Fries op school De kwaliteit van het vak Fries in het primair en voortgezet onderwijs in Fryslân
Inhoudsopgave 1 Voorwoord 4 2 Inleiding 5 Doel van het onderzoek 6 Opzet van het onderzoek 6 Voorgeschiedenis 7 Onderzoek inspectie 2001 in het primair onderwijs 8 Onderzoek inspectie 1999 in het voortgezet onderwijs 8 Advies commissie van deskundigen (2001 en 2004) 8 3 De positie van het Fries 11 4 Fries in het onderwijs 15 Historische ontwikkeling 15 De huidige situatie 17 Fries in de onderwijswetten 17 Ontheffing 18 Fries als examenvak 18 Lesmaterialen 20 Bevoegdheden van leraren 20 Aanpassing van de kerndoelen 20 Kerndoelen primair onderwijs 21 Kerndoelen voortgezet onderwijs 22 een
5 De taalsituatie op de scholen in Fryslân 25 Friestaligeleerlingen meestalindemeerderheid 26 Merendeel directies, leraren en ouders spreekt Fries 27 Leerlingen spreken vaak Nederlands op school 28 6 De randvoorwaarden voor het vak Fries 30 De meeste scholen in Fryslân geven Friese les 30 Fries wordt veelal onderwezen omdat het verplicht is 31 Er staat maar zelden beleid op papier 35 Een doorgaande leerlijn ontbreekt vaak 36 Steeds meer leraren bevoegd 37 7 De kwaliteit van het vak Fries 38 De onderwijstijd varieert sterk 38 Lezen en schrijven krijgen relatief weinig aandacht 41 Leerlijnen worden zelden afgestemd op verschillen tussen leerlingen 45 Pedagogisch handelen is voldoende; differentiatie is minder ontwikkeld 46 Veel leerlingen vinden Friese les minder leuk 48 8 Ontwikkelingen in de tijd 49 9 De toekomst van het Fries 50 10 Samenvatting 52 twee
1 Voorwoord In dit rapport doet de Inspectie van het Onderwijs verslag van de bevindingen uit haar onderzoek naar de positie van het Fries in het onderwijs. De inspectie doet conform de afspraken daarover in het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden periodiek verslag over de stand van zaken rond het twee- of meertalig onderwijs in de provincie Fryslân. Het onderzoek waarover gerapporteerd wordt, is uitgevoerd in schooljaar 2004/2005. Alle scholen voor basisonderwijs, speciaal onderwijs en voortgezet onderwijs zijn bij het onderzoek betrokken, voor zover zij geen ontheffing hebben voor het geven van Fries. Voor zover relevant zijn de onderzoeksresultaten in verband gebracht met de resultaten uit de onderzoeken die de inspectie eerder naar het Fries deed (1999 en 2001). Het rapport geeft de onderzoeksbevindingen op hoofdlijnen weer; de volledige onderzoeksresultaten kunt u terugvinden in het zogenoemde technische rapport, dat verkrijgbaar is via Postbus 51 of te downloaden is van de website van de inspectie: www.onderwijsinspectie.nl De hoofdinspecteur primair onderwijs en expertisecentra dr. L.S.J.M. Henkens drie inspectie van het onderwijs Fries op school
2 Inleiding Het Fries neemt in Nederland een bijzondere positie in: het is de enige officieel erkende minderheidstaal. De Nederlandse overheid heeft zich, door het tekenen van het Europees Handvest voor regionale talen of talen van minderheden (1989), verplicht het Fries te beschermen en te bevorderen. Het onderwijs speelt daarbij een belangrijke rol. De verplichtingen diehet Europees Handvest metzichmeedragenzijndoorrijkende provincie FryslânverderuitgewerktindeBestuursafspraakFrieseTaalenCultuur 2001 2010 (2001). Hierin zijn onder andere afspraken gemaakt om de positie van het Fries in het primair en voortgezet onderwijs te versterken. Onderdeel van die overeenkomst is dat de inspectie regelmatig verslag uitbrengt van de stand van zaken rond het twee- of meertalig onderwijs in de provincie Fryslân. In dit kader heeft de inspectie in het schooljaar 2004/2005 onderzoek gedaan naar de kwaliteit van het vak Fries in het basisonderwijs en het voortgezet onderwijs. In dit rapport zijndebelangrijkste resultaten weergegeven. Daarnaast wordtdesituatieende mogeljke ontwikkelingen rond het vak Fries geschetst. De uitkomsten van het onderzoek zijn samengevat in deze brochure. Hierbij is vooral aandacht besteed aan de situatie op basischolen en scholen voor voortgezet onderwijs. In de het technisch rapport is meer informatie te vinden over het speciaal onderwijs, evenals over de situatie in bijzondere gebieden als de Stellingwerven en de Friese Waddeneilanden. vijf inspectie van het onderwijs Fries op school
Doel van het onderzoek Het onderzoek bouwt voort op eerdere inspectieonderzoeken. Een van de bedoelingen is dan ookomtekijkenofdekwaliteit vanhet vakfries veranderdis. Daarnaast is hetonderzoek ook opgezet als een nulmeting, aangezien er een aantal belangrijke veranderingen voor hetvak Friesopstapelstaan,zoals de aanpassing vandekerndoelen. De hoofdvraag van het onderzoek is: Hoe is de stand van zaken met betrekking tot het vak Fries in het basis- en het voortgezet onderwijs? Hiervoor is op verschillende niveaus gekeken: de klas,deleraar,deschoolendeomgeving. Opzet van het onderzoek Het huidige onderzoek bestaat uit twee delen. Allereerst heeft de inspectie leerlingen, ouders, leraren, directies en bevoegde gezagen gevraagd een vragenlijst in te vullen. Daarnaast heeft de inspectie een honderdtal lessen bezocht. De vragenlijsten zijn verspreid onder: - Alle scholen in het basisonderwijs inclusief het speciaal basisonderwijs; - Alle scholen in het voortgezet onderwijs, behalve de scholen met een ontheffing voor Fries; - De scholen in het speciaal onderwijs. inleiding zes
In het speciaal basisonderwijs, speciaal onderwijs en bij praktijkscholen hebben alleen directies een vragenlijst ontvangen. Dit geldt ook voor de scholen op de Waddeneilanden en in de Stellingwerven. Daar wasdevragenlijst aangepastopdebijzonderetaalsituatie. Over het algemeen was de respons op de vragenlijsten zeer hoog. Opvallend is dat scholen die de vragenlijsten niet terugstuurden relatief vaak gevestigd zijn in Leeuwarden. De inspectie heeft voor dit onderzoek 55 lessen in het basisonderwijs geobserveerd. In hetvoortgezetonderwijs zijn42lessenfries bezocht. Voorgeschiedenis De inspectie heeft eerder aspectonderzoek verricht naar het Fries. In 1986 en 1989 inventariseerde de inspectiedesituatieinhet basisonderwijs.in1999 wasdebasisvorming in het voortgezet onderwijs onderwerp van onderzoek en in 2001 nam de inspectie het primair onderwijs onder de loep. Ook andere organisaties doen onderzoek naar het vak Fries. Zo is in het Europese Handvest voor minderheidstalen vastgelegd dat een commissie van deskundigen regelmatig de voortgangvan de afsprakentoetst. Deze commissie heeftin2001en2004 adviezen over het onderwijs in het Fries uitgebracht. zeven inspectie van het onderwijs Fries op school
Onderzoek inspectie 2001 in het primair onderwijs In 2001 onderzocht de inspectie de basisscholen in de provincie Fryslân. Hieruit bleek dat de meeste scholengeentaalbeleidhadden, hetleerstofaanbod Friesnietvoldeed aan de kerndoelen en datdelessenvan veel lerarenkwalitatief niet sterkwaren.zepasten hunlessenweinigaan op de verschillentussenleerlingenenhielden de vorderingenniet systematisch bij. Over het algemeen was het onmogelijk de kerndoelen te halen, doordat maar weinig lesuren Fries op het rooster stonden. Een derde van de leraren bleek niet bevoegdtezijn. Onderzoek inspectie 1999 in het voortgezet onderwijs In 1999 onderzochtdeinspectie de standvan zakenrond Friesindebasisvorming in het voortgezet onderwijs. Het vak Fries bleek vijf jaar na invoering nog zeer zwak ontwikkeld. Er was amper sprake van een serieus aanbod en veel onderwijstijd was er niet beschikbaar.ook de kwaliteit vandelessenliettewensenover, onder andere doordater geen rekening gehouden werd met de taalachtergrond van leerlingen. Fries werd meestal onderwezen door leraren die het erbij deden. Advies commissie van deskundigen (2001 en 2004) De commissie van deskundigen kwam in 2001 en 2004 tot de conclusie dat de doelstellingen van het Europees handvest gezien de aangetroffen situatie niet gerealiseerd konden worden. Zo was de commissie van mening dat de tijd die de meeste scholen besteden aan het Fries onvoldoende was om de kerndoelen te kunnen halen. Verder werd gesteld dat Inleiding acht
de Friese taal te weinig werd gebruikt en dat er te weinig gekwalificeerde leraren waren. Naar aanleiding van deze onderzoeken heeft de Raad van Europa de Nederlandse overheid gevraagd om het Fries voor een substantieel deel in het basisonderwijs op te nemen, de kwaliteit van de lessen Fries in het voortgezet onderwijs te verbeteren en verbetermaatregelen te nemenindeopleidingenentrainingenvoorleraren Fries. negen inspectie van het onderwijs Fries op school
3 De positie van het Fries Fryslân telde begin 2005 circa 640.000 inwoners, ongeveer 4 procent van de bevolking van Nederland. In de provincie wordt Nederlands en Fries gesproken. Iets meer dan de helft van de inwoners van Fryslân spreekt thuis voornamelijk Fries. Praktisch alle inwoners (94%) kunnen Fries verstaan en 70% kan het ook spreken. Het Frieswordt veel gebruiktindethuissituatie en in gesprekken metfamilieenvrienden. In meer formele situatie neemt het gebruik af. Ook in contacten tussen Fries- en niet- Friestaligen wordt meestal het Nederlands gebruikt. In gezinnen waar één van de ouders niet-friestalig is wordt bijna altijd Nederlands gesproken. Niet overal in de provincie wordt evenveel Fries gesproken. Op het platteland wordt hetfries meer gebruiktdan in de steden.insommige delen vandeprovincie wordteen streektaal gesproken, zoals het Stellingwerfs of het Bildts. Op de Waddeneilanden komt hetfries nauwelijksvoorenindestedenwordt meestalstadsfries gesproken. Hoesterk hetgebruik vanhet Friesvarieertblijktuit eenonderzoek vandefryske Akademy in 2002/2003. Deze inventariseerde in dertien gemeenten hoe vaak Fries de eerste taal van leerlingen in groep 7 van het basisonderwijs was. De uitkomsten liepen uiteen van7procent in Harlingentot 82 procentindantumadeel. elf inspectie van het onderwijs Fries op school
Gebruik van het Fries als eerste taal bij basisschoolleerlingen (groep 7) in dertien Friese gemeenten; in percentages (Fryske Aakdemy, 2002/2003) Gemeente Fries als eerste taal Gemeente Fries als eerste taal Dantumadeel 82 Kollumerland 56 Littenseradiel 67 Nijefurd 50 Achtkarspelen 66 Heerenveen 35 Ferwerderadiel 64 Smallingerland 34 Wymbritseradiel 59 Bolsward 17 Skarsterlân 58 Harlingen 7 Wûnseradiel 57 dertien inspectie van het onderwijs Fries op school
4 Fries in het onderwijs Historische ontwikkeling In de loop van de twintigste eeuw is de positie van het Fries in het onderwijs stap voor stap versterkt. Tot in de jaren zeventig werden de mogelijkheden om Fries te onderwijzen en te gebruiken alsvoertaalindelessenuitgebreid. In hetlaatste kwartvan de eeuw is het Fries een verplicht onderdeel van het onderwijs in de provincie Fryslân geworden. vijftien inspectie van het onderwijs Fries op school
Fries als keuzemogelijkheid 1907 Provinciaal bestuur subsidieert Friese les buiten schooltijd 1937 Fries kan gegeven worden als onderdeel Nederlandse les in het lager onderwijs 1947 Fries wordt keuzevak in het voorbereidend hoger en middelbaar onderwijs 1955 1968 Friesmag totenmet klas3(nu groep5)naast hetnederlandsals voertaal gebruikt worden In hetvoortgezetonderwijs kaninlessennederlands aandachtbesteed worden aan Fries. 1970 Frieskan alsexamenvak gekozenwordeninmavo, havo en vwo Fries als verplichting 1974 Fries wordt verplicht vak op lagere scholen en kan als voertaal gebruikt worden 1980 Kerndoelen Frieswordenverplicht voor alle scholenindeprovincie 1993 Frieswordt verplichtinhet voortgezet onderwijs alsonderdeel vanhet differentieel deel van de basisvorming Fries in het onderwijs zestien
De huidige situatie Fries in de onderwijswetten De positie van het Fries in het onderwijs is in de verschillende onderwijswetten vastgelegd. Volgens de Wet op het primair onderwijs (WPO) moet op scholen voor basisonderwijs in de provincie Fryslân onderwijs in de Friese taal worden gegeven. Verder kunnen scholen het Fries als voertaal bij het onderwijs gebruiken. Deze voorschriften gelden ook voor het speciaal basisonderwijs (de vroegere lom- en mlk-scholen), dat sinds 1998 onder de WPO valt. Volgens de Wet op het voortgezet onderwijs (WVO) omvat de basisvorming onderwijs in de Friese taal. De scholen voor speciaal onderwijs kunnen Fries opnemen in hun onderwijs. Volgens de Wetopdeexpertisecentra (WEC), waar deze scholenonder vallen,isdit echter niet verplicht. De WetEducatieenBeroepsonderwijs (WEB), waar ookdeagrarischeopleidingencentra (AOC s) onder vallen, bevat geen verwijzing naar het Fries, maar biedt wel ruimte om het Fries in het onderwijs op te nemen. zeventien inspectie van het onderwijs Fries op school
Ontheffing Scholen kunnen een ontheffing krijgen van de verplichting om Fries te geven. Voor het primair onderwijs moet hiervoor een verzoek ingediend worden bij Gedeputeerde Staten, terwijl de inspectie ontheffing verleent voor het voortgezet onderwijs. Er zijn plannen de ontheffingsaanvragen in beide sectoren via Gedeputeerde Staten te laten lopen. Scholen vragen meestal ontheffing, omdat ze in een deel van de provincie liggen waar weinig Fries gesproken wordt, zoals scholen op de Friese Waddeneilanden. Basisscholen in de gemeenten Oost- en Weststellingwerf krijgen geen ontheffing, maar kunnen aandacht aan Stellingwerfs en Fries besteden bij het vak heemkunde. In 1995 bleekbij eenonderzoek vandeinspectie,dat Friesweinigaandachtkreeg.Inhet voortgezet onderwijs hebben scholen in de Stellingwerven ontheffing gekregen, evenals een aantal scholen waarvan de hoofdvestiging buiten de provincie ligt. Fries als examenvak Op een aantal scholen voor voortgezet onderwijs kunnen leerlingen examen doen in het vak Fries. Er bestaan examenprogramma s voor de gemengde en theoretische leerweg in hetvmbo, voor hethavoenvoorhet vwo. Van1997tot 2006 ondersteundedeprovincie scholen financieel bij het onderwijzen van Fries na de basisvorming. Leerlingen in het basisberoepsgerichte en kaderberoepsgerichte leerwegen van het vmbo kunnen nog geen examen Fries doen. Jaarlijksdoenenkeletientallen leerlingenuit hetvmbo, hethavoenhet vwoexamen Fries. Fries in het onderwijs achttien
Lesmaterialen Er zijn diverse materialen voor het vak Fries ontwikkeld. De afgelopen jaren zijn daar digitale media aan toegevoegd. In 2005 verschenen zowel voor het basisonderwijs als voor het voortgezet onderwijs nieuwe leerplannen. Een nieuwe methode voor het primair onderwijs is in ontwikkeling. Bevoegdheden van leraren Voor hetbasisonderwijs is hetmogelijkomeen bevoegdheidomfries te geventehalen in de reguliere opleiding tot leraar basisonderwijs. Ook kunnen leraren deze bevoegdheid via nascholing verwerven. In het voortgezet onderwijs bestaan er eerste- en tweedegraads lerarenopleidingen voor het vak Fries. Aanpassing van de kerndoelen Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap heeft nieuwe kerndoelen opgesteld, waarvanook hetvak Friesdeeluit maakt.indekerndoelenstaat omschreven wat de leerlingmoetkennenenkunnen. Totnutoe warendekerndoelenfries gelijk aandekerndoelennederlands. Geblekenisdat in de praktijk nauwelijks haalbaar zijn. Daarom zijn ze ingeperkt, waarbij (in het voortgezet onderwijs) ook onderscheid gemaakt wordt tussen het onderwijs aan Friestalige en niet-friestalige leerlingen. In het voortgezet onderwijs zullen de kerndoelen Fries, die tot op heden vrijblijvend zijn, verplichtwordengesteld. Fries in het onderwijs twintig inspectie van het onderwijs
Kerndoelen primair onderwijs De vroegere kerndoelen Friesvoorhet primaironderwijs warengelijkaan dievoorhet vak Nederlands. Ze bevatten spreken, luisteren, lezen, schrijven en taalbeschouwing. Alle basisscholen in Friesland moesten in hun leerstofaanbod formeel aan deze kerndoelen voldoen, of ze nu veel of weinig Friestalige leerlingen hadden. Voor veel scholen was dit een te zware opgave, zo bleek bijvoorbeeld uit het onderzoek van de inspectie in 2001. Mede daarom zijn onlangs meer realistische kerndoelen van kracht geworden. Het gaat om de volgende kerndoelen: Kerndoelen voor het primair onderwijs 1. De leerlingen ontwikkelen een positieve attitude ten opzichte van het gebruik van het Fries door henzelf en anderen. 2. De leerlingen leren informatie te verwerven uit gesproken Fries. Het gaat om teksten die informatie geven, plezier verschaffen, meningen of aanwijzingen bevatten over voor hen bekende onderwerpen. 3. De leerlingen leren zich naar inhoud en vorm in het Fries uit te drukken in situaties uit hun dagelijks leven waarin zij informatie vragen of geven over een onderwerp waarmee zij vertrouwd zijn. 4. De leerlingen leren informatie te verwerven uit teksten in het Fries in frequent voorkomende teksttypen (zoals artikelen in jeugdrubrieken, liedjes, verhalen). 5. De leerlingen leren eenvoudige teksten in het Fries te schrijven over alledaagse onderwerpen met het doel met anderen over die onderwerpen te communiceren. 6. De leerlingen verwerven een woordenschat van frequent gebruikte Friese woorden en strategieën voor het begrijpen van voor hen onbekende woorden. eenentwintig inspectie van het onderwijs Fries op school
Kerndoelen voortgezet onderwijs De kerndoelen Fries voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs worden waarschijnlijk in de loop van 2006 verplicht gesteld. Na het voorgeschreven aanbod Fries in de onderbouw kunnen de scholen in hogere jaren facultatief Fries aanbieden. De nieuwe kerndoelen houden rekening met de grote verschillen in de beheersing van het Fries bij leerlingen. De eerste drie kerndoelen zijn voor alle leerlingen bedoeld en hebben betrekking op het deelnemen aan een tweetalige cultuur. De volgende drie kerndoelen kennen eena-variant voor leerlingendie hetfries alstweedetaalhebbeneneen b-variantvoordeleerlingendie vanhuisuit Friesspreken. Voorgestelde kerndoelen voor het voortgezet onderwijs 1. De leerling leert de betekenis onderkennen van de tweetalige Friese cultuur voor het dagelijkse levenenleert deze te vergelijkenmet situatiesinderestvan Nederlanden daarbuiten. 2. De leerlingleert aandehandvan voorbeeldendespecifieke kenmerkenvan de Friese cultuur begrijpen en deze in verband te brengen met de historische achtergronden daarvan. 3. De leerlingleert aandehandvan voorbeeldenfriesecultuuruitingen onderkennen (teksten,muziek,toneel,film,tvenradio)endebetekenis diehij daaraanhecht onder woorden te brengen. 4a. De leerling leert om via voor hem zinvolle contexten een Friese woordenschat op te bouwen door verschillende strategieën toe te passen. 5a. De leerling leert informatie op te zoeken en te ordenen uit schriftelijke en Fries in het onderwijs tweeëntwintig
digitale Friestalige bronnen op basis van vragen over onderwerpen binnen zijn eigen belangstellingssfeer. 6a. De leerlingleert eeninformeel gesprekinhet Friestevoerenmet leeftijdgenotenover onderwerpen uit zijn dagelijks leven. 4b.De leerling leert om zich mondeling en schriftelijk begrijpelijk uit te drukken en zich te houden aan taalconventies die voor het Fries gelden (spelling, grammaticaal juiste zinnen, woordgebruik). 5b. De leerling leert het belang van het communiceren volgens gangbare taalregels van het Fries in formele situaties (werkoverleg, planning, discussie). 6b. De leerling leert Friese verhalen, gedichten en informatieve teksten te kiezen en te lezen die tegemoet komen aan zijn belangstelling en zijn belevingswereld uitbreiden. drieëntwintig inspectie van het onderwijs Fries op school
5 De taalsituatie op de scholen in Fryslân Het maakt natuurlijk een groot verschil of het Fries wordt onderwezen aan een Friestalige of een niet-friestalige leerling. Daarom heeft de inspectie directies gevraagd naar de taalachtergrond van hun leerlingen. Bovendien is geïnventariseerd wat de taalsituatie van ouders, leraren en directeuren is en welke taal meestal op school gebruikt wordt. vijfentwintig inspectie van het onderwijs Fries op school fj
Friestalige leerlingen meestal in de meerderheid Percentages scholen waar leerlingen thuis Fries spreken Basisscholen (n=463 scholen) Scholen voor voortgezet onderwijs (n=46 vestigingen) >75procent vandeleerlingen 27 26 tussen 50 en 75 procent van de leerlingen 24 37 tussen 30 en 50 procent van de leerlingen 14 24 tussen 10 en 30 procent van de leerlingen 15 11 <10procentvan de leerlingen 17 2 geen leerlingen die: Fries spreken 3 - Totaal 100 % 100 % De taalsituatie op de scholen in Fryslân zesentwintig j
Op bijna alle scholen zitten Friestalige leerlingen. Op de helft van de basisscholen en twee derde van de vestigingen voor voortgezet onderwijs zijn Friestalige leerlingen in de meerderheid. De afgelopen twintig jaar is het aantal basisscholen waar bijna alle leerlingen Friestalig zijn wel langzaam teruggelopen. Voor het voortgezet onderwijs zijn er geen gegevens over zo n lange periode beschikbaar. Aangetekend moet worden dat slechts een derde van de directies in het primair onderwijs en een achtste in het voortgezet onderwijs de taalsituatie van leerlingen systematisch vaststelt. Merendeel directies, leraren en ouders spreekt Fries Ruim twee derde van de ondervraagde directies, leraren en ouders is zelf Friestalig of tweetalig opgevoed, met uitzondering van vestigingsdirecties in het voortgezet onderwijs (bij hen geldt het voor minder dan de helft). Het Fries lijkt in het basisonderwijs beterbeheersttewordendan in hetvoortgezetonderwijs.leraren vandebasisschool kunnen praktisch allemaal Fries verstaan, spreken en lezen, maar Fries schrijven is voor een derde deel een probleem. In het voortgezet onderwijs kunnen directies van instellingen en vestigingen het Fries meestal wel verstaan en lezen, maar een kwart spreekt zelf geen Fries en de meerderheid kangeenfries schrijven. Vandeleraren Friesinhet voortgezet onderwijs zegt zelfseen op de tien moeite te hebben met het schrijven van Fries. zevenentwintig inspectie van het onderwijs Fries op school
Leerlingen spreken vaak Nederlands op school Friestalige leerlingen op de basisschool schakelen in contacten met hun schoolgenoten vaak over op het Nederlands. In ruim de helft van de gevallen wordt Nederlands of een mixvan FriesenNederlandsgesproken. Leraren spreken vaker Fries dan de leerlingen. Zij gebruiken in twee derde van de gevallen Fries in de onderlinge contacten. In de schriftelijkecommunicatieishet Friesgrotendeels afwezig. Weliswaar is op9procent vandescholen hetdeelvan de schoolgidsoverhet Friesindezetaalgeschreven, maar andere schriftelijke communicatie vindt zelden in het Fries plaats. Ook op veel vestigingen voor voortgezet onderwijs speelt het Fries wel een rol in de mondelinge, maar niet in de schriftelijke communicatie. De leraren spreken doorgaans onderling Fries. Op bijna de helft van de vestigingen spreken ze ook met de leerlingen Fries in informele situaties en worden ze door ouders in het Fries benaderd. De taalsituatie op de scholen in Fryslân achtentwintig
6 De randvoorwaarden voor het vak Fries Door middel van vragenlijsten en lesbezoeken heeft de inspectie in kaart gebracht wat de stand van zaken rond het vak Fries in het onderwijs is. Daarvoor is onderzocht of scholen de verplichting nakomen om onderwijs in het Fries te geven, welke beweegredenen scholen aanvoeren om Fries te geven en welk beleid aan het onderwijs ten grondslag ligt. In de lessen heeft de inspectie bekeken hoe de lessen daadwerkelijk gegeven worden. Ook is onderzocht wat leerlingen vinden van het vak Fries. De meeste scholen in Fryslân geven Friese les Op 94 procent van de basisscholen zonder ontheffing wordt in een of andere vorm aandachtaan hetfries besteed. Ditbetekentdat6procent vandescholen niet aandit minimumvereistevoldoen.dit zijnvooralscholen metweinigofgeenfriestalige leerlingen, bijvoorbeeld in plaatsen waar Stadsfries of Bildts gesproken wordt. Van de vestigingen in het voortgezet onderwijs die Fries moeten geven, omdat ze geen ontheffing hebben, geeft tenminste 77 procent Fries. De randvoorwaarden voor het vak Fries dertig j gg
Fries wordt veelal onderwezen omdat het verplicht is Directies van basisscholen geven verschillende redenen aan waarom op hun school Fries gegeven wordt. Opvattingen van directies basisonderwijs (n=400) over het onderwijs in het Fries, in percentages (cijfers 1999 zijn ontleend aan Inspectie van het Onderwijs, 2001) Wijgeven hetvak Friesomdat: 1999 2004/2005 het wettelijk verplicht is 27 35 leerlingen in een tweetalige situatie moeten kunnen functioneren 38 30 we een bijdrage willen leveren aan het behoud van de Friese taal en cultuur we de kloof tussen thuistaal en schooltaal voor leerlingen willen overbruggen 21 25 12 8 combinatie van uitgangspunten 2 - niet vantoepassing(geen Friesopschool) 2 eenendertig inspectie van het onderwijs Fries op school
De argumenten die gebaseerd zijn op onderwijskundige uitgangspunten (het functioneren in een tweetalige situatie en het dichten van de kloof tussen thuistaal en schooltaal) worden tezamen minder genoemd dan de wettelijke verplichting en de bijdrage aan het behoud vandefriesetaalencultuur.bovendien zijnhet juist dietweelaatste argumenten die vaker voorkomen dan in 1999. Ruim eenkwart vandedirecties vanbasisscholen vindthet Friesnietbelangrijk. Directies onderschatten daarbij vaak het belang dat ouders hechten aan het Fries. Het merendeel denkt dat ouders Fries niet belangrijk vinden, terwijl dat in werkelijkheid maar geldt voor een kwart van de ouders. Het blijkt dan ook dat ouders maar zelden gevraagd wordt naar hun opvatting: slechts 7 procent van de ouders geeft aan dat de school hun mening heeft gepeild. drieëndertig inspectie van het onderwijs Fries op school
Argumenten om Fries als vak aan te bieden volgens instellingsdirecties voortgezet onderwijs (n=14) en leraren Fries (n=58), in percentages Aanbod Fries omdat: Directies instellingen Leraren Fries 2005 1999* 2005 1999* het wettelijk verplicht is 31 32 23 10 leerlingen in tweetalige situatie functioneren 8 42 21 49 school bijdrage wil leveren behoud Friese taal en cultuur 61 11 56 40 school kloof schooltaal-thuistaal wil overbruggen - 11-2 andere reden 5 De randvoorwaarden voor het vak Fries vierendertig
Opmerkelijk bij het voortgezet onderwijs is dat ten opzichte van 1999 bij directies het behoud van taal en cultuur sterk aan kracht heeft gewonnen (van 11 naar 61 procent). Ook de meerderheid van de leraren Fries draagt dit argument aan. Ook in het voortgezet onderwijs zijn de scholen onvoldoende op de hoogte van de wensen van ouders. De ouders geven over het algemeen aan nooit door de school gehoord te zijn over hun opvatting over Friese les. Er staat maar zelden beleid op papier Aan het gebruik van het Fries op de basisscholen ligt maar zelden beleid ten grondslag. Slechts enkele van de ondervraagde bovenschoolse besturen in het primair onderwijs hebben beleidsdocumenten die het Fries betreffen. Maar 7 procent van de scholen heeft een visie op Fries vastgelegd in een taalbeleidsplan. Op bijna een kwart van de scholen komt het Fries in geen enkel plan naar voren. Op de overige scholen komt het Fries aan de orde in schoolplannen of schoolgidsen. Eenargumentomnog geen taalbeleidsplanoptestellen is datdenieuwekerndoelennog niet ingevoerd zijn. Waarschijnlijk zal het aantal scholen met een actueel taalbeleidsplan de komende tijd dan ook stijgen. In het voortgezet onderwijs blijkt maar een van de dertig instellingen een taalbeleidsplan te hebben opgesteld waarin aandacht voor het Fries is geformuleerd. Vijf van de veertien directies vaninstellingendie Friesaanbiedenzeggeneen zekerbeleidtevoerenrond het Fries, bijvoorbeeld inzake de uitbreiding van het Fries naar hogere leerjaren en het gebruiken van Fries als voertaal. vijfendertig inspectie van het onderwijs Fries op school
Eenmeerderheid vandevestigingsdirecties en lerarenfries geeftaan daterweinigafstemming is tussen Fries en Nederlands. Zo krijgt maar een op zes leerlingen Fries en Nederlands van de dezelfde leraar. Een doorgaande leerlijn ontbreekt vaak Voor leerlingen is het van belang dat het onderwijs in verschillende leerjaren op elkaar aansluit. Ook bij de overgang van het basisonderwijs naar het voortgezet onderwijs is deze doorgaande leerlijn van belang. Volgenstweeopdedriedirecties in hetbasisonderwijs is er geen doorgaande leerlijn van groep1tot en met8.dit heefttemaken methet ontbreken vaneen geschiktemethode, maar ook met het gebrek aan overleg tussen leraren. Ook met peuterspeelzalen, andere basisscholen en het voortgezet onderwijs zijn weinig afspraken over het Fries. Ookdevestigingsdirecteuren in hetvoortgezetonderwijs gevenaan dathet Frieszelden een onderwerp van gesprek is in contacten met het basisonderwijs. Twee derde van directies weet niet hoeveel uren Fries hun leerlingen in het basisonderwijs kregen. Ook stelt 80 procent van de directies voortgezet onderwijs dat in de onderwijskundige rapporten van basisscholen geen informatie opgenomen is over het Fries, hoewel een derde van de basisscholen zegt die informatie wel op te nemen. In die gevallen waarin er wel informatie is opgenomen wordt deze meestal niet gebruikt door het voortgezet onderwijs. Lerareninhet voortgezet onderwijs gevenaan dathet verschil in kwaliteitvan hetonderwijsinhet Friesopdebasisscholen eenprobleemvoorhen vormt. Slechts10procent zegt voort te kunnen bouwen op het onderwijs van de basisschool. De randvoorwaarden voor het vak Fries zesendertig
Steeds meer leraren bevoegd Volgensdeschooldirecties is 67 procentvan de teamledenbevoegd voor hetgeven van Fries. Ditisietshoger dan in 2001,toen62procent vandeleraren bevoegdwas.van de lerarendie daadwerkelijkfries gevenisechter21procent niet bevoegd. De meeste directies verplichten leraren niet een bevoegdheid te halen als ze die nog ontberen. Bijna de helft van de directies stelt geen eisen op het gebied van Fries bij het aanstellen van leraren en andere medewerkers. Waar wel eisen gesteld worden, ligt de nadruk duidelijkophet verstaan vanhet Fries. Hetkunnenschrijven vanfries wordtamper gevraagd. Vandeleraren Friesinhet voortgezet onderwijs heeft40procent geen bevoegdheidvoor ditvak.14procent vandeonbevoegden is vanhuisuit niet-friestalig. Eenkwart zegt dan ook van zichzelf met moeite Fries te kunnen schijven. Ten opzichte van 1999 echter is het aantal onbevoegde leraren Fries in het voortgezet onderwijs met 7 procent gedaald. zevenendertig inspectie van het onderwijs Fries op school
7 De kwaliteit van het vak Fries Om de kwaliteitvan hetvak Friesinhet onderwijs in Fryslânvasttestellen heeftdeinspectie een honderdtal lessen bijgewoond. Verder is geïnventariseerd hoeveel lesuren er gegevenworden, welkedoelendescholen zich stellenenhoe de leerlingendelessen waarderen. De onderwijstijd varieert sterk Voor eengoede scholinginhet Friesishet allereerst vanbelangdat leerlingenvoldoende lessen Fries krijgen. In hun tijd op de basisschool krijgen ze gemiddeld 200 uur: zo n half uuringroep1en2entusseneen half uurendriekwartier in de groepen3tot en met8. HetaantalurenFries perleerlingvarieertsterk vanschooltot school.sommige scholen geven in alle groepen twee uur per week Fries, in andere scholen wordt amper tijd vrij gemaakt. Een argument voor het laatste kan zijn dat de school beoordeelt dat de leerlingenmeertijdvoornederlandsenrekenen nodighebben. Naasthet aantal uren Friese lesishet ookvan belanghoe vaak er Friesopschoolgesprokenwordt.Dit is niet gemakkelijkteachterhalen.zowel directies alsleerlingengeven De kwaliteit van het vak Fries achtendertig
in de helftvan de gevallen geen antwoord op de vraaginhoeverrehet Friesbewustals voertaal gebruikt wordt. De leraren die wel antwoorden geven gemiddeld aan dat zij ongeveer eenderde vandetijdfries sprekeningroep1en2,endat ditafloopttot een tiende vandelestijd in groep7en8.fries wordtvooralgesproken bijcreatieve vakken en bewegingsonderwijs. Netals hetaantallesuren Friesloopt ookhet gebruik vanfries alsvoertaalsterk uiteen. Op sommige scholen wordt in geen enkele klas Fries gesproken, terwijl op andere scholen in alle groepen de helft van het onderwijs in het Fries gegeven wordt. In de eerste klas van het voortgezet onderwijs krijgen leerlingen bijna altijd één lesuur Fries per week. In die gevallen waar Fries in de hogere leerjaren gegeven wordt betreft hetindetweedeklasook éénlesuur. In de hogere leerjarenkrijgendeleerlingendie zich voorbereiden op het eindexamen tussen de twee en vier lesuren per week. Buiten de lessen Fries wordt volgens de vestigingdirecties op de meeste scholen geen Fries gesproken. Leraren Fries geven dan ook in overgrote meerderheid aan dat er geen afsprakenzijngemaakt over hetgebruik vanfries alsvoertaalbij andere vakken. De kwaliteit van het vak Fries veertig
Lezen en schrijven krijgen relatief weinig aandacht Bij het inspectieonderzoek in 2001 bleek dat het aanbod op de basisscholen over het algemeen niet voldeed aan de kerndoelen. Nu een wijziging van de kerndoelen op stapel staatisdescholen gevraagd hoehet staatmet de realisatie vandekomendekerndoelen. Hiermee is ook een nulmeting verkregen voor de invoering van de nieuwe kerndoelen. Op de vraag of de nieuwe kerndoelen al in het huidige onderwijs nagestreefd worden komen grote verschillen naar voren. Driekwart van de basisscholen poogt een positieve houding ten opzichte van het Fries te bewerkstelligen. Een meerderheid van de scholen verklaart ook al te voldoen aan de komende kerndoelen voor luisteren en spreken. Voor de leesdoelen staat een behoorlijke minderheid van de scholen in, maar slechts een op de vijf scholen denkt nu al de het kerndoel voor schrijven te kunnen verwezenlijken. eenenveertig inspectie van het onderwijs Fries op school
Kerndoelen in het leerstofaanbod Fries volgens directies basisscholen (n=400), in percentages en mate waarin leerlingen ze bereiken Kerndoel positieve attitude ten opzichte van het gebruik van het Fries informatie verwerven uit gesproken Fries zich in het Fries uitdrukken in situaties uit het dagelijks leven woordenschat verwerven van zeer frequent gebruikte Friese woorden informatie verwerven uit teksten in het Fries eenvoudige teksten schrijven over alledaagse onderwerpen in huidige leerstofaanbod voor het vak Fries nagestreefd bereikt door percentage Friestalige leerlingen (opscholen diehet kerndoel nastreven) bereikt door percentage niet-friestalige leerlingen (opscholen diehet kerndoel nastreven) 77 81 56 62 80 60 57 85 44 45 74 50 40 80 55 19 63 47 De kwaliteit van het vak Fries tweeënveertig
Kerndoelen nagestreefd in het leerstofaanbod Fries volgens leraren Fries voortgezet onderwijs (n=58), in percentages Kerndoel: In sterke mate Enigszins Niet/ nauwelijks alle leerlingen: - Friese cultuuruitingen leren waarderen (teksten, muziek, toneel,film,tvenradio) 39 54 7 - betekenis leren onderkennen van de tweetalige Friese cultuur voor het dagelijks leven en leren deze te vergelijken met situaties in de rest van Nederland en daarbuiten - specifieke kenmerken van de Friese cultuur leren begrijpen en deze in verband brengen met de historische achtergronden daarvan 18 60 22 15 64 21 leerlingendie hetfries niet alsmoedertaal hebben: - Friese woordenschat opbouwen door verschillende strategieën toe te passen 45 46 9 drieënveertig inspectie van het onderwijs Fries op school
- informatie opzoeken en ordenen uit schriftelijke en digitale Friestalige bronnen op basis van vragen over onderwerpen binnen de eigen belangstellingssfeer - informeel gesprek in het Fries voeren met leeftijdgenoten over onderwerpen uit het dagelijks leven 25 55 20 15 55 30 leerlingen die het Fries als moedertaal hebben: - Friese verhalen, gedichten en informatieve teksten kiezen en lezen die tegemoet komen aan belangstelling en leesvaardigheid - zich mondeling en schriftelijk begrijpelijk uitdrukken en zich houden aan taalconventies die voor het Fries gelden (spelling, grammaticaal juiste zinnen, woordgebruik) - belang van communiceren volgens gangbare taalregels van het Fries in formele situaties leren ontdekken 38 49 13 35 52 13 13 56 32 In het voortgezet onderwijs worden de komende kerndoelen over het algemeen wel nagestreefd, maar meestal niet in sterke mate. De meeste aandacht is er voor het leren waarderen van Friese cultuuruitingen, het opbouwen van een woordenschat door niet-friestalige leerlingen en het lezen door Friestalige leerlingen. Minder aandacht De kwaliteit van het vak Fries vierenveertig
krijgt hetvoerenvan eengesprek door niet-friestalige leerlingenenhet lerenvan taalregels door Friestalige leerlingen. Leerlijnen worden zelden afgestemd op verschillen tussen leerlingen Bij hun lessen gebruiken de leraren vooral de school-tv en de methode Taalrotonde. Opmerkelijk is dat er zelden gebruik gemaakt wordt van de computer. Hiernaast blijkt datdeleerlijnennietafgestemd zijnopdeleerlingen. ZowelFriestalige als niet-friestalige leerlingen krijgen over het algemeen dezelfde lessen. Op eengroot deel vandescholen worden de vorderingeninhet vaknietgetoetst.ook bij het opstellen van een onderwijskundig rapport wordt het Fries vaak niet vermeld. In het voortgezet onderwijs wordt in tegenstelling tot het primair onderwijs wel regelmatig ICT ingezet. Meer dan de helft van de docenten geeft aan dit te doen. Het leerstofaanbod is slechtsin15procent vandegevallenuitgewerktinverschillende leerlijnen voor Friestalige en niet-friestalige leerlingen. De helft van de leraren passen echter wel de instructie aanbij hetuitgangsniveauvan de leerlingen. In tegenstelling tot het basisonderwijs worden de prestaties van de leerlingen over het algemeen wel getoetst en krijgen de leerlingen een cijfer op hun rapport voor het vak Fries. vijfenveertig inspectie van het onderwijs Fries op school fj j
Pedagogisch handelen is voldoende; differentiatie is minder ontwikkeld Gemiddelde scores op aspecten van kwaliteit in het basisonderwijs (n=55 lessen); minimum 0, maximum 100 Schaal Pedagogisch handelen Effectieve instructie Klassenmanagement en structuur Differentiatie Activeren leerprocessen leerlingen Gemiddeld over alle lessen (n=55) 87 70 67 42 38 Over hetalgemeenbeoordeeltdeinspectie hetpedagogisch handelen,deeffectieveinstructie en het klassenmanagement het meest gunstig. Veel minder sterk ontwikkeld zijndedifferentiatieenhet activerenvan de leerprocessenbij leerlingen. Hoewel deze twee laatste twee onderdelen ook bij andere vakken doorgaans lager scoren, is dat bij Fries toch opvallend. De verschillen tussen de uitgangsituatie bij kinderen vragen om meer differentiatie bij Fries dan bij de meeste andere vakken. De kwaliteit van het vak Fries zesenveertig j
Gemiddelde scores op aspecten van kwaliteit in het voortgezet onderwijs (n=42 lessen); minimum 0, maximum 100 Schaal Pedagogisch handelen Effectieve instructie Klassenmanagement en structuur Differentiatie Activeren leerprocessen leerlingen Gemiddeld over alle lessen (n=42) 83 69 68 42 55 zevenenveertig inspectie van het onderwijs Fries op school
In de meeste lessen werd zoweldoordeleraren alsdeleerlingenfries gesproken. Maar het komt regelmatig voor dat leerlingen Nederlands spreken. Net als in het basisonderwijs scoren de leraren in het voortgezet onderwijs gemiddeld het hoogst op pedagogisch handelen, klassenmanagement en effectieve instructie. Leraren in het voortgezet onderwijs weten beter de leerprocessen te activeren dan in het basisonderwijs.deaanpassing vandeles op niveauverschillentussenleerlingenishier echter ook een zorgpunt. Veel leerlingen vinden Friese les minder leuk Bijna de helft van de basisschoolleerlingen (40 procent) meldt Fries minder leuk te vinden dan andere vakken. Opmerkelijk is dat slechts 22 procent van de leraren de indruk heeft datleerlingenzwakgemotiveerd zijnvoorhet vak. Ook in het voortgezet onderwijs overschatten leraren (en vestigingsdirecties) de motivatievan leerlingenvoorhet Fries. Naar huninschatting vindtminstenstweederde vandeleerlingenfries op zijnminst enigszinsbelangrijk. In feitebetiteltdehelft vande leerlingen Fries als niet belangrijk. In 1999 was dit nog maar een derde van de leerlingen. LeerlingenvindenNederlandsenvooralEngelsveelbelangrijkerdan hetfries. De kwaliteit van het vak Fries achtenveertig
8 Ontwikkelingen in de tijd Bij het vergelijken van de inspectieonderzoeken uit 2001 en 2004/2005 komen zowel positieve als negatieve ontwikkelingen naar voren. Gunstig is onder andere datietsmeerbasisscholen eentaalbeleidrond Frieshebben(van 3naar7procent), er iets meer lerarenbevoegd zijn(67 procentinplaats van62procent) en het Fries veel vaker in onderwijskundige rapporten opgenomen worden (37 procent in plaats van 12 procent). Daar staat tegenover dat een groter deel van de scholen Fries geeft omdat het verplicht is, meer directies het Fries niet belangrijk vinden en dat de directies de motivatie van leerlingen vaker zwak noemen. Ook in het voortgezet onderwijs is een aantal verbeteringen te zien. Zo is het aantal havo-examenkandidatengestegen. Er zijnietsmeerleraren bevoegd(60 procentten opzichte van53procent). Lerarenschattendepositie vanhet vakpositieverindat vijf jaar eerder. Maar net als in het basisonderwijs zeggen leraren vaker dat Fries gegeven wordt omdat het verplicht is en vinden meer leerlingen Fries niet belangrijk. Samenvattend is te zeggen dat er op organisatorisch vlak vooruitgang is geboekt, maar datdeopvattingen over hetbelangvan hetfries ongunstigerzijngeworden. negenenveertig inspectie van het onderwijs Fries op school
9 De toekomst van het Fries Naar aanleiding van de bevindingen heeft de inspectie beschreven welke ontwikkelingen de toekomst van het Fries zouden kunnen bevorderen. - De overheid kan meer duidelijkheid geven over rechten en plichten ten aanzien van het vak Fries. - De overheid kanzichbezinnenophet toezicht door de inspectieophet vakfries,en de plaats van het Fries in het toezichtkader. - Bevoegde gezagen en scholen kunnen meer beleid vaststellen ten aanzien van het vak FriesendevoertaalFries. - Scholen kunnen meer contact met andere instellingen onderhouden en daardoor een doorgaande lijn in het aanbod Fries realiseren. - Scholen kunnen bewaken dat de leerlingen een aanbod krijgen dat overeenkomt met de kerndoelen voor het vak Fries. - Scholen en bevoegde gezagen kunnen ervoor zorg dragen dat leerlingen Fries krijgen van gekwalificeerd onderwijspersoneel. - Lerarenkunnentijdens lessen Friesmeerrekeninghoudenmet verschillentussen Friestalige en niet-friestalige leerlingen. - Hetisvan belang datleraren meer gebruik gaan makenvan toetsenomdeontwikkelingvan leerlingenten aanzien vanhet Friestekunnenvolgen. De toekomst van het Fries vijftig
- Leerlingenkunnentijdens de lessen Friesmeergeactiveerdwordendoorleraren. - Vanuit organisaties voor onderwijsondersteuning zou meer materiaal ontwikkeld kunnen worden dat het beleid rond het Fries en het onderwijs in het Fries vergemakkelijkt. eenenvijftig inspectie van het onderwijs Fries op school
10 Samenvatting In de loop van de twintigste eeuw heeft zich een groot aantal veranderingen voorgedaan rond de positievan hetfries in onderwijs.indeeerstezeventigjaar vandeeeuwkwamen er steeds meer wettelijke mogelijkheden om Fries te onderwijzen. Daarna werd het Fries als verplichting in de onderwijswetten opgenomen. Deze ontwikkeling werd versterkt, doordat Nederland met het tekenen van Europese verdragen zich verplichtte tot het beschermenenbevorderenvan hetfries. Het inspectieonderzoek van 2004/2005 geeft aan dat de verplichting op de meeste, maar niet op alle betrokken scholen in Fryslân, leidt tot het gebruiken en onderwijzen van Fries. Bijnaderebeschouwingblijkterechternog veel te verbeteren. Allereerst wordt zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet onderwijs vooral de verplichting aangevoerd als reden om Fries te geven. Ook de bescherming van de Friese cultuur wordt regelmatig genoemd. Puur onderwijskundige redenen, als het leren functioneren in een tweetalige omgeving en het overbruggen van de kloof tussen thuis- en schooltaal worden minder vaak genoemd. Zowel in het basisonderwijs als in het voortgezet onderwijs onderschatten directies het belang datouders hechtenaan hetvak Fries. Samenvatting tweeënvijftig
Zowelbevoegdegezagen en scholeninhet basisonderwijs alsinstellings-envestigingsdirecties in het voortgezet onderwijs hebben amper beleid vastgelegd op het gebied van het Fries. Ook wordt weinig nagegaan welke taalachtergrond leerlingen hebben. In hetbasisonderwijs is eenderde vandeleraren onbevoegdvoorfries.inhet voortgezet onderwijs heeft 40 procent van de leraren Fries geen bevoegdheid voor het vak. Op de basisschool ontbreekt vaak een doorgaande lijn in het aanbod, omdat er geen duidelijke afspraken op schoolniveau zijn. Tussen basisscholen en het voortgezet onderwijs is weinig contact met betrekking tot Fries. Als basisscholen in het onderwijskundig rapport al informatie opnemen over het Fries, wordt deze zelden gebruikt door de school in het voortgezet onderwijs. Leraren die Fries geven zijn doorgaans pedagogisch voldoende kundig, hebben hun klas in de hand en geven instructie van redelijke kwaliteit. Ze gaan echter vaak niet adequaat om met de verschillen tussen Friestalige en niet-friestalige leerlingen. drieënvijftig inspectie van het onderwijs Fries op school
Colofon Auteursrecht voorbehouden Gehele of gedeeltelijke overneming of reproductie van de inhoud van deze uitgave op welke wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteursrechthebbende is verboden, behoudens de beperkingen bij de wet gesteld. Het verbod betreft ook gehele of gedeeltelijke bewerking. Productie Afdeling Communicatie, Inspectie van het Onderwijs Vormgeving Blik grafisch ontwerp, Utrecht Friese vertaling Taalwurk Fryslân, Grou Drukwerk Drukkerij zuidam & zonen, Woerden vijfenvijftig inspectie van het onderwijs Fries op school
Uitgave Inspectierapport 2006-22 September 2006 Verkoopprijs 8,00 Exemplaren vandezepublicatiezijntelefonisch te bestellenbij de Postbus51Infolijn. Postbus 51-nummer 22BR2006B022 ISBN-10: 90-8503-058-7 ISBN-13 : 978-90-8503-058-4 Telefoonnummer 0800-8051 (gratis), elke werkdag van 9.00-21.00 uur of via internet op www.postbus51.nl Deze publicatie staat ook op internet: www.onderwijsinspectie.nl zesenvijftig
Frysk op skoalle De kwaliteit fan it fak Frysk yn it primêr en fuortset ûnderwiis yn Fryslân
Ynhâldsopjefte 1 Foaropwurd 6 2 Ynlieding 7 Doel fanitûndersyk 8 Opset fanitûndersyk 8 Foarskiednis 9 Undersyk ynspeksje 2001 yn it primêr ûnderwiis 10 Undersyk ynspeksje 1999 yn it fuortset ûnderwiis 10 Advys kommisje fan saakkundigen (2001 en 2004) 10 3 De posysje fan it Frysk 12 4 Frysk yn it ûnderwiis 15 Histoaryske ûntjouwing 15 De hjoeddeiske situaasje 17 Fryskyndeûnderwiiswetten 17 Untheffing 19 Fryskaseksamenfak 19 Lesmaterialen 21 Foech fan leararen 21 Oanpassing fan de kearndoelen 21 Kearndoelen primêr ûnderwiis 22 Kearndoelen fuortset ûnderwiis 23 trije
5 De taalsituaasje op de skoallen yn Fryslân 25 Frysktaligelearlingen meastalyndemearderheid 26 Grutste part direksjes, leararen en âlders praat Frysk 28 Learlingen prate faak nederlânsk op skoalle 29 6 De rânebetingsten foar it fak Frysk 31 De measte skoallen yn Fryslân jouwe Fryske les. 31 Fryskwurdt faak jûnom titferplichteis 32 Derstiet marseldenbeliedoppapier 36 In trochgeande learline ûntbrekt faak 37 Hieltydmearleararenmei foech 38 7 De kwaliteit fan it fak Frysk 39 De ûnderwiistiid fariearret sterk 39 Lêzenenskriuwenkrije relatyfinbytsjeomtinken 41 Learlinen wurde selden ôfstimd op ferskillen tusken learlingen 48 Pedagogysk hanneljen is foldwaande; differinsjaasje is minder ûntwikkele 49 In soad learlingen fine Fryske les minder aardich 51 8 Untjouwingen yn de tiid 52 9 De takomst fan it Frysk 53 10 Gearfetting 55 ynspeksje fan it underwiis Frysk op skoalle fjouwer
1 Foaropwurd Yn dit rapport docht de ynspeksje fan it underwiis ferslach fan de befinings út syn ûndersyk nei de posysje fan it Frysk yn it ûnderwiis. De ynspeksje docht konform de ôfspraken dêroer yn it Europeesk Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden periodyk ferslach oer de stân fan saken oangeande it twa- of meartalich ûnderwiis yn de provinsje Fryslân. It ûndersyk dêr t oer rapportearre wurdt, is útfierd yn skoaljier 2004/2005. Alle skoallen foar basisûnderwiis, spesjaal ûnderwiis en fuortset ûnderwiis binne by it ûndersyk belutsen, foar safier t se gjin ûntheffing hawwe foar it jaan fan Frysk. Foar safier t it relevant is, binne de ûndersyksresultaten yn ferbân brocht mei de resultaten út de ûndersiken dy t de ynspeksje earder nei it Frysk die (1999 en 2001). It rapport jout de ûndersyksbefiningen op haadlinen wer; de folsleine ûndersyksresultaten kinne jo weromfine yn it saneamde technyske rapport, dat te krijen is fia Postbus 51 of del te heljen is fan de website fan de ynspeksje: www.onderwijsinspectie.nl De haadynspekteur primêr ûnderwiis en ekspertizesintra Dr. L.S.J.M. Henkens ynspeksje fan it underwiis Frysk op skoalle seis
2 Ynlieding It FrysknimtynNederlâninbysûndere posysjeyn: it is de iennichsteoffisjeelerkende minderheidstaal. De Nederlânske oerheid hat him, troch it tekenjen fan it Europeesk Hânfêst foar regionale talen of talen fan minderheden (1989), ferplichte it Frysk te beskermjen en te befoarderjen. It ûnderwiis spilet dêr in belangrike rol yn. De ferplichtingsdy titeuropeesk Hânfêstmei himmeidragebinne trochitryk en de provinsjefryslân fierder útwurkeyndebestjoersôfspraak Fryske Taal en Kultuer2001-2010 (2001).Dêr binneûnder oare ôfsprakenynmakke om de posysjefan it Fryskynitprimêr en fuortset ûnderwiis te fersterkjen. Underdiel fan dy oerienkomst is dat de ynspeksje geregeld ferslach útbringt fan de stân fan saken oangeande it twa- of meartalich ûnderwiis yn de provinsje Fryslân. Yn dat ramt hat de ynspeksje yn it skoaljier 2004/2005 ûndersyk dien nei de kwaliteit fanitfak Fryskynitbasisûnderwiis en it fuortset ûnderwiis. Yn datrapport binnede belangrykste resultaten werjûn. Dêrneist wurde de situaasje en de mooglike ûntwikkelingen oangeande it fak Frysk sketst. De útkomsten fan it ûndersyk binne gearfette yn dizze brosjuere. Dêrby is benammen omtinkenjûn oandesituaasjeopbasisskoallenenskoallenfoaritfuortsetûnderwiis.yn it technysk rapportismearynformaasjetefinenoer it spesjaal ûnderwiis, lykasoer de situaasje yn bysûndere gebieten as de Stellingwerven en de Fryske waadeilannen. sân Ynlieding