Interview 12 nr.4 2007

Interview 12 nr.4 2007

Tien jaar geleden schreef Rieme- Jan Tjittes, destijds de jongste hoogleraar burgerlijk recht van Nederland, het boek Rhythm & blues van het recht, een bundel verhalen over kleine mensen in de greep van het grote recht. Met zijn overstap naar advocatenkantoor Allen & Overy hoort Tjittes, die jarenlang raadsheer bij het Arnhemse hof was, definitief bij de grote advocaten en de grote zaken. Maar een blackberry heeft hij niet. door Miek Smilde foto s Chantal Ariëns Litigation is echt mijn ding Analytisch puzzelen met commerciële jongen Rieme-Jan Tjittes nr.4 2007 13

interview Een paar dagen na zijn officiële indiensttreding als counsel bij Allen & Overy Amsterdam, roemt Tjittes enthousiast de geneugten van het kantoor. Het uitzicht. Die service. Dat talent. Een eigen secretaresse, een hele bibliotheek. Internationale business, geweldige cliëntèle. Niet gek voor een jongen die als enig kind opgroeide, zijn middelbare school doorliep op het Friese platteland en als student een kamer huurde boven een snackbar aan de Groninger Vismarkt. Als je mijn cv ziet, dan spat de ambitie er van af, motiveert hij zelf zijn overstap van de rechterlijke macht naar de commerciële advocatuur. Ik had tot mijn dood raadsheer kunnen blijven, ik had goede collega s, lief, leuk, hartverwarmend, maar ik leerde niet zoveel meer bij. Elke individuele zaak die je behandelt, blijft boeiend, maar ik merkte dat ik wat afvlakte. Naast mijn werk als raadsheer heb ik altijd veel gedaan, ik ben bijvoorbeeld vaak arbiter geweest in nationale en internationale zaken. Arbiters moeten goed kunnen communiceren, maar ook een zeker commercieel gevoel hebben. Een arbiter moet met een ondernemer kunnen meedenken, oog hebben voor zijn financiële belangen, zijn reputatie. Veel rechters hebben dat wat minder. Ik ben toch een beetje een commerciële jongen. Wat word je uurtarief? Ik heb nog geen idee. Ik ga ervan uit dat het fatsoenlijk is. Ik heb ook geen idee welk bedrag aan het eind van deze maand op mijn rekening wordt bijgeschreven. Ach kom. Je hebt toch wel salarisonderhandelingen gevoerd? Ja, dat wel, en ik weet ook wel wat het bruto zo n beetje is, maar of daar vakantiegeld bijzit, en hoe het zit met het pensioen, ik heb echt geen flauw idee. Een raadsheer verdient nog geen ton, een counsel aanzienlijk meer. Was dat geen reden over te stappen? Nee. Ik heb echt nooit om geld gegeven. Anders was ik wel apotheker geworden, of was ik advocaat gebleven. Ik ben namelijk vlak na mijn afstuderen een jaar advocaat geweest, maar het klikte niet met het kantoor waar ik destijds zat en toen ben ik, met nog een stagiaire, vertrokken. Ik was ook nog maar 21, misschien was het te jong. Te jong voor de advocatuur en dus werd je maar hoogleraar, dertig jaar oud. De jongste hoogleraar burgerlijk recht van Nederland destijds. Ja, maar alles is relatief. Volgens mij was Hugo de Groot zestien toen hij een eredoctoraat kreeg. Roem is relatief. Jong zijn is relatief. Dingen gaan voorbij. Ik trad laatst op voor de vereniging van letselschadeadvocaten waar ik dagvoorzitter was. Daar moesten allemaal heel jonge en gedreven advocaten een verhaal houden, ik was echt de oude man die het jonge spul een beetje bij elkaar moest houden. Op dat moment voelde ik me voor het eerst oud. Dus was het tijd voor een nieuwe baan. Ja. Ik kon weer ergens hoogleraar worden, dat heb ik even overwogen. Maar toen herinnerde ik mij weer waarom ik destijds bij de VU ben weggegaan. Ik vond de universiteit verzuipen in bureaucratie, en dat is er sindsdien niet beter op geworden. De politiek schermt met de leus Nederland Kenniseconomie. Laat me niet lachen. Als je ziet hoe de universiteiten moeten werken met zo weinig mensen en zoveel eisen, dat is niet te doen. Als je een onderzoek wilt doen, en daarvoor geld vraagt bij NWO (Nederlands Wetenschappelijk Onderzoek, red.) moet je voorspelbare onderzoeksvoorstellen indienen en concurreren met Rieme-Jan Tjittes Riemert Pieter Jan Lucris Tjittes werd in 1967 in Zutphen geboren. Hij groeide op in Appelscha, zat op school in Oosterwolde en ging vervolgens rechten studeren in Groningen. Op 19-jarige leeftijd werd hij student-assistent bij de vakgroep Inleiding en daarna bij Burgerlijk recht. Na zijn afstuderen werkte hij een jaar als advocaat-stagiaire bij het toenmalige Buruma Maris, maar keerde terug naar de wetenschap en ging lesgeven aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. In 1994 promoveerde hij in Groningen op een rechtsvergelijkend onderzoek naar de betekenis van de (onderlinge) hoedanigheid van partijen voor de totstandkoming en de vaststelling van de inhoud van rechtshandelingen. Hij werkte vervolgens bij de civiele sectie van het Wetenschappelijk Bureau van de Hoge Raad alvorens hoogleraar burgerlijk recht aan de Vrije Universiteit te worden. De laatste acht jaar werkte hij als raadsheer bij achtereenvolgens de gerechtshoven Amsterdam en Arnhem. Regelmatig is hij arbiter in nationale en internationale arbitrages. Tjittes is sinds 1 maart 2007 als counsel verbonden aan de praktijkgroep litigation van Allen & Overy. Hij moet gewoon de stageopleiding volgen, weliswaar een compacte versie ervan, maar hij krijgt geen vrijstelling voor een vak als burgerlijk procesrecht. Maar wel voor mediation geloof ik. Daarnaast is hij nog voor 0,01 fte hoogleraar aan de VU, en raadsheer-plaatsvervanger bij het hof Arnhem. Tjittes is getrouwd en heeft een dochter en een zoon. nr.2 2006 15

honderd andere hoogleraren uit even zovele disciplines, een totale waste of money. Hoe gestreeld ik ook was om weer als hoogleraar te worden gevraagd, ik verlangde toch naar iets anders. En toen ben ik wat gaan rondsnuffelen. Hoe gaat dat, rondsnuffelen? Ga je iemand bellen, schakel je een headhunter in? Omdat ik die arbitrages deed, kende ik wel wat mensen uit de internationale advocatuur. Mijn huidige collega Marieke van Hooijdonk bijvoorbeeld kende ik van een zaak waarin ik als expert witness on Dutch law was betrokken. Ik kende Jan-Louis (Burggraaf; nummer 5 in de Legal Week top tien van Europese M&A-advocaten, red.) van de Grotius Academie waar wij beiden hoofddocent zijn van de opleiding Nationaal en internationaal contracteren. En ik kende Arnold Croiset van Uchelen nog uit Groningen. Arnold is compagnon, en destijds was hij student-assistent bij burgerlijk recht, voordat ik dat werd. Ik heb wel met andere kantoren gesproken, maar na een etentje met de counsels en partners van litigation bleek het ook op persoonlijk vlak erg te klikken. In de advocatuur lopen toch veel blaaskaken rond, maar die ben ik hier nog niet tegengekomen. En litigation is echt mijn ding. Ik heb als overheidsrechter veel ervaring, dat is mijn trucje. Als er ellende is, stap ik in. Dat is overigens ook het meest creatieve deel van het recht, vind ik. Zoeken naar een oplossing. Ik wil iets kunnen doen voor mensen. Mensen hebben een probleem en daarvoor moet een oplossing komen, daar gaat het toch om. Bij het hof heb ik daarvan ook altijd het meest genoten. Van die zaken die al tien jaar sleepten en die dan binnen een paar uur werden opgelost. Daarvan liep ik meer naast mijn schoenen dan van een prachtig arrest met rollende rechtsoverwegingen. Rechters miskennen wel eens hoe Had je niet beter een ander vak kunnen kiezen als je zo graag mensen wilt helpen hun problemen op te lossen? Vaak lijkt het juridische bedrijf de problemen eerder aan te wakkeren dan dat het oplossingen biedt. Volgens mijn definitie is privaatrecht niets anders dan het rechttrekken van misgelopen communicatie. Een burenruzie belangrijk emoties zijn, zeker als het om ondernemingen gaat begint vaak heel klein, en gaat dan escaleren. Wil je werkelijk tot een oplossing komen, dan moet eerst de emotie eruit. In het juridische bedrijf is daar niet altijd de tijd voor, en rechters miskennen wel eens hoe belangrijk die emoties zijn, zeker als het om ondernemingen gaat. Maar ook ondernemingen, of bestuurders ervan, kunnen zich miskend voelen, onbegrepen of slecht behandeld. Vooral als naast de rechtspersoon nog een bestuurder persoonlijk aansprakelijk wordt gesteld voor verwijtbaar handelen, worden mensen woest. Het is heel belangrijk niet aan deze emoties voorbij te gaan. Door de buiten-juridische context erbij te betrekken kun je veel conflicten voorkomen en oplossen. Je klinkt nu meer als een psychologisch geschoolde mediator dan als een gehaaide procestijger. Ik kan goed onderhandelen, dat is waar. Ik houd ervan communicatie te stimuleren. Maar ik blijf een echte jurist. Dat zuiver analytische puzzelen is toch het leukste dat er is. Ik ben bij het hof wel eens ingevallen bij de familiekamer. Ontzettend leuk en menselijk heel belangrijk, maar juridisch is het minder interessant, alle zaken lijken uiteindelijk op elkaar. Bij dit kantoor heb ik meer ruimte voor het beantwoorden van zeer complexe vragen in een internationale omgeving. Daar houd ik van. In het boek Rhythm & blues van het recht behandel je 19 zaken uit de alledaagse werkelijkheid van kleine mensen die met het grote recht in aanraking komen. Die kleine mensen kunnen jou nu niet meer betalen. Je kunt jezelf niet eens betalen. Vormen de tarieven die jij nu hanteert geen belemmering om mensen te helpen hun problemen op te lossen? Iedereen moet in beginsel toegang tot het recht hebben. Maar dat is niet de verantwoordelijkheid van dit kantoor. Ik ben een echte liberaal, en hier gaat het over vraag en aanbod. Zolang er partijen zijn die deze bedragen willen betalen, zijn onze uurtarieven verantwoord. Dat legt wel een enorm beslag op de advocaten. Wil je dit soort tarieven rechtvaardigen, dan moet je de kwaliteit van een vijf-sterren- 16 nr.4 2007

interview hotel leveren. Dat begint bij de receptie, alles moet onberispelijk zijn. The spirit is in the detail. macht. Omdat ze die cliënten zat zijn en niet meer altijd en overal gebeld willen worden. Dat vroeg ik niet. Ik vroeg of de tarieven die jij nu hanteert geen belemmering vormen om mensen te helpen hun problemen op te lossen? Het bewaken van de toegang tot de rechter is het best in handen van de Orde van Advocaten, die namens alle advocaten optreedt. Er zijn ook aanbieders die het voor 150 of 200 per uur doen, en de Orde moet ervoor zorgen dat ook die mensen een zeker kennisniveau hebben, zodat zij een goede juridische dienstverlening kunnen bieden. De Orde moet een minimum kwaliteit garanderen. Overigens nemen ook wij onze maatschappelijke verantwoordelijkheid hoor. Kantoren als dit doen veel pro-bonowerk voor allerlei maatschappelijke organisaties als War Child. Je bent niet de enige die de praktijkgroep litigation van A&O heeft binnengehaald, ook Hendrik Jan Biemond, die vijf jaar als officier van justitie werkte, is weer als de verloren zoon verwelkomd. He served his country for a while, zoals hij dat zelf destijds zei, en nu kiest hij weer voor de advocatuur. Dreigt de rechterlijke macht niet te veel van zijn topjuristen aan de grote commerciële advocatuur te verliezen? Dat weet ik niet, ik denk het niet. Vooralsnog zie ik geen massale uittocht bij de rechterlijke macht. Bij het hof zitten nog steeds heel slimme mensen. De rechterlijke macht heeft weer andere voordelen. Noem er eens een paar. Rechterswerk is uitdagend werk, zeker als je met z n drieën zit. Hoewel we hier natuurlijk ook in teams werken. In de rechterlijke macht heb je flexibeler werkdagen, en meer vrijheid. Ook bij de rechterlijke macht is er een behoorlijke druk om te presteren, maar de druk van de cliënt ontbreekt. Dat is voor advocaten vaak een reden om op een gegeven moment over te stappen naar de rechterlijke Heb jij al een blackberry? Ah, de beruchte zwarte bes. Nee, nog niet. En als het niet echt nodig is, ga ik er ook niet aan beginnen. n Europees privaatrecht blijft utopie Er zal geen overkoepelend privaatrechtelijk stelsel voor heel Europa komen, verwacht Rieme-Jan Tjittes. Zeker de regelgeving over de onrechtmatige daad zal de komende decennia fier nationaal overeind blijven staan. Hoe publiekrechtelijker een onderwerp is, hoe politieker het is en des te meer hecht een land aan zijn eigen normen, legt Tjittes uit. Nationale waarden en normen spelen dan een grote rol. Een gemeenschappelijk Europees familierecht is bijvoorbeeld ondenkbaar, omdat daar te veel gevoelens en culturele aspecten aan zitten. Denk alleen maar aan het homohuwelijk, of de erkenning van rechten van onechte kinderen. In Europa krijg je daar nooit consensus over. Hetzelfde geldt voor de onrechtmatige daad. Daarbij gaat het immers vooral over de vraag hoe de samenleving tegen bepaalde risico s aankijkt, wat ook iets normatiefs heeft. Tjittes geeft het voorbeeld van het smartengeld, dat in Nederland nog steeds fiks lager ligt dan in andere Europese landen. In Nederland bestaat nog steeds de idee dat wij in het hiernamaals rijkelijk zullen worden beloond voor al het leed dat we op aarde hebben geleden, maar dat we het daarmee moeten doen. In Spanje en Engeland gaat het gewoon om een bom duiten. Tjittes houdt eigenlijk niet van die Nederlandse mentaliteit. Hij vindt dat in het juridische bedrijf de ethische bril op het nachtkastje moet blijven liggen. Wat dat betreft ben ik een Fransman, ik houd van de neutrale staat. In Frankrijk krijgt ook niemand die als advocaat of rechter wordt beëdigd de keuze tussen de belofte of de eed. Je le jure, dat is het. God heeft in de rechtszaal niets te zoeken. Ook wat betreft het commerciële contractenrecht ziet Tjittes geen grote Europese eenheid gloren, hoewel daaraan wel hard wordt gewerkt. Bijvoorbeeld aan de UNIDROIT Principles for International Commercial Contracts, en de Principles of European Contract Law. Tjittes heeft niet al te veel vertrouwen in de praktische relevantie daarvan. Dit zijn studeerkamerprojecten. Al die wetenschappers die daaraan werken zijn reuze slim en hun werk is interessant, maar de praktijk heeft er niets aan. Ik wil realistisch blijven. Ik gun iedereen zijn lolletje, maar het is toch wel relevant te weten wat mensen er mee gaan doen. Liever dan Europese regels op te stellen, bestudeert Tjittes het fenomeen van de zogeheten boilerplates. Dat zijn standaardbepalingen, vaak van Anglo-Amerikaanse origine, die steeds vaker in internationale contracten worden opgenomen. Time is of the essence is zo n bepaling, die naar Engels recht nodig is om ontbinding wegens overschrijding van een tijdslimiet mogelijk te maken. De entire agreement clause is een ander voorbeeld. Op basis van deze clausule kunnen contractpartijen zich alleen beroepen op wat uitdrukkelijk op papier is overeengekomen en op niets anders. Tjittes merkt dat het in de praktijk nog wel eens lastig is deze boilerplates uit te leggen als het recht van een civil law land van toepassing is. In onze doctrine passen ze namelijk niet. Het is veel nuttiger mensen te wijzen op de consequenties van dit soort clausules in een Nederlandse of Franse setting, dan nieuwe Europese regels op te tuigen. Het consumentencontractenrecht en voor een belangrijk deel ook het vennootschapsrecht zijn al Europees, en voor de rest kunnen bedrijven afspreken wat ze willen. Wat ze in de praktijk ook doen. We hebben in het internationale commerciële kooprecht het Weens Koopverdrag, maar partijen sluiten dat verdrag vrijwel altijd uit. Ze stellen hun eigen regels wel op. Dat heet contractvrijheid. nr.4 2007 17