde van een OR zeker niet onderschatten. Zo weet ik van een geval waar de OR zelf in staat was om een betere roostering van medewerkers op te zetten. Of waar de OR meedacht over oplossingen die zowel in het belang van de medewerker zijn als van de organisatie. Het is juist niet de bedoeling dat de OR voor allerlei dingen steeds met de RvC overlegt Jan Donner Zetbazen Met andere woorden: je krijgt als directie de OR die je verdient. De Brouwer: Begrip voor elkaars rollen is de basis. Met name in internationale verhoudingen gaat dat vaak fout. Dan neemt bijvoorbeeld de Amerikaanse moeder een besluit over een Nederlandse vennootschap zonder zich te realiseren dat de OR daar eveneens een rol in speelt. In zulke constructies is het Nederlandse management weinig meer dan een zetbaas van de Amerikaanse moeder. De Vries: Juist dan moet de commissaris als onafhankelijke toezichthouder naar voren stappen. Ook bij de case van farmaciebedrijf Organon waarbij de researchafdeling in het Brabantse Oss moest sluiten als gevolg van een besluit door de Amerikaanse moeder was dat het geval. De Brouwer was er als advocaat bij betrokken: We hebben de directie vanuit de OR met een brief moeten wijzen op hun verantwoordelijkheden ten aanzien van de inspraak vanuit de OR. Dat is niet leuk, maar wel zinnig. Want het heeft uiteindelijk, in gezamenlijk optreden met de RvC, geleid tot een beter alternatief: de oprichting van een developmentcenter voor research en het behouden van de productiefaciliteiten in Nederland met bijbehorende werkgelegenheid. Rituele dans Meerdere deelnemers hebben ervaringen met noodremsituaties. Het is zaak om die zoveel mogelijk te voorkomen, door al vooraf een vertrouwensrelatie op te bouwen. Dat geldt zowel voor bestuurders als commissarissen. De Vries wijst in dat verband op de periodieke overlegvergaderingen tussen OR en RvC: Die hebben vaak trekjes van een rituele dans, want inhoudelijk gebeurt er niet veel. Toch zijn die overlegvergaderingen wel degelijk belangrijk. Want je houdt de lijnen open voor het geval dat een keer echt nodig is. Van de Coolwijk: Je hoeft ook niet altijd een formele vergadering te beleggen. Een gezamenlijke kop koffie van de voorzitters van de OR en de RvC kan evengoed wonderen doen. Dode muis Docters van Leeuwen heeft in zijn professionele loopbaan aardig wat van dat soort kopjes koffie gedronken en ont- Begrip voor elkaars rollen is de basis. Met name in internationale verhoudingen gaat dat vaak fout Irene de Brouwer
28 De Dialoog nr. 1 2013 Tools voor Commissarissen 29 REINDER BRUMMELMAN (53) Voorzitter Raad van Bestuur BDO Lid Policy Board internationaal netwerk van BDO Partner BDO Registeraccountant kwam er als commissaris soms toch niet aan om aan de noodrem te trekken: Ik heb dat onder andere een keer gedaan toen het echt niet boterde tussen directie en OR. Dan moet je als commissaris kritisch nagaan waar dat aan ligt. Na lang doorvragen bleek de onderliggende oorzaak een fraudegeval te zijn dus het was erg nuttig dat we die noodrem gebruikten. Je moet je in dergelijke gevallen altijd afvragen waar de dode muis ligt. De Brouwer wijst er nogmaals op dat vertrouwen alleen kan Het perspectief van de werknemer hoort een plaats te hebben in de RvC, al is dat niet gekoppeld aan de werknemerscommissaris Reinder Brummelman BOB SEEMANN (45) Algemeen Directeur van NIBE SVV BV Secretaris van het bestuur van Stichting Stadsring51 Docent/examinator bij Nyenrode Business University Registeraccountant ontstaan als je elkaar serieus neemt. En dat betekent ook dat de OR zich volwassen moet gedragen. Ik ben bijvoorbeeld altijd tamelijk kritisch op de informatie-uitvraag die de OR doet bij de directie. Die vragen moeten een doel hebben en niet alleen maar voortkomen uit nieuwsgierigheid. Een voorbeeld daarvan is een vraag naar de beloningsvoorwaarden van bestuurders. Is dat alleen om de nieuwsgierigheid te bevredigen, of heb je het nodig om als OR goed te functioneren? Donner: Juist dat onderwerp leidt in de onderwijswereld nogal eens tot wrevel. BDO-voorzitter Reinder Brummelman wijst erop dat de transparantie over beloningen toch al vrij groot is. De jaarrekening biedt met name bij grote ondernemingen al veel informatie over beloningen van bestuurders en commissarissen. Vaak meer dan de OR nodig heeft om toe te zien op aanvaardbare beloningsverhoudingen. De werknemerscommissaris Tot slot legt Van de Coolwijk nog een laatste onderwerp op tafel: de werknemerscommissaris. Wat vinden de deelnemers daarvan? Docters van Leeuwen moet er niet veel van hebben: Laten we geen dubbele knopen leggen. Want iedere zeiler weet dat die zwak zijn. De Brouwer vindt het goed dat de OR een voordrachtrecht heeft, maar komt met een belangrijke nuance: Let wel: het is geen bindende voordracht. Wat hierbij van groot belang is, is te zorgen voor een goed profiel voor de commissarisvacature, zodat kandidaten objectief kunnen worden getoetst. Een werknemerscommissaris is dan ook geen vertegenwoordiger van de werknemers, maar moet evenals andere commissarissen de belangen van alle stakeholders even zwaar laten wegen. Brummelman tenslotte: Het is eigenlijk een verwarrende term. Het gaat uiteindelijk om het profiel van de RvC als geheel. Ik juich het alleen maar toe als daar voldoende diversiteit bestaat. In dat kader hoort ook het perspectief van de werknemer een plaats te hebben, al is dat niet gekoppeld aan de werknemerscommissaris. adviezen voor een goede relatie met de OR Een goede relatie met de OR is niet altijd vanzelfsprekend en kennisgebrek over elkaars rol lijkt daarvan de oorzaak. Hoog tijd voor de commissaris om daar verandering in te brengen. EEN CHECKLIST. Neem het voortouw en neem het serieus Neem als RvC zelf het voortouw in het opbouwen van een gezonde relatie met de OR. Een eerste stap: neem de OR serieus. Dat schept vertrouwen en daarmee een stevige basis. Maak heldere afspraken Maak heldere afspraken over de manier waarop bestuur, OR en RvC elkaar onderling informeren en hoe de afstemming geschiedt tussen de vertrouwenscommissaris (als deze is aangesteld) en de OR. Informeer Zorg te allen tijde dat het bestuur op de hoogte is van de contacten met de OR. Zie erop toe dat er een goede (schriftelijke) informatie-uitwisseling met de OR ontstaat en dat de agenda en notulen van overlegvergaderingen tijdig worden toegestuurd. Overleg regelmatig Bouwen aan een goede relatie betekent tijd in elkaar investeren en het gesprek met elkaar aangaan. Maak zo nodig een rooster wie wanneer de halfjaarlijkse overlegvergadering van de OR bijwoont. Laat de voorzitters van de twee organen eens een kopje koffie met elkaar drinken. En plan, zodra de situatie erom vraagt, een tripartiet overleg. Focus Focus tijdens besprekingen op de gezamenlijke onderwerpen die voornamelijk op het gebied van cultuur, strategie en organisatieverandering zullen liggen. Pak de handschoen op Het helpt als de relatie met de OR goed is op het moment dat er strubbelingen in de organisatie ontstaan, bijvoorbeeld tussen de OR en het bestuur. Echter, ook als die verstandhouding er nog niet is, pak dan actief een rol in het oplossen van de situatie. ZOEK DE BALANS De directie heeft het primaat in de relatie met de OR. Een goede relatie met de OR hoeft niet te betekenen dat OR-leden de RvC te pas en te onpas kunnen benaderen. Een gezonde terughoudendheid is raadzaam. Uitgezonderd integriteitkwesties zijn er geen kwesties denkbaar die een OR niet direct met het bestuur zou kunnen bespreken dus waak ervoor als boodschapper te worden ingezet. Deze checklist en andere handige tools kunt u gratis downloaden op www.bdovoorcommissarissen.nl/dialoog.
BDO MASTER CLASS 22 & 23 april advertentie Rond elk thema van De Dialoog ontwikkelt BDO één of meer praktische hulpmiddelen voor effectiever en efficiënter toezicht. Zo maakt BDO uw werk als commissaris gemakkelijker. Tools voor Commissarissen 31 EXTERN BESTUUR IN HET FAMILIEBEDRIJF Bent u commissaris bij een familiebedrijf? Kom dan 22 en 23 april naar de tweedaagse BDO Masterclass Extern Bestuur in het Familiebedrijf een must voor elke toegewijde toezichthouder. KIJK OP WWW.BDOVOORCOMMISSARISSEN.NL ONDER DIALOOG VOOR MEER INFORMATIE CHECKLIST TOEZICHT OP INTEGRITEIT Commissaris zijn bij een familiebedrijf is een vak apart. Als u een of meer van deze onderstaande situaties herkent, is deze Masterclass echt iets voor u: Familie- en bedrijfsbelangen lopen dwars door elkaar. Besluiten lijken al vast te staan voordat ze zijn besproken. U wordt onvoldoende betrokken bij de opvolging. U heeft soms het gevoel dat u tussen twee vuren zit. U krijgt nauwelijks ruimte om uw taken goed uit te voeren. U bent veel tijd kwijt met het managen van de familie. Tweedaagse Masterclass In twee dagen krijgt u aan de hand van theorie en praktijk zicht in de specifieke kenmerken, rollen, valkuilen, kansen en dynamiek in familiebedrijven. Daarnaast krijgt u tips, tricks en tools aangereikt hoe u daar op een zuivere en integere manier mee om kunt gaan. Programma De Masterclass wordt gehouden op 22 & 23 april 2013 op een centrale locatie in Nederland. Het programma duurt op beide dagen van 9.00 tot 17.00 uur. De kosten bedragen 1.250 p.p., inclusief studiemateriaal en 2 x een lunch, ex. btw. ZELFEVALUATIE RISICOMANAGEMENT RVC VOORBEELDVERSLAG TOOLKIT EXTERNE ACCOUNTANT Meer weten of aanmelden? Neem dan contact op met Jacob-Jan Mossel van BDO via jacob-jan.mossel@bdo.nl of telefonisch via (030) 284 97 71. Maar let op: vol = vol, dus wees er tijdig bij. QUICKSCAN TOEZICHT OP BELONEN
32 De Dialoog nr. 1 2013 BDO: Feiten en cijfers Feiten en cijfers BDO Wereldwijd (per 30 september 2012) Aantal kantoren: 1.204 Aantal landen: 138 Aantal medewerkers: 54.933 Omzet: 4.630 miljoen De Dialoog ontvangen? NR.2 verschijnt juni 2013 Feiten en cijfers BDO Nederland (per 31 december 2011) Aantal kantoren: 27 Aantal medewerkers: 1.995 Omzet: 212,9 miljoen Colofon Concept & realisatie Monte Media Tekst BDO Beeld Lodewijk Duijvesteijn Lennaert Ruinen Vormgeving Tot en Met Ontwerpen De Dialoog ontvangen of eerdere edities kosteloos nabestellen? Stuur dan de meegezonden antwoordkaart in of ga naar www.bdovoorcommissarissen.nl
Deze publicatie is zorgvuldig voorbereid, maar is in algemene bewoordingen gesteld en bevat alleen informatie van algemene aard. Deze publicatie bevat geen advies voor concrete situaties, zodat uitdrukkelijk wordt aangeraden niet zonder advies van een deskundige op basis van de informatie in deze publicatie te handelen of een besluit te nemen. Voor het verkrijgen van een advies dat is toegesneden op uw concrete situatie kunt u zich wenden tot BDO Accountants & Adviseurs of een van haar adviseurs. BDO Accountants & Adviseurs en haar adviseurs aanvaarden geen aansprakelijkheid voor schade die het gevolg is van handelen of het nemen van besluiten op basis van de informatie in deze publicatie. BDO is een op naam van Stichting BDO te Amsterdam geregistreerd merk. In deze publicatie wordt BDO gebruikt ter aanduiding van de organisatie die onder de merknaam BDO actief is op het gebied van de professionele dienstverlening (accountancy, belastingadvies en consultancy).
BDO Accountants & Adviseurs is een op naam van BDO Holding B.V. te Eindhoven geregistreerde handelsnaam en wordt gebruikt ter aanduiding van een aantal met elkaar in een groep verbonden rechtspersonen, die ieder afzonderlijk onder de merknaam BDO actief zijn op een bepaald terrein van de professionele dienstverlening (accountancy, belastingadvies en consultancy). BDO Holding B.V. is lid van BDO International Ltd, een rechtspersoon naar Engels recht met beperkte aansprakelijkheid, en maakt deel uit van het wereldwijde netwerk van juridisch zelfstandige organisaties die onder de naam BDO optreden. BDO is de merknaam die wordt gebruikt ter aanduiding van het BDO-netwerk en van elk van de BDO Member Firms. 03/2013 BA1302