ler en t u s s en prikhout anne frankschool utrecht 6 Ieder mens groeit op met het materiaal hout, in verschillende verschijningsvormen: van boom tot gebruiksvoorwerp, van speelgoed tot meubilair. Maar dat je groot wordt op school tussen wanden en vloeren van kruislaaghout, kunnen (nog) maar heel weinig kinderen vertellen.
foto: foto: www.johnlewismarshall.com Leslokaal bovenbouw met lichtkoof. Het basismeubilair, zoals hier keuken en kasten, is in één moeite door eveneens in kruislaaghout getimmerd, inclusief freesvlinders. Opdrachtgever Stichting Primair Onderwijs Utrecht (SPOU) en gebruiker Openbare basisschool Anne Frank wilden een school waarin, bij monde van waarnemend directeur Renee Oskam, kinderen hun tekeningen gewoon met punaises aan de wand kunnen prikken. Dat was voor Mecanoo Architecten het sein, zo vertelt partner-architect Paul Ketelaars, de onderwijsvoorziening compleet in hout uit te voeren, meer precies in PEFC-gecertificeerd kruislaaghout, een bouwsysteem van grote houtplaten, bestaande uit kruiselings gelijmde lamellen, waarmee je in één keer wanden, vloeren en daken plaatst, legt en spant, inclusief uitsparingen voor kozijnen en leidingwerk. Bijzondere uitstraling Ketelaars: Ik heb zowel architectuur als bouwtechnologie gestudeerd, daarom vind ik het ook steeds interessant te kijken hoe en met welke ma-
8 foto s: www.johnlewismarshall.com Entree met wenteltrap die zich breeduit ter verdieping torst, en een half doorzichtig felgroen wanddeel, waarachter de gymzaal zweet. Plattegrond begane grond. Legenda. 1. Entree 1 2. Receptie 3. Hal 9 10 12 1 1 4. Kinderopvang 5. Toiletten onderbouw 6. Opslag. Leslokalen onderbouw 8. Patio onderbouw 8 5 6 4 3 1 2 3 14 13 1 16 15 15 15 tekening: mecanoo architecten delft 9. Slaapruimte 10. Gymzaal. Kleedkamers/doucheruimtes 12. Patio middenbouw 13. BSO/ouderlokaal 14. Koffiebalie 15. Garderobe/opslag 16. Toiletten middenbouw 1. Leslokalen middenbouw Met z n modernistische, Duiker-achtige verschijning geeft de school de buurt meer gezicht en samenhang, en jeugd. De gymzaal. Onbehandeld Fins vurentriplex boven akoestisch groen vilt.
terialen je iets maakt. Hij was altijd al gefascineerd door kruislaaghout, waarmee je hele gebouwen als een soort kaartenhuis in elkaar zet en die toch een bijzondere uitstraling behouden. Bouw je een school in kalkzandsteen met witgepleisterde muren, dan is die in twee jaar smoezelig door schoenstrepen en ander vuil. Hout beschadigt ook wel, maar gebreken worden juist natuurlijk onderdeel van het geheel. Het is dus een prachtig materiaal voor een school met jonge kinderen. De Kamers Eens besloten, al verdroten. De opdrachtgever dacht aanvankelijk dat het om een grap ging toen Mecanoo hout-en-slechts-hout voorstelde. Splinters! Beschadigingen!! Sauna!!! Onderhoud!!!! Brand!!!!! De tent der vooroordelen stond onmiddellijk haringwringend overeind. Het architectenbureau had geen eigen voorbeelden in kruislaaghout beschikbaar, het had als eerste experiment alleen een kleinere kinderopvang in Leidschenveen brandveilig, constructief en akoestisch in de virtuele tekeningen staan. Toch was SPOU moeiteloos te overtuigen. De artist s impressions van het ontwerp sloten mooi aan bij de belevingswereld van de kinderen en de aangename rust die ervan uitging, biologeerde de bestuursleden. De definitieve doorslag gaf een òòò-bezoek aan cultuurhuis De Kamers in Amersfoort (200) dat Ketelaars al langer kende. Dit project in kruislaaghout van Korteknie Stuhlmacher Architecten uit Rotterdam verwierf de Houtarchitectuurprijs 2008. Milieuprijs 2012 Utrecht Soms vraag je je af waarom vaak zoveel bezwaren worden geopperd, als achteraf iedereen lovend is. Bij de opening op 22 april jl. is aan de school met 200 leerlingen direct de tweejaarlijkse Milieuprijs van de gemeente Utrecht toegekend vanwege de bijzondere toepassing van hout en het lage energieverbruik. En het is natuurlijk ook prijzenswaardig zo n groot schoolgebouw (64 x 48 m) in kruislaaghout te doen. Later dit jaar volgt de oplevering van een tweede kanjer, Onze Droomschool te Dordrecht, eveneens van Mecanoo Architecten. Het jonge houtproduct, twintig jaar geleden in Zwitserland ontwikkeld en inmiddels ook in Oostenrijk en Duitsland ingeburgerd, vindt nu tevens in Nederland steeds meer praktische waardering. Dat een vermaard architectenbureau als Mecanoo erin ontwerpt, is vanzelfsprekend een flinke steun in de rug. Lieflijke oneindigheid De deels tweehoge nieuwbouw (2.480 m 2 ), met tevens kinderopvang Saartje, vroeg-/voorschoolse educatie Doenja en een gymzaal, is onderdeel van de ruimtelijke visie Transwijk-Noord. De zone die de school in beslag neemt, vormt een intermediair tussen sportpark Nieuw Welgelegen en uitdetijdse laagbouw en galerijflats uit de jaren 1950 en 1960. De buurt was geen inspiratiebron voor de vormgeving, ik heb stedenbouwkundig alleen naar de zichtlijnen gekeken. Het paviljoenvormige puzzelstuk geeft de buurt meer gezicht en samenhang. En allure, want met z n modernistische, Duiker-achtige verschijning maakt het de wijk een stuk jonger. De grote omvang verzacht alle strakheid, waardoor het complex een lieflijke oneindigheid krijgt. Drie oplopende dakvlakken, waarvan twee in tegengestelde richting, laten de strengheid ademen. De witgekeimde bakstenen muren en de geribbelde antracietmetalen dakranden geven het gebouw eenvoud, de overstekende daken boven ramenrijke gevels driedimensionale beeldverdieping. Enorme verrassing Juist de relatief goedkope buitenkant maakte de relatief dure binnenkant mogelijk. De bakstenen zijn op hun kant gemetseld, wat stapels stenen uitspaarde, en de afwerking met rechtribbelmetaal kon als het ware direct uit de portemonnee worden betaald. Ander contrast is dat het vuren interieur een enorme verrassing is, want dat is het laatste wat je achter dit omhulsel van witte steen, antraciet metaal en kleurloos glas zou vermoeden. Rust is het trefwoord dat de sfeer binnen in één keer pakt, intussen ook ervaringsfeit van leerkrachten en leerlingen. Nu is die eigenschap kenmerkend voor dit materiaal, maar als het zich op een dergelijk grote schaal vertoont, dan geldt dat in versterkte mate. Toch dringt het hout zich nergens op. Doordat het kruislaagvuren in zichtkwaliteit en onbehandeld is toegepast, mooi blank dus met kalme vlammen en met weinig niet al te grote kwasten is het tegelijk duidelijk en onopvallend aanwezig. Grote stijfheid De complete draagconstructie van kruiselings gelijmde lamelpanelen heeft een grote stijfheid. Ze zijn met reeksen halve- en volledraadssnelbouwschroeven, tot goliathlengtes van 3 cm, aan elkaar vastgeklonken. De platen zijn verkrijgbaar in maximale afmetingen van 16,5 x 2,95 x 0,50 m. In de school zijn ze toegepast in 16,5 x 2,50 m en vloerdiktes van 230 en op zwaarder belaste punten van 300-320 mm. Voor de vloerdiktes was niet de sterkte, maar de doorbuiging bepalend; op sommige plaatsen overspannen ze 10,60 m. Voor de niet-dragende buitengevels volstonden diktes van 125 en 140 mm, die van de binnenwanden is steeds 182 mm (de geluidswerendheid was hier bepalend). Omdat de Anne Frankschool slechts twee verdiepingen telt en voldoende vluchtwegen heeft, was een brandwerendheid van 30 minuten genoeg. De kruislaaghouten deuren zijn hier nog speciaal en met succes op getest. 9
Flexibiliteit en rust in (kruislaag)hout ten top. Midden de gang naar de spreekkamers, rechts (niet zichtbaar) de leslokalen van de bovenbouw. 10 Hal middenbouw met zicht op entree, patio en leslokalen. De groenstalen vlinder kolommen zijn geen stoere stutten, maar vrolijke interieurelementen waar je speelgoedblokjes doorheen duwt. Aan alle kanten straalt het plezier van ontwerpers, uitvoerders en gebruikers van de school af. foto s: www.johnlewismarshall.com
Veel vrijheid Voordeel van het houtbouwsysteem is dat je al puzzelend redelijk simpel een gebouw in elkaar steekt, onder veel vrijheid. Zo kun je naar believen zonwerende overstekken realiseren boven glasgevels eronder. De grootste uitkraging bij de school bedraagt liefst 2 m. Ook kun je simpel kozijnen maken door alleen sleuven in het hout te frezen en de ramen erin te plaatsen: hout vormt immers nauwelijks een koudebrug. Daarnaast heeft het materiaal uitstekende isolerende, akoestische, warmteaccumulerende en vochtregulerende eigenschappen, wat voor een optimaal binnenklimaat zorgt en de leerprestaties bevordert. Daaraan draagt zeker ook het van overal binnenstromende licht bij: via de gevels, oplopende daken (lichtvangen of -happers), twee patio s, lichtkoven in de lokalen en een lichtstraat op de eerste verdieping. De luchtverversing verloopt natuurlijk gebalanceerd mechanisch. Verse lucht wordt voorverwarmd en via wervelroosters naar binnen geblazen. Een tegenstroomplatenwisselaar recyclet de afvalwarmte (rendement > 80%). Hout en maatregelen leiden tot een GPR-score van 8,4, en tot Frisse Scholen, klasse B. Zonnepanelen op de gymzaal laten de duurzaamheidsscore verder oplopen. Felgroen wanddeel De openheid en transparantie vallen bij binnenkomst meteen op, je ogen snellen ongestoord door het gebouw. In alle lokalen en vertrekken zijn de houten wanden blank gelaten, de plafonds zijn deels gewhitewasht, deels zijn het witte systeemplafonds. De vloeren zijn van gevlinderd grijs beton; op de houten verdiepingsvloer ligt een zwevende betonnen dekvloer. Hier en daar zijn kleuraccenten aangebracht: groene planken/ bladen, lichtblauwe plinten. In de hal trekken twee elementen direct de aandacht. Dat zijn een wenteltrap die zich breeduit ter verdieping torst, en een half doorzichtig felgroen wanddeel, waarachter de gymzaal zweet. De trap was eigenlijk ook in hout gedacht, maar werd uiteindelijk een stalen gevaarte met treden en een lattenomtimmering van vuren. De gymzaal was op zich een vervelende, hoge gesloten doos. Maar die hebben we strategisch laten fungeren als scheiding tussen de onder- en middenbouw links en rechts; de bovenbouw zit iets klassikaler op de verdieping. Op de wanden van de sporthal zit onbehandeld Fins vurentriplex boven - heel apart - 2 m hoog akoestisch groen vilt. Speelse interieurelementen Aan weerszijden van de gymzaal hebben onder- en bovenbouw ook elk hun eigen patio, om een leerfragment natuur in school te halen. De verdiepingsvloer steekt gewoon door tot in de binnenhoven en wordt aldaar lichtjes ondersteund door groenstalen I-kolommen (hart op hart 3,60 m), waarin grotere en kleinere uitgestanste vlinders fladderen. Zo zijn het geen stoere stutten, maar vrolijke interieurelementen waar je speelgoedblokjes doorheen duwt. Hier ook vallen de verdiepingshoge ramen in houtsleuven. De overige kozijnen zijn van aluminium, bij de brandscheidingen van FSC-gecertificeerd meranti. Het basismeubilair is eveneens meeontworpen in kruislaaghout, zoals receptie, keukenbalie, open garberobes, kapstokjes, ganglange werkbanken met rechthoekige verlichtingselementen. Het is fantastisch makkelijk. De deuren kun je bij wijze van spreken direct in de uitfrezingen hangen. In de klaslokalen hebben we (boeken)kasten met ingefreesde vlinders, keukenblokjes en lichtkoven in dit materiaal getimmerd. Wel vindt Ketelaars het materiaal relatief duur voor Nederland, een bezuinigingsreden om het niet te schilderen. Maar is ruwbouw = afbouw niet een van de charmes van deze bouwmethode? Geweldig visitekaartje Niet alles is in hout. Zo is de gymzaal uit kostenoverwegingen een constructie van staal en kalkzandsteen, het verdiepingsdak is van staal. Achteraf was een oplossing in hout wel zo logisch en elegant geweest: in hout kun je gewoon doorcomponeren, terwijl nu lastige extra aansluitdetails nodig waren. En je schippert met meer leveranciers. Staal bleek niet goedkoper. Niettemin straalt aan alle kanten het plezier van ontwerpers en uitvoerders van de school af. In die zin is de exercitie een geweldig visitekaartje voor kruislaaghout. hans de groot Locatie: Van Bijnkershoeklaan 280, Utrecht Opdrachtgever: Stichting Primair Onderwijs Utrecht (SPO Utrecht) (spoutrecht.nl) Gebruikers: Anne Frankschool (anne-frankschool.nl) Ontwerp: Mecanoo Architecten Delft (mecanoo.nl) Constructeur: JVZ Ingenieurs Deventer (jvz.nl) Aannemer: GiesbersWychen Wychen (giesberswychen. nl) Kruislaaghout: KLH Massivholz Katsch an der Mur, Oostenrijk (klh.at); montage: Enicon Massief Bouwen s-hertogenbosch (enicon.nl) Meranti kozijnen: Timmerfabriek Gebrs Bos Goudriaan (tifabos.nl) Bouwoppervlak: 2.480 m 2 Bouwperiode: April 2012 - maart 2013 Bouwkosten: ± 2,8 miljoen