R o b b e r t d e K o n i n g l a n d s c h a p s a r c h i t e c t B N T & N o v i o c o n s u l t 6 terugblik en vooruitblik Stappen in de proeftuin In de proeftuin klimaat in de stad WATERgraafsmeer hebben we drie stappen gezet die met een A beginnen. Bij deze drie stappen is steeds aan de orde: wat, wanneer en hoe kunnen adaptatiemaatregelen uitgevoerd worden: Agenderen: accent op wat? Anticiperen: accent op wanneer? Aanpak ontwerpen: accent op hoe? Aan de hand hiervan blikken we terug op de Proeftuin. Agenderen Agenderen wil zeggen dat we hebben uitgezocht hoe de inrichting van de Watergraafsmeer is, hoe het watersysteem functioneert, welke urgenties gevoeld worden, welke projecten in uitvoering zijn, etcetera. Daarbij hebben we de onderwerpen aangedragen die spelen bij klimaatadaptatie in het algemeen en hoe die concreet zijn te maken als klimaatopgave in de Watergraafsmeer. Zo hebben de klimaatthema s een podium gekregen. De oogst van het agenderen is een aantal centrale ideeën, zoals het benutten van het Ecolint ook als duurzame drager van het watersysteem, waarmee het uitgroeit tot een Klimaatlint. Tevens is daardoor de samenhang tussen de projecten in WATERgraafsmeer versterkt, omdat erop gewezen is dat de projecten elkaar en het Klimaatlint nodig hebben om de eigen doelen te realiseren of noodzakelijke oplossingen voor problemen een plaats te geven. Tevens is er enthousiasme gekweekt voor medewerking aan de projecten en samenwerking in uitvoering en beheer. Anticiperen Anticiperen wil zeggen dat we nu al rekening houden met toekomstige ontwikkelingen van klimaatverandering, maar ook van de vastgoedmarkt, technische ontwikkeling etc. Deze ontwikkelingen zijn nog met een onzekerheid omgeven, waardoor de kans bestaat dat je achteraf moet constateren dat je teveel of te weinig hebt gedaan. We hebben uitgezocht wat nog niet duidelijk is en de keuze uitgewerkt tussen het op korte termijn aanpassen om problemen op te vangen ( fixen ), of op een langere termijn integraal oplossen. Dit levert bestuurlijke dilemma s op (zie tabel in de rechterkolom). De oogst van het antiperen is het aangeven van oplossingen die de klimaatbestendigheid op lange termijn vergroten en die mogelijk in delen uitgevoerd kunnen worden als een gelegenheid zich aandient. De idee- en planontwikkeling kan en op hoger schaalniveau en op basis van principes nu al plaatsvinden (bijvoorbeeld het ombouwen van de polderriolen naar watergangen, het herinrichten van straatprofielen) voordat de concrete aanleiding (herbestrating, renovatie) actueel wordt. De scope van de proeftuin is te beperkt om de meer principiële discussies over parkeren, inrichting semi-openbare ruimten, samenwerking tussen overheid en particulieren tot in detail te voeren. Daarnaast is er bij ontwerpoplossingen voor b.v. Jeruzalem op gewezen dat er nu kansen liggen (renovatie riolering, herbestrating) die aanleiding zijn om nu al structurele verbeteringen in de groenstructuur en installaties (b.v. warmtelevering) aan te brengen, terwijl de restauratie- en sloop/nieuwbouwplannen voor de woonblokken nog op zich laten wachten. Aanpak Een aanpak van klimaatadaptatie in de Watergraafsmeer hebben we voorgesteld op basis van de lopende en te verwachten planprocessen en uitvoeringstrajecten. Daarbij maken we onderscheid tussen drie schaalniveaus in werken en denken: De grote structuur van het klimaatlint (1), de wijken met daarin middelgrote structuren (2) en de buurten met woonblokken (3). De oogst van de aanpak is 1 De Watergraafsmeer met daarin de grote structuur van het Klimaatlint kan als geheel de klimaatbestendigheid beter bevorderen dan dat elk afzonderlijk project dat zou kunnen. Er is daardoor een trade-off mogelijk tussen de projecten, die bovendien kan bijdragen 22 aan de ruimtelijke kwaliteit, de zichtbaarheid van groen en water, de identiteit van het gebied en de waterkwaliteit van het systeem. 2 Voor de wijken, de Ringdijkzone en Jeruzalem die onderwerp zijn geweest van ruimtelijk- en procesontwerp, zijn meer en minder innovatieve oplossingen naar voren gebracht voor aanpassingen en verbeteringen in de middelgrote structuren. Zoals de multifunctionele ruggengraat voor Jeruzalem, de omgevormde polderrioolgangen, de bermen en de straatprofielen voor de Ringdijkzone. 3 Voor de buurten en woonblokken zijn verbeteringen geschetst voor de structuren en objecten binnen woonblokken en hoven, de aansluitingen van woningen op de openbare ruimte en de ruimtelijke compositie van tuinen, straten en groenstroken. Op een abstracter niveau is de oogst van de aanpak dat de samenwerking tussen de partijen in het gebied is versterkt. De projectvoering gericht op inrichting- en het beheer van het gebied is in samenhang bezien met het procesmanagement van de buurtmanager. Dit kan de voorwaarden scheppen voor de ontwikkeling van projecten en kan de samenwerking tussen de private partijen en particulieren en hun investeringen in de woningen en woonomgeving beter organiseren. Tevens is de werkvorm van de ateliers een inspirerende formule gebleken, die thans navolging zal krijgen voor de andere projecten in WATERgraafsmeer. maatregelen klimaatverandering Fixen Integraal oplossen Minder ernstig dan verwacht Goed genoeg Te hoge investeringen Ernstiger dan verwacht Weggegooid geld Vooruitziende blik Dilemma s van klimaatadaptatiemaatregelen. Onzekerheid is lastig; teveel of te weinig doen levert de bestuurder kritiek op.
P r o e f t u i n K l i m a a t i n d e s t a d, W A T E R G R A A F S M E E R A M S T E R D A M Nog veel werk te doen De Proeftuin WATERgraafsmeer heeft veel opgeleverd, en maakt ook veel los. Er zijn vervolgvragen en opmerkingen geformuleerd die door de projectorganisatie van WATERgraafsmeer kunnnen worden opgepakt: A De voorstellen die in de Proeftuin worden aangedragen moeten worden gezien als ideeën en meningen van deskundigen. Uiteraard zal er nader onderzoek verricht moeten worden om de (kosten)effectiviteit van deze voorstellen te staven. F Als tool in een integrale gebiedsontwikkeling/gebiedsproces kan de proeftuin/klimaatatelier een waardevolle bijdrage leveren. Als losstaande interventie zonder inbedding zal het weinig uithalen. Maar door de inbedding het een netwerk van spelers en activiteiten in WATERgraafsmeer is het een mooie impuls. Met name als het (verwachte) resultaat ook goed ingebed/verankerd kan worden in een vervolg. Reactie van Maarten Claassen () Het was goed om in de 2 e workshop met een gemêleerd gezelschap door de polder te lopen en de issues te bekijken gevolgd door de ontwerp sessie. Hierdoor is het makkelijk tussen gebied en kaart te schakelen. Voordeel van dit atelier voor het gebied en het netwerk WATERgraafsmeer is zeker ook het contact met Deltaprogramma en ministerie van I&M. Voor het gebied en de (bestuurlijke) exposure is dit een belangrijke succesfactor. B In de proeftuin is om inhoudelijke en pragmatische redenen de focus gelegd op twee gebieden (Ringdijk en Jeruzalem), weliswaar uitdrukkelijk in samenhang met de grotere structuur van het Klimaatlint. De andere projecten in WATERgraafsmeer en de precieze koppelingen van deze projecten met het Klimaatlint en met elkaar verdient nog verdere uitwerking en studie. C De nieuwe inzichten die tijdens de proeftuin zijn ontstaan moeten gecommuniceerd worden met de bestuurders en managers van Stadsdeel en. Dit gebeurt niet vanzelf. De ideeën om de klimaatbestendige lange termijn oplossingen mee te nemen bij regulier inrichting en onderhoud, moet nog wel bij de betreffende afdelingen landen. Reactie van Camiel van Drimmelen (DRO Amsterdam) Met veel plezier heb ik de tweede proeftuinbijeenkomst beleefd. Met name de energie en het enthousiasme die er loskwam bij het schetsen, leuke ideeën, rijp en groen. Volgens mij past de proeftuin erg goed in het geheel van alle activiteiten van de WGM, en vallen de resultaten in vruchtbare aarde. Dank voor de inspiratie en gedrevenheid bij het schetsen D De ideeën uit de proeftuin passen goed bij de netwerkbenadering die WATERgraafsmeer voorstaat. Toch bleek het niet eenvoudig om een uitgebreid netwerk aan tafel te krijgen. Stadsdeel en weten elkaar steeds beter te vinden, maar de link naar b.v. de corporaties en ontwikkelaars is nog lastig. Overigens niet alleen in de leeromgeving van een proeftuin, maar ook in het echte proces van onderhandelingen over de projecten. Met name de corporaties lijken in de overlevingsstand waarin zij heden ten dage verkeren, niet bereid tot gezamenlijke ideeontwikkeling. E Het is goed mogelijk gebleken om op het lopende proces van (deel)gemeente en aan te haken. Daardoor zijn er geen geheel nieuwe dingen naar voren gebracht, maar wel zinvolle aanpassingen en ingrepen om de ideeën meer klimaatbestendig te maken en ideeën om het proces te versnellen. Bovendien is het goed gelukt om in de bijeenkomsten en de excursie analyses te doen, keuzes te maken voor relevante plekken en inspirerenden ideeën voor ontwerp en proces te formuleren. De uitdaging voor WATERgraafsmeer is nu om deze impuls te benutten en een vervolg te geven aan deze ideeënontwikkeling naar uitwerking, besluitvorming en uitvoering. Werksessie in de 2e workshop (foto Wiebe Kiestra) 23
R o b b e r t d e K o n i n g l a n d s c h a p s a r c h i t e c t B N T & N o v i o c o n s u l t Colofon Het werkschrift Proeftuin klimaat in de stad, WATERgraafsmeer Amsterdam is opgesteld door Robbert de Koning landschapsarchitect BNT en NovioConsult in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur & Milieu 1. Samenstelling en uitvoering Robbert de Koning (Robbert de Koning landschapsarchitect BNT, Arnhem) Erik Opdam (NovioConsult, Nijmegen) Begeleiding namens de opdrachtgever Inge Koolen (projectleider) en Janneke Tanja (beiden I&M) Ondersteuning namens Gemeente Amsterdam en Camiel van Drimmelen (DRO gemeente Amsterdam) Marten Klein (, gemeente Amsterdam) Maarten Claassen () Paulien Hartog () Veel dank is verschuldigd aan de experts die hebben deelgenomen aan de workshops: Deelnemers 1 e workshop (9 november 2010): naam Inge Koolen Janneke Tanja Camiel van Drimmelen Ellen Mönchen Geert Timmermans Tom van der Eng Marten Klein John Roozendaal Ricardo Bleekemolen Stefanie Klein organisatie, functie, projectleider DRO Amsterdam, projectleider DRO Amsterdam, stedenbouwundige DRO Amsterdam, ecoloog en bewoner, stedenbouwkundige Eljakim Koopman Kasper Spaan Ron van den Bos Maartje Faasse Paulien Hartog Kirsten Vendrig Geert-Jan Verkade CURNET 1 De onderdelen Ruimte en Milieu van VROM zijn op 14 oktober 2010 opgegaan in het Ministerie van Infrastructuur en Milieu (I & M) 24
P r o e f t u i n K l i m a a t i n d e s t a d, W A T E R G R A A F S M E E R A M S T E R D A M Deelnemers 2 e workshop (10 februari 2011): naam organisatie, functie Inge Koolen Jan Weisscher Maartje Faasse Maarten Claassen Alice Fermont Willem van Krimpen Marten Klein Tom van der Eng, stedebouwkundige André Bolwidt, projectleider Jeruzalem Betty Mezgebe & Camiel van Drimmelen DRO Amsterdam Geert Timmermans DRO Amsterdam Machiel Spaan M3H architecten, architect Deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering van het Deltaprogramma De proeftuinen Klimaat in de stad vinden plaats in het kader van het deelprogramma Nieuwbouw en Herstructurering van het Deltaprogramma. De missie van dit programma is te zorgen voor een op duurzaamheid en toekomstbestendigheid gerichte integrale aanpak bij stedelijke (her)ontwikkeling. I&M trekt dit programma. In totaal bestaat het Deltaprogramma uit 9 deelprogramma s. Nieuwbouw en herstructurering is één van de 3 generieke programma s. De andere twee zijn Waterveiligheid en Zoetwater. De overige 6 deelprogramma s hebben een gebiedsgerichte focus: IJsselmeer, Wadden, Rivieren, Kust, Rijnmond Drechtsteden en Zuid-Westelijke Delta. Elk van deze programma s heeft tot doel om bij te dragen aan het veilig en aantrekkelijk houden ook economisch- van ons land, nu en in de toekomst. Focus van het deelprogramma Nieuwbouw en herstructurering is het stedelijke gebied. www.deltacommissaris.nl Links naar relevante websites en rapportages Klimaatwijzer VROM http://www.rijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2009/10/01/klimaatwijzer.html WATERgraafsmeer www.watergraafsmeer.org Evaluatierapport Water+Ruimte ateliers Rivierenland http://www.waterschaprivierenland.nl/informatie_op_maat/gemeenten_0/ water_en_ruimte Mei 2011 Meer informatie over de Proeftuin klimaat in de stad, Watergraafsmeer Amsterdam is te verkrijgen bij Inge Koolen van het, telefoon 070-339 2514, email inge.koolen@minvrom.nl ROBBERT DE KONING LANDSCHAPSARCHITECT BNT www.vrom.nl www.watergraafsmeer.org www.robbertdekoning.nl www.novioconsult.nl 25
R o b b e r t Polderrioolgang Watergraafsmeer 26 d e K o n i n g l a n d s c h a p s a r c h i t e c t B N T & N o v i o c o n s u l t