POLITIEKE EN SOCIALE GESCHIEDENIS VAN JUSTITIE IN BELGIE VAN 1830 TOT HEDEN

POLITIEKE EN SOCIALE GESCHIEDENIS VAN JUSTITIE IN BELGIE VAN 1830 TOT HEDEN HISTOIRE POLITIQUE ET SOCIALE DE LA JUSTICE EN BELGIQUE DE 1830 A NOS JOURS D. HEIRBAUT, X. ROUSSEAUX & K. VELLE (RED./RED.) L. BURGELMAN J. BUYCK J. CHRISTIAENS S. CHRISTIAENSEN P. DECUYPERE M.S. DUPONT-BOUCHAT D. HEIRBAUT L. KEUNINGS T. LEMOINE R. LESAFFER D. LUYTEN B. MAJERUS G. MARTYN S. PARMENTIER K. RAES X. ROUSSEAUX F. STEVENS A. TlXHON M. VANDERVEKEN C. VANNESTE K. VELLE P. VRANCKEN D.WEBER 2004 die keure Q la charte

INHOUDSTAFEL Voorwoord door M. Verwilghen, voormalig minister van Justitie Woord vooraf van de redactie Avant-propos de la redaction Inhoudstafel V VII IX XI EERSTE DEEL. DE MINISTERS VAN JUSTITIE EN HUN BELEID 1 Overzicht van de ministers van Justitie T.Lemoinem.m.v.L.Burgelman 3 Het institutioneel kader: het ministerie van Justitie K. Velle 13 I. Wetgeving 16 II. Openbare veiligheid 18 III. Gevangeniswezen 18 IV. Weldadigheid 20 V. Erediensten,giften,legatenenstichtingen 22 VI. Jeugdbescherming 22 VII. Na de Eerste Wereldoorlog 23 VIII. Na de Tweede Wereldoorlog 24 IX. Recente veranderingsprocessen 30 Het 'civiep beleid van onze ministers van Justitie van 1830 tot heden: een grote onbekende D. Heirbaut 35 I. Inleiding 35 II. Het burgerlijk recht 36 A. De stiefmoederlijke behandeling van het civiel beleid 36 B. De kleinere bevoegdheden 37 C. De wetgeving 39 1. Het burgerlijk recht in de enge zin 39 a. De eerste decennia na de onafhankelijkheid 39 b. Het voorontwerp Laurent 40 c. Decommissie van 1884 41 d. Individuele wetgeving 42 XI

2. Het handelsrecht 44 a. De vroege hervorming van het faillissementsrecht 44 b. De herziening in fasen gedurende de tweede helft van de negentiende eeuw 44 c. Van 1891 tot de jaren zestig: de vernieuwing valt stil 46 d. Vanaf de jaren zestig 47 3. Het gerechtelijk recht 49 a. De bijna onveranderde procedure tot 1967 49 b. De politieke veranderingen van de gerechtelijke organisatie 49 c. Het Gerechtelijk Wetboek 50 d. Een nieuwe wind, ook in de politiek 52 D. De ministers van Justitie en de taalkwestie 53 E. Het beleid voor burgerlijk recht in de ruime zin: een conclusie 54 III. De minister van Justitie als minister van de erediensten 56 A. De oorsprong van de bevoegdheid voor de erediensten 56 B. Het probleem van de dode hand 57 C. Het fenomeen Bara 59 D. De winterslaap van de twintigste eeuw en de nieuwe uitdagingen van de eenentwintigste 60 IV. Conclusie 61 Les politiques penales en Belgique D. Weber et X. Rousseaux 63 I. II. Introduction: politique(s) penales et Etat moderne A. Contours B. Legislatif, executif, judiciaire, administratif. les niveaux de politique penale C. Les sources Une esquisse historique des politiques penales beiges A. 1830-1848 B. 1848-1867 C. 1867-1886 D. 1886-1914 E. 1914-1920 1. Pendant la guerre 2. 'Ces de justice' ou greve de la magistrature 3. Restaurer l'etat: la repression de Fincivisme F. 1920-1940 1. En finir avec l'incivisme 2. Adapter la politique penale a la representation politique G. 1940-1950 H. 1950-1968 63 63 63 65 66 66 70 74 76 79 79 80 81 88 88 89 90 93 XII

III. I. Les annees 1968-1998 1. 1968-1979 2. 1979-1988 3. 1988-1998 Conclusion: liberale, sociale, pour quel Etat? securitaire: quelle politique penale 95 96 96 97 101 L'execution des peines. L'usage de la prison en Belgique de 1830 a nos jours C. Vanneste 103 I. Introduction 103 II. Evolution des types d'enfermement 105 III. Mouvements longs de la penalite et cycles economiques 107 A. Premiere periode: de 1830 a 1872 110 B. Deuxieme periode: de 1873 a 1914 113 C. Troisieme periode: Fentre-deux-guerres 115 D. Quatrieme periode: de 1945 a nos jours 117 IV. Conclusions 121 Jeunesse et Justice (1830-2002) M.S. Dupont-Bouchat, J. Christiaens et C. Vanneste 125 I. Des prisons pour enfants aux tribunaux pour enfants 125 A. Introduction 125 B. Le temps des prisons et de l'enfant coupable (1840-1880) 126 C. De l'enfant coupable a l'enfant victime: l'ere Le Jeune ou le temps de la protection (1889-1912) 129 D. La loi du 15 mai 1912: la creation de la justice des mineurs 132 II. Van kinderbescherming naar jeugdbescherming (1912-eind jaren 1970) 134 A. Inleiding 134 B. De negatieve effecten en de nood tot hervorming van de Wet op de kinderbescherming (1912) 134 C. De naoorlogse jeugd van de kinderbescherming 135 D. De kinderbescherming vervolgt 137 E. Problematische naoorlogse jeugd? 138 F. De Wet op de jeugdbescherming 1965 140 G. De negatieve effecten van de Wet op de jeugdbescherming 1965: aanzet naar het actuele debat 143 III. Le modele protectionnel en question: des annees 1980 a nos jours 145 A. Mise en cause de la loi de 1965 et reforme de 1'Etat: des debats convergents 145 B. Le contexte des annees 1980 et 1990 147 XIII

C. De la valse des projets de reforme 149 D. Les modifications legates effectives 151 E. Les evolutions dans la pratique 153 IV. Conclusion generate 157 Les statistiques judiciaires beiges (1830-2000) X. Rousseaux eta. Tixhon 163 I. Les statistiques judiciaires au 19e siecle 163 A. La naissance de 1'Etat beige et 1'ere de gloire de la statistique judiciaire 163 B. Naissance et developpement de la statistique des prisons 165 C. Renaissance et mort de la statistique civile et criminelle 166 D. Reforme de la science penale, reforme de la statistique penale 167 II. Les statistiques judiciaires au 20e siecle 168 A. Un nouvel age d'or de la statistique judiciaire 1899-1920 168 B. De la crise de l'entre-deux-guerres au sursaut de la Seconde Guerre (1921-1943) 170 C. Emiettement et appauvrissement (1944-1996) 173 III. Construction, crise et critique: reconstruire l'entreprise statistique 175 A. Les conditions de production 175 B. Les objectifs administratifs: mesurer l'activite de l'etat: les statistiques judiciaires 175 C. Les objectifs scientifiques: mesurer l'etat moral de la population: la statistique criminelle 176 D. L'absence d'articulation entree-sortie: les statistiques de la police et des prisons 177 E. Une statistique en crise? 177 IV. Le tournant du siecle: vers une nouvelle statistique, en ordre disperse? 180 V. Conclusion 182 TWEEDE DEEL. DE ANDERE ACTOREN VAN JUSTITIE 185 Geschiedenis van de Belgische magistratuur (1830-2002) L.Burgelman 187 I. Inleiding 187 II. De magistratuur en haar relatie met de wetgevende en uitvoerende macht de impact van de politiek op de magistratuur 188 XIV

III. De magistraten als behoeders van de natie 196 IV. De leek binnen de muren van de magistratuur 203 V. De taalproblematiek op het bord van de magistratuur 209 VI. Besluit 214 Griffiers in hoven en rechtbanken en parketsecretarissen P. Vrancken 217 I. De griffies in hoven en rechtbanken 217 II. De secretariaten verbonden aan parketten 222 III. Gemeenschappelijke bepalingen voor griffies en parketsecretariaten 224 Evoluties en revoluties in de Belgische advocatuur G. Martyn 227 I. Inleiding 227 II. De pleitbezorgers 228 III. De wettelijke structuur van de advocatuur 232 IV. Andere organisatievormen 238 V. Enkele markante maatschappelijke evoluties 242 VI. De wettelijke en deontologische plichten van de advocaat 246 VII. Het beeld van de advocaat 248 VIII. Besluit 253 De notarissen F. Stevens 257 I. De organisatie van het notariaat 257 II. De toegang tot het ambt 258 III. Notarissen en hun activiteiten 261 IV. Honoraria en boekhouding 262 V. De aanpassing aan de moderne maatschappij 263 L'evolution de la fonction d'huissier durant l'epoque contemporaine T. Lemoine 265 L'evolution de I'appareil policier en Belgique (1830-2002) L. Keunings, B. Majerus et X. Rousseaux 271 I. Introduction: un systeme policier decentralise au sein d'un Etat liberal ne des barricades 271 XV

II. III. 1830-1870: L'evolution contrastee de polices axees sur le controle social 272 A. La Surete de l'etat, un service politique compromettant mais necessaire 273 B. La pauvrete des polices locales et l'effort des grandes villes 274 C. La garde civique, une milice patriotique qui s'embourgeoise 276 D. La gendarmerie, une police mixte encore modeste 279 E. Le recours necessaire a l'armee 280 1870-1914: Le renforcement et la militarisation d'un appareil policier en question 283 A. L'activite febrile des polices secretes marquees par les scandales 285 B. L'armee, le roc de granit de l'ordre bourgeois? 287 C. Une milice citoyenne 'neutralisee', militarisee mais mise en retrait 288 D. Le developpement des polices urbaines 291 E. La croissance irresistible d'une garde pretorienne: la gendarmerie 294 F. La dynamique des forces de l'ordre a la fin du 19e siecle 297 IV. 1914-1945: L'impact des occupations: moderniser et resister 299 A. La Premiere Guerre mondiale: une modernisation temporaire 299 B. L'entre-deux-guerres: au nom du pluralisme, pas de police nationale 301 C. L'Occupation nazie: modernisation, centralisation et formation 304 D. A la Liberation: rearmer, restaurer, epurer 306 E. La gendarmerie en premiere ligne 306 F. La Surete de l'etat 307 G. Repression et epuration 308 V. Blocages politiques et clivages policiers: l'impossible reforme des polices (1945-1998) 308 A. De la guerre mondiale a la guerre froide: le temps des occasions manquees(1945-1960) 308 1. Police communale et police rurale 308 2. Surete de l'etat et police judiciaire 309 3. La montee en puissance de la gendarmerie 310 B. Des annees 1960 aux annees 1980: comment ne pas reformer la police 311 VI. 1985-2000: De la crise aux reformes 313 VII. Conclusions generates: la fin d'un modele multiseculaire? 316 Het gevangenispersoneel (1830-2002) J.Buyck 319 XVI

Klassieke en hedendaagse beroepen en functies in de strafuitvoering S. Christiaensen 323 I. Het klassieke basiskader 324 II. Invloed van wetenschap en nieuwe deskundigen vanaf het interbellum 331 III. De samenleving in de gevangenis 333 IV. Beperkte penitentiaire innovaties en nieuw personeel 336 V. Besluit 340 DERDE DEEL. JUSTITIE EN MAATSCHAPPIJ 343 Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur. Een cultuurhistorische verkenning K. Raes 345 I. De consolidatie van de Belgische rechtsstaat 345 II. De taalkwestie 346 III. De sociale kwestie 348 IV. De levensbeschouwelijke kwestie 349 V. De vrouwenemancipatie 350 VI. De leemte in de rechtshulp 351 VII. De multiculturalisering van de samenleving 353 VIII. Veranderingen van het recht naar inhoud en vorm 354 De justitie en de media R. Lesaffer 357 I. Eind 19de eeuw, of hoe de justitie in de media krijgen? 357 II. Eind 20ste eeuw, of hoe de justitie uit de media halen? 363 III. Wat is er gebeurd? 365 Meten met twee maten en twee gewichten. Van klassejustitie naar justitie met klasse? S. Parmentier 369 I. Inleiding 369 II. Het begrip klassejustitie ontleed 370 A. Een kort overzicht op het internationale vlak 370 B. Basiscomponenten van klassejustitie 372 XVII

III. Types en toepassingsgebieden van klassejustitie 373 A. Directe selectiviteit 374 B. Indirecte selectiviteit 376 IV. Naar een justitie van de hoogste klasse? 380 A. Een duidelijk beleid ontwikkelen 381 B. Kwaliteitsvolle processen ontwerpen 382 C. Sterke eindresultaten produceren 384 V. Besluit 384 Annexe: Une institution, des territoires, des populations. La justice en organigrammes, cartes et chiffres (1830-2002) X. Rousseaux avec T. Lemoine et P. Decuypere 387 Postface par L. Onkelinx, ministre de la Justice 405 Bibliografie 407 Het institutioneel kader: het mmisterie van Justitie, K. Velle 407 Het 'civiel' beleid van onze ministers van Justitie van 1830 tot heden: een grote onbekende, D. Heirbaut 410 Les politiques penales en Belgique, D. Weber et X. Rousseaux 413 L'execution des peines. L'usage de la prison en Belgique de 1830 a nos jours, C. Vanneste 417 Jeunesse et Justice (1830-2002), M. Dupont-Bouchat, J. Christiaens et C. Vanneste 417 Les statistiques judiciares beiges (1830-2000), X. Rousseaux et A. Tixhon 419 Geschiedenis van de Belgische magistratuur (1830-2002), L.Burgelman 421 Griffies in hoven en rechtbanken en parketsecretarissen, P. Vrancken 423 Evoluties en revoluties in de Belgische advocatuur, G. Martyn 423 De notarissen, F. Stevens 425 L'evolution de la fonction d'huissier durant l'epoque contemporaine, T. Lemoine 426 L'evolution de l'appareil policier en Belgique (1830-2002), L. Keunings, B. Majerus et X. Rousseaux 426 Het gevangenispersoneel (1830-2002), J. Buyck 428 Klassieke en hedendaagse beroepen en functies in de strafuitvoering, S. Christiaensen 429 XVIII

Ontwikkelingen in de Belgische rechtscultuur. Een cultuurhistorische verkenning, K. Raes 430 De justitie en de media, R. Lesaffer 431 Meten met twee maten en twee gewichten. Van klassenjustitie naar justitie met klasse?, S. Parmentier 432 Register van persoonsnamen 433 Auteurs 441 XIX