Leerlingen van het Raayland College waarvan de ouders gescheiden zijn.

Beschrijving project In het kader van extra contactmoment adolescenten is bij het team JGZ van de GGD Limburg-Noord voor regio Venray en Horst aan de Maas, een inventarisatie geweest van de signalen die zij zien bij de adolescenten. Hier zijn de volgende thema s uitgekomen: Cyberpesten/sociale media Veel gamen bij jongens en chatten bij meiden Echtscheidingsproblematiek Ziekteverzuimbegeleiding bij MBO Overgewicht In overleg met de gemeente Venray is gekozen voor echtscheidingsproblematiek Doelgroep Leerlingen van het Raayland College waarvan de ouders gescheiden zijn. Aanleiding Op de volgende aspecten scoren echtscheidingskinderen slechter dan kinderen uit intacte gezinnen: schoolprestaties, gedragsproblemen, psychisch en emotioneel welbevinden, zelfbeeld en sociale relaties. Belangrijke risicofactoren voor echtscheidingskinderen zijn: voortdurend ouderlijk conflict, ontoereikend ouderschap (niet autoritatief), financiële achteruitgang, loyaliteitsconflict en meerdere stressvolle veranderingen zoals verhuizing, veranderen van school. Daarnaast wordt gewezen op het feit dat de positie van het kind in het scheidingsproces te weinig serieus wordt genomen. Scheiden is op elke leeftijd ongunstig voor kinderen en kan verscheidene negatieve gevolgen met zich meebrengen. Kinderen van gescheiden ouders kampen op langere termijn vaker met angst en depressies en vertonen vaker agressief en strafbaar gedrag dan kinderen uit complete gezinnen. Ze roken, drinken en blowen meer en doen het minder goed op school. De kans dat ze later zelf scheiden is twee keer zo groot. Een andere belangrijke conclusie is dat nadelige effecten van echtscheiding vaak tot ver in de volwassenheid voortduren. Doel Het is daarom van belang dat eventuele problemen bij kinderen van gescheiden ouders zo vroeg mogelijk gesignaleerd worden. Het doel van dit project is het zoveel mogelijk voorkomen van problemen die kinderen kunnen ondervinden ten gevolge van scheiding. Ten eerste moeten kinderen van gescheiden ouders en de ouders zelf (en eventueel school) kennis hebben over de effecten van echtscheiding op kinderen. Daarnaast is het van belang dat zij leren omgaan met de veranderde situatie en dat ouders tijdelijk ontlast worden.

Rol van de GGD Projectplan maken Projectleider leveren Behoefte inventarisatie bij Raayland (door preventie adviseur) bij leiding school en zorg coördinatoren Partijen bij elkaar brengen Verantwoording financiën Rol van de andere partijen Synthese, Raayland, Gemeente Gemeente is opdrachtgever Synthese heeft schoolmaatschappelijk werk Synthese en GGD hebben gespreksgroepen voor kinderen van gescheiden ouders (niet standaard voor leeftijd 12-18 jaar) nagaan wie kan uitvoeren, evt gezamenlijk Gespreksgroep KIES aanpassen voor leeftijdsgroep 12-18 jaar Planning Inventarisatie bij Raayland door preventie adviseur juni 2014 (wensen en mogelijkheden). Raayland wil meewerken. Werving van de leerlingen en ouders door school (mentoren) en JGZ (aug/sept/okt 2014). Uitvoeren gespreksgroep voor leerlingen (8 bijeenkomsten in groepsverband op school) door GGD ( okt/dec 2014). Individuele begeleiding van leerlingen (door maatschappelijk werk). Uitvoeren 2 ouderavonden voor de ouders van de leerlingen die de gespreksgroep volgen op school okt/dec 2014. Evaluatie in december 2014/jan 2015. Mijlpalen Een gespreksgroep KIES heeft voor minimaal 6 en maximaal 12 leerlingen plaatsgevonden. 2 ouderavonden voor de ouders van de leerlingen van de gespreksgroep hebben plaats gevonden. Bij meer belangstelling ruimte om extra gespreksgroepen uit te voeren.

Mogelijke communicatie Communicatie binnen school in de nieuwsbrief (leerlingen/ouders en personeel) en op de website Info op website CJG Venray Folder maken die mentoren krijgen, team JGZ, synthese en CJG Centraal aanmelden bij de GGD Begroting fte voor de pilot Venray Gespreksgroep aanpassen voor 12-18 jarigen (GGD) = 60 uur (eenmalig)= 4140,- Deze kosten kunnen gedeeld worden met Horst aan de Maas. 2.070,- Uitvoeren van een gespreksgroep voor leerlingen door 2 begeleiders: 8 bijeenkomsten, 2 ouderavonden, aanmeldingen, evaluatie ( 100 uur) = 6.900,- Projectleider GGD: Plan maken, coördinatie, communicatie zoals folder, info voor school en andere instanties, evaluatie ( 40 uur)= 2.790,- Drukkosten folder 500,- Onvoorzien: 1.500,- Totaal gespreksgroep 13.760,- Bij tweede gespreksgroep extra 6.900,- Structureel Jaarlijks een gespreksgroep is 6.900,- Coördinatie ( 20 uur) = 1.600,- Totaal structureel voor een gespreksgroep 8.280,-

Bijlage 1: Informatie over jongeren (14/15 jaar) in de gemeente Venray en Horst aan de Maas mbt woon/gezinssituatie door Suzanne Schefman (BIA), 28 april 2014 Vraagstelling: Het aantal jongeren in de leeftijd van 14/15 jaar in de gemeenten Venray en Horst aan de Maas met gescheiden ouders. Dan wel kinderen die in een éénoudergezin opgroeien. Mogelijke informatiebronnen: 1) JGZ registraties (GGD, KIDOS) 2) Vragen uit de Jongerenmonitor 2013 (Limburgse GGD en) 3) CBS gegevens (CBS statline) Ad 1) Het is niet mogelijk om informatie uit de JGZ-registraties (KIDOS) van de GGD te halen. Deze informatie wordt niet geregistreerd tijdens de contactmomenten op deze leeftijd. (Dit is nagevraagd bij Ria van Berlo, stafarts JGZ) Ad 2) Informatie uit de Limburgse Jongerenmonitor 2013 (leerjaar 2/4 van het voortgezet onderwijs) In de vragenlijst is gevraagd naar de woonsituatie van de jongeren: in onderstaande tabellen is een schatting gemaakt van het aantal kinderen in de leeftijd van 14/15 jaar in de betreffende gemeenten en hun woonsituatie. - De informatie is gebaseerd op schattingen omdat niet alle jongeren van 14 en 15 jaar aan de Jongerenmonitor hebben meegedaan. De schattingen zijn gemaakt op basis van regionale uitkomsten (%) en dit is vertaald naar de lokale situatie gebaseerd op het aantal inwoners in die gemeente (CBS; peildatum 1-1-2014) Bij wie woon je de meeste dagen van de week? VENRAY 14 jaar 15 jaar 14/ 15 jarigen geschat aantal geschat aantal geschat aantal Bij mijn vader en moeder samen 458 410 868 Co-ouderschap 36 43 80 Bij moeder en haar partner (vriend/vriendin, man/vrouw) 47 43 90 Bij vader en zijn partner (vriend/vriendin, man/vrouw) 6 5 11 Alleen bij moeder 52 72 125 Alleen bij vader 9 5 14 Bij anderen (bv pleegouders, andere familie, internaat) 12 5 17

HORST AAN DE MAAS 14 jaar 15 jaar 14/ 15 jarigen geschat aantal geschat aantal geschat aantal Bij mijn vader en moeder samen 410 453 863 Co-ouderschap 43 18 61 Bij moeder en haar partner (vriend/vriendin, man/vrouw) 43 37 81 Bij vader en zijn partner (vriend/vriendin, man/vrouw) 5 4 9 Alleen bij moeder 72 36 108 Alleen bij vader 5 12 17 Bij anderen (bv pleegouders, andere familie, internaat) 5 4 9 Ad 3) Informatie afkomstig van het CBS (Centraal Bureau voor de Statistiek) 1) Het aantal jongeren dat in éénoudergezin woont (CBS 2013, 0 tot 25 jaar) Uit de informatie van het CBS is niet precies te achterhalen hoe de situatie is voor de 14/15 jarigen. Alleen het totaal aantal voor de leeftijdsgroep 0 tot 25 jaar wordt gepresenteerd bij het CBS. Op basis van schattingen is het aantal kinderen dat in een éénoudergezin woont bepaald voor de gemeenten Venray en Horst aan de Maas. Tabel 1: **(Geschat) aantal jongeren dat in een éénoudergezin woont. (CBS 1-1-2013) Leeftijd Horst aan de Maas Venray 14 jaar 53* 74* 15 jaar 51* 73* TOTAAL 0 tot 25 jaar 1068 1446 *Hyperlink naar CBS tabel: Eenoudergezinnen naar regio; jongeren (0 tot 25 jaar): http://jeugdstatline.cbs.nl/jeugdmonitor/publication/?vw=t&dm=slnl&pa=71781ned& D1=0&D2=16,60,67,148,179,256,296,322,350,358,408,431-432,519-520,546&D3=11-13&HD=140428-0944&HDR=T,G2&STB=G1 2) Het aantal kinderen dat betrokken is geweest bij een echtscheiding (CBS, 2011, 0-25 jaar) Uit de informatie van het CBS is niet precies te achterhalen hoe de situatie is voor de 14/15 jarigen. Alleen het totaal aantal voor de leeftijdsgroep 0 tot 25 jaar wordt gepresenteerd bij het CBS. Op basis van schattingen is het aantal kinderen dat betrokken is geweest bij een echtscheiding in 2011 in de gemeenten Venray en Horst aan de Maas bepaald. Het betreft hier alleen de nieuwe gevallen per jaar. Dit zegt niets over het totaal aantal jongeren van wie de ouders zijn gescheiden.

Tabel 2: **(Geschat) aantal jongeren dat betrokken is geweest bij een echtscheiding in 2011 (CBS, 2011) Leeftijd Horst aan de Maas Venray 14 jaar 4** 4** 15 jaar 4** 3** TOTAAL 0 tot 25 jaar 74 69 Hyperlink naar CBS tabel: Indicatoren uitgesplitst naar gemeenten: jongeren 0 tot 25 jaar: http://jeugdstatline.cbs.nl/jeugdmonitor/publication/?vw=t&dm=slnl&pa=71587ned& D1=0,31-36&D2=16,59,66,147,178,255,295,321,349,357,407,430-431,518-519,545&D3=a&HD=140428-0947&HDR=G2&STB=T,G1

Bijlage 2 Spel- en praatgroep KIES Schriftelijke informatie Voorkomen: Uit statistieken van het CBS blijkt dat jaarlijks ruim 1% van de minderjarige kinderen een echtscheiding van ouders meemaakt. (zie tabel bijlage 2 Bron: CBS Bevolkingsstatistieken) Dit betekent in het werkgebied van de GGD NML (afgeleid van de gewogen leerlingen aantallen 2008 dat het gaat om het volgende aantal (mogelijke) leerlingen: BaO: 1% van 52.084 V.O : 1% van 27.111 = 520, 84 leerlingen = 271, 11 leerlingen S.O : 1% van 4.407 = 44,07 leerlingen Totaal in werkgebied GGD NML =+/- 836,02 leerlingen Volledigheidshalve moet worden opgemerkt dat in deze berekening de 0-3 jarigen ook meegeteld worden. In percentages zijn echter momenteel geen exacte cijfers bekend om hoeveel kinderen het gaat in de leeftijd 0-3 jaar. Aard van problematiek: ( uit het onderzoek Effecten van het volgen van KIES en het boek Echtscheidingskinderen door Ed Spruijt, senior docent en scheidingsonderzoeker Universiteit Utrecht) Op de volgende aspecten scoren echtscheidingskinderen slechter dan kinderen uit intacte gezinnen: schoolprestaties, (wan)gedrag, psychologisch en emotioneel welbevinden, zelfbeeld en sociale relaties. Scheiden is op elke leeftijd ongunstig voor kinderen. Een belangrijke conclusie is verder dat nadelige effecten van echtscheiding vaak tot ver in de volwassenheid voortduren. Kinderen van gescheiden ouders kampen op langere termijn

meer met angst en depressies. Ze vertonen vaker agressief en strafbaar gedrag dan kinderen uit complete gezinnen. Ze roken, drinken en blowen meer en doen het minder goed op school. De kans dat ze later zelf scheiden is twee keer zo groot. Belangrijke risicofactoren voor echtscheidingskinderen zijn: voortdurend ouderlijk conflict, ontoereikend ouderschap(niet autoritatief), financiële achteruitgang en meerdere stressvolle veranderingen. Daarnaast wordt gewezen op het feit dat de positie van het kind in het scheidingsproces te weinig serieus wordt genomen. Actuele problemen: problemen rondom de omgang met de kinderen, kinderalimentatie, PAS (Ouderverstotingssyndroom), geweld en kindermishandeling Spel- en Praatgroep KIES: (voor Kinderen In Echtscheidings Situatie) De doelen van KIES zijn: - Preventief werken en hulp bieden - Herkenning vinden - Participeren (weer grip krijgen op je eigen leven in een veranderde situatie) - Handreikingen bieden - De normale ontwikkeling bevorderen - Het ontlasten van zowel kind, ouder als leerkracht(en) - Vroegtijdig signaleren van problemen - Schooluitval tegengaan - Hulp uit eigen omgeving activeren - Verwerken van de scheiding - Bewust worden van de positie van het kind - Beter communiceren over de scheiding - Het sterker maken van zowel kind als ouder - Bewustwording en het sterker maken van de relatie ouder----kind -1- Doelgroep: Spel- en praatgroep KIES is bedoeld voor kinderen van het BaO (8 t/m 12 jaar) en leerlingen uit het voortgezet onderwijs (klas 2 t/m 5) van gescheiden ouders. De modules voor het speciaal onderwijs en het jonge kind (groep 1-2 BaO) zijn momenteel in afrondende fase. Daarnaast vloeien vanuit de Spel- en Praatgroep ook de contacten voort met ouders en leerkrachten BaO en V.O. Methode en inhoud van de Spel- en Praatgroep KIES: Door een echtscheiding van ouders krijgen kinderen te maken met grote veranderingen. Daarnaast ziet en voelt een kind vaak het verdriet en de boosheid van de ouder(s). Uit loyaliteit spaart het kind de ouder(s) vaak. Hierdoor kunnen gevoelens van angst, onzekerheid, onveiligheid of boosheid vaak niet geuit worden en kan er miscommunicatie tussen kind en ouder(s) ontstaan. Door middel van KIES wordt aandacht besteed aan de

voor kinderen vaak ingrijpende ervaringen rondom de scheiding. De spel- en praatgroep KIES bestaat uit een programma voor kinderen die te maken hebben (gehad) met een echtscheiding van hun ouders. De groepen komen acht keer bij elkaar en gaan over de volgende thema s: Bijeenkomst 1: Kennismaken met elkaar en je eigen situatie herkennen Bijeenkomst 2: Herinneringen ophalen, gevoelens onderkennen Bijeenkomst 3: Delen met anderen, opkomen voor je eigen belang Bijeenkomst 4: Omgaan met veranderingen, om hulp vragen Bijeenkomst 5: Hoe gaat het nu? Wat is er nog nodig? Bijeenkomst 6: Blokkades, valkuilen en kracht Bijeenkomst 7: Afscheid nemen van de oude situatie en opnieuw beginnen Bijeenkomst 8: Loslaten, op eigen benen staan, vertrouwen opbouwen In elke bijeenkomst staan de bijbehorende doelen en vaardigheden centraal. Alle bijeenkomsten zijn erop gericht betekenis te geven aan de ervaringen rondom de scheiding. Daarnaast is het welbevinden van de kinderen steeds leidraad. Bij de uitvoering van spel- en praatgroep KIES is de samenwerking met BaO danwel V.O. een voorwaarde. Het verdient voorkeur om KIES op school en onder schooltijd uit te voeren. Het is laagdrempelig, bekend, veilig en vertrouwd en heeft geen associatie met hulpverlening. De aanmelding van de kinderen dient door de basisscholen, het voortgezet onderwijs, via de Jeugdgezondheidszorg, schoolmaatschappelijk werk of Intern Begeleiders te geschieden. Een groep bestaat uit 8 à 10 kinderen en wordt begeleid door 2 KIES-coaches. Zij werken met zowel kinderen, ouders als school. Voor ouders kan het een grote stap zijn om kun kind(eren) te laten deelnemen aan KIES. Het kan hen echter ook ondersteunen, omdat aandacht wordt gegeven aan hun kind(eren) in deze moeilijke, ingewikkelde situatie. Ouders moeten toestemming geven voor deelname van hun kind(eren) aan spel- en praatgroep KIES. Ouders worden voorafgaand aan de spel- en praatgroep geïnformeerd middels een ouderavond. Tevens is er op het einde een evaluatiebijeenkomst voor ouders. Tussendoor is er alleen contact met ouder(s) als dit noodzakelijk en in het belang van het kind is. Op deze manier is de privacy van het gezin gewaarborgd. Spel- en praatgroep KIES is er niet om een beeld te krijgen van de

thuissituatie, maar vooral voor het leren omgaan met bepaalde gevoelens van het kind. Indien nodig kunnen er aanvullende gesprekken gevoerd worden met de ouders. Proces- en effect-evaluatie van KIES: Spel- en Praatgroep KIES zit in de laatste fase van erkenning via het NIJ om als evidence based op de lijst te komen. Door interne reorganisaties bij het NJI is dit proces echter ietwat vertraagd. Verder zijn de onderhandelingen met dr. Ed Spruijt en dr. Inge v.d. Valk van de Universiteit Utrecht in vergevorderd stadium om een nog groter onderzoek naar KIES en de effecten ervan te gaan doen. Over KIES is o.a. ook geschreven door Femke van de Grun en Lavinia de Jong in het boek Echtscheiding; Kiezen voor het kind (geschreven n.a.v. een studie aan de Universiteit Utrecht over emoties en behoeften bij kinderen na echtscheiding). Hierin wordt KIES omschreven als aanrader voor kinderen in echtscheidingssituatie. Op het Nationaal Jeugdcongres voor JGZ (RIVM) is door de makers van KIES een presentatie gehouden en is een informatiepakket overhandigd aan minister Rouvoet. Dr. Riet Fiddelaers (Expertisecentrum Omgaan met Verlies) is erg positief over KIES en verwijst mensen door naar KIES voor rouw bij echtscheiding. De opvoedingswinkel in Den Bosch beveelt KIES aan.

Bijlage 3-2- Daarnaast heb ik een aantal belangrijke websites erbij gedaan. Bij Villa Pinedo: docenten training, forum voor kinderen, workshop voor ouders. Jonge Helden: voor echtscheiding (Kameleon) ; workshop docenten, thema middag ouders, groep voor kinderen, chatten/forum. En dan nog website over KIES en JES http://www.voorjongehelden.nl/scheiding/13_18_jaar http://www.villapinedo.nl/ http://kiesvoorhetkind.nl/ http://www.kwaliteitinopvoeden.nl/pageid=175/jes_-_jij_en_scheiding.html

Bijlage 4 JES! Het brugproject. Ouderschap na echtscheiding Na echtscheiding wordt bij ouders een beroep gedaan op specifieke opvoedtaken. Eén daarvan is vorm geven aan opvoeder en ouder-zijn, terwijl men geen partner meer is van elkaar. Van ouders wordt gevraagd regelingen te treffen voor hun kind(eren) onder moeilijke omstandigheden. In deze workshop staat een methode centraal waarmee professionals ouders kunnen helpen hun rol als opvoeder toch vorm te geven: JES! Het Brugproject. Tijdens de training JES! krijgen ouders een werkmodel voor 'ouderschapsreorganisatie' aangereikt, waarmee zij zelfstandig vorm kunnen geven aan veranderend ouderschap. Het specifieke van JES! is daarnaast de combinatie van training voor ouders én kinderen. De interactie is een rode draad in de training. In de workshop bekijken we samen wat gescheiden ouderschap betekent voor ouders en wat je als professional uit de training mee kunt nemen in de ondersteuning van gescheiden ouders. In de workshop wordt de training JES! gepresenteerd, met expliciet aandacht voor training van ouders en er is mogelijkheid om praktisch aan de slag te gaan met het werkmodel 'ouderschapsreorganisatie'. JES! Is voor kinderen van 8 12 jaar en hun ouders.