PRAKTIJK Werken met het Loopbaankompas Anders kijken naar hetzelfde Bregje Spijkerman en Rupert Spijkerman Bregje Spijkerman Rupert Spijkerman Bij het loopbaankompas vormen zelfsturing en -bekrachtiging het uitgangspunt. Het werkt als een soort van 3D-bril. Door die bril kijk je selectief en laat je de focus van je cliënt, zijn aanpak, zijn persoonlijke loopbaanmotieven en zijn verbondenheid met de omgeving oplichten in zijn verhaal. Het loopbaankompas is een makkelijk inzetbare werkvorm. In deze bijdrage willen we onze positieve ervaringen met dit nieuwe concept met u delen. Als loopbaanbegeleider sta je voor de lastige opgave om loopbaangesprekken in goede banen te leiden. In het hier en nu je gesprekskoers bepalen is een onmisbare coachkwaliteit. Die kwaliteit komt helaas niet iedereen zomaar aanwaaien. Je kunt dan als coach behoefte hebben aan een zeef, waarmee je makkelijk de relevante elementen uit het complexe verhaal van je cliënt kunt halen. Het loopbaankompas is daarvoor een goed hulpmiddel. Het loopbaankompas, dat we hebben afgeleid van het eerder door ons ontwikkelde team- en trainerskompas, hebben we getest tijdens workshops met personeelsconsulenten en met studenten Personeel en Arbeid. De toegevoegde waarde van het model is dat het een minder psychologiserende benadering biedt dan de gangbare methodes: de cliënt beleeft zelf extra sterk de eigen verantwoordelijkheid en het eigenaarschap van de loopbaanvraag. Hoe werkt het? Het loopbaankompas kun je in iedere situatie gebruiken om je koers te bepalen als gesprekleider. Eventueel kun je het ook ombouwen tot een zelfhulpinstrument voor de cliënt. Wij hebben een concept vragenlijst ontwikkeld die de coach in staat stelt een nulmeting te doen. De nulmeting laat direct zien op welk punt de cliënt de manier waarop hij zijn loopbaanzaken beheert, kan verbeteren. Anders kijken naar het zelfde. Met deze titel willen we benadrukken dat we via dit coachmodel een wezenlijk andere insteek kiezen dan de psychologische. De cliënt geeft zelf zijn loopbaanontwikkeling vorm. Bij het realiseren van taken zijn vier factoren relevant: 1. Richt de persoon zich op duidelijke doelen waar hij echt achterstaat? 2. Kiest de persoon voor een aanpak die voor hem optimaal werkt? 3. Sluit de persoon voldoende aan op zijn eigen wensen, behoeften en belangen? 4. Is de persoon bezig op een manier die aansluit op of leidt tot verbindingen met zijn omgeving? Dit heeft geleid tot de volgende vier kompaspunten: Focus, Route, Drive en Verbondenheid. Focus en Route stellen de taak centraal. Drive en Verbondenheid stellen de mens centraal als individu en als lid van een gemeenschap. Focus 51
PRAKTIJK In het taalgebruik van sporters en trainers betekent focussen: Je concentreren op waar het echt om gaat en daar al je energie en aandacht op richten. Als je luistert naar het verhaal van je cliënt, kun je steeds de vraag stellen of de cliënt wel helder en duidelijk kan aangeven wat hij wil bereiken. Zijn de doelen glashelder en voldoende concreet zodat hij er solide plannen op kan bouwen? Zijn de doelen, die hij opsomt ook doelen waar hij voldoende hart voor heeft en zich echt voor wil inzetten? Als je echt weet wat je wilt gefocust bent kun je bergen verzetten. Als coach laat je dat wat de cliënt zegt over zijn focus niet zomaar passeren. Je zet er een zoeklicht op. Door erop terug te komen ziet de cliënt onder ogen wat zijn focus is. Je stelt er ook zelf de nodige vragen over. Vage uitspraken wil je graag concreter zien. Slappe uitspraken waarvan je aanvoelt, dat er weinig passie in zit, stel je ter discussie. Route Route is in dit verband de te kiezen weg naar het doel, dat je voor ogen staat. Het zou een denkfout zijn om ervan uit te gaan dat er maar één weg is die leidt naar het bereiken van je doelen. Het gaat erom die weg te kiezen, die de cliënt het beste uitkomt maar ook het beste ligt. En natuurlijk gaat het erom dat hij kiest voor de activiteiten waarmee hij echt zijn doel kan bereiken. Vooral als de loopbaansituatie onder druk staat (bijvoorbeeld door dreigend ontslag) treedt echter al snel stress op. Dit leidt makkelijk tot paniekvoetbal. Dan kan iemand ineens alles tegelijk willen aanpakken, zonder zichzelf af te vragen of het ook rendement oplevert voor wat hij wil bereiken. Bijvoorbeeld iemand die werkloos wordt en op iedere baan die hij tegenkomt solliciteert. Veel cliënten praten over hoe ze in hun werk functioneren. Ze vergeten in hun directe omgeving na te vragen hoe ze functioneren. In zekere zin geldt ook bij Route erg vaak de 80-20 -regel. Van alles wat we aanpakken levert gemiddeld genomen maar twintig procent winst op (Wolff, 2008). De vraag wat wel werkt en wat niet om je doelen te bereiken is daarom cruciaal. Vaak betekent kiezen voor een nieuwe succesvolle strategie, dat de cliënt ook echt ander gedrag moet ontwikkelen. Om de route te bepalen is grondig brainstormen met de cliënt het aangewezen middel. Alle mogelijke routes komen hierdoor duidelijk in het vizier. De cliënt kan dan onderkennen welke route hem het beste ligt en de meeste kansen biedt. Drive Uit onderzoek blijkt dat mensen beter presteren als ze van binnen uit gemotiveerd zijn. Extrinsieke beloning of straf werkt op termijn minder goed (Pink, 2010). In een coachtraject ontmoeten we cliënten die zich inzetten om de coachdoelen te realiseren. Toch ligt sabotage op de loer. Succes is hierbij afhankelijk van hun werkelijke intrinsieke motivatie voor die coachdoelen. Wat bezielt en drijft de cliënt tot zijn loopbaangedrag? Deze vraag verdient de volle aandacht van de coach. Hoe kan het bestaan dat mensen soms loopbaanbesluiten nemen die totaal niet overeenkomen met hun talenten? Hoe is het mogelijk dat mensen die stressgevoelig zijn, juist situaties opzoeken die hen teveel stress bezorgen? Onder de directe argumentatie van dit gedrag liggen de basisbehoeften verborgen die de coach in het gesprek zichtbaar maakt. Deci en anderen (2000) onderscheiden een drietal basisbehoeften als motor voor besluitvorming: de behoefte om eigen talenten en mogelijkheden vorm te geven (meesterschap), de behoefte om te horen bij en bij te dragen aan een gemeenschap (zingeving) en de behoefte om zelf de eigen koers te bepalen (autonomie). Verbondenheid Verbondenheid betekent het gevoel dat je bij elkaar hoort. Onderlinge solidariteit. Hoe is de cliënt ingebed in zijn omgeving met zijn loopbaan en zijn loopbaanplannen? De meeste mensen hebben in het verleden een boodschap meegekregen van hun ouders. Zij weten met welke loopbaanplannen ze thuis applaus en ondersteuning kunnen verwachten. Wanneer hoor je er echt bij en wanneer niet? Kun je met je loopbaanplannen voor de dag komen bij je vrienden en je partner? Een goed netwerk dat actief met je meedenkt en openingen voor je maakt is een belangrijke succesfactor. De loopbaancoach gaat daarom met de cliënt na hoe hij zich met zijn loopbaanwensen verhoudt tot zijn omgeving. Vaak is er sprake van botsende waarden 52
PRAKTIJK en herken je de loopbaanvraag ook als een relatievraag. Denk maar aan de recente besluiten van Bos en Eurlings om hun baan op te offeren aan het gezin en de wensen van hun partner. Vier elkaar beïnvloedende factoren De vier factoren vormen samen het loopbaankompas. De komponenten zijn hier afgebeeld in een dynamische cirkel. Daarmee geven we aan dat ze onafgebroken op elkaar inwerken, zowel in ondersteunende als ondermijnende zin. Bij gebrek aan focus bijvoorbeeld, kies je willekeurig voor acties, die al of niet werken en mis je de samenhang met je drive. Een goed gesprek met je omgeving wordt moeilijk zonder heldere doelen waar je achter staat. Een route kiezen die niets oplevert werkt frustrerend en daar- mee tot focusverlies, tot ergernis omdat je met je drive hierin niet tot je recht komt, en tot een minder vruchtbare verbondenheid met je omgeving (je stelt je omgeving bijvoorbeeld de verkeerde vragen). Niet bezig zijn met je drive, betekent al gauw dat je je ook niet echt focust en dat je in je gesprek met je omgeving niet echt contact maakt over waar het je om gaat. Zonder verbondenheid met je omgeving loop je het risico dat je je doelen niet voldoende bijstelt, de verkeerde routes kiest en feedback over je drive in de wind slaat. Aan de slag Vanuit het loopbaankompas is het gemakkelijk om een werkvorm te construeren die je ook de cliënt kunt meegeven of die je in loopbaantrainingen zou kunnen toepassen. We geven in de figuren 2 en 3 voorbeelden. Focus Verbondenheid Loopbaankompas Route Drive Figuur 1. Het Loopbaankompas 53
PRAKTIJK Werkblad vragen loopbaankompas FOCUS ROUTE DRIVE VERBONDENHEID Wat is je focus in je loopbaan? Wat wil je eigenlijk bereiken? Wat zie je als je missie? Waar aas je op? Wat zie je als je doel voor de nabije toekomst? Wat heb je over voor je doel? Waar blijkt dat uit wat je over hebt voor je doel? Wat heb je tot nu toe gedaan om je loopbaandoelen te bereiken? Wat heb je tot nu toe nog niet gedaan om je doelen te bereiken? Wat kun je verbeteren aan je aanpak om je doel te bereiken? Hoe ga jij te werk om verder te komen met je loopbaan? Wat werkt in jouw geval het beste om verder te komen? Waar geniet je het meeste van in al je activiteiten? Waar ga je spontaan volledig voor? Waar spring je altijd op in? Welke situaties vermijd je graag? Waarop zeg je graag ja? Wie denkt met je mee? Wie blokkeert je plannen? Voor wie wil je dit vooral realiseren en wat je wil gaan ondernemen? Bij wie voel je de steun voor je plannen het sterkst? Wie heeft belang bij jouw plannen voor de toekomst? Figuur 2. Werkblad Loopbaankompas Een eenvoudige nulmeting als start voor een loopbaangesprek kun je uitvoeren met een werkschema (figuur 3). Vraag je cliënt om als voorbereiding voor het gesprek met jou na te gaan in hoeverre hij de vier uitspraken in het schema kan onderschrijven. Een score 1 betekent dat de cliënt deze uitspraak niet onderschrijft, een 5 dat de cliënt de uitspraak volledig onderschrijft. Bij typering van je situatie wordt gevraagd om je score toe te lichten. Bij wensen kan de cliënt aangeven wat hij anders zou willen ten aanzien van zijn loopbaansituatie zoals die nu is. De auteurs zijn momenteel bezig om een uitgebreide vragenlijst te ontwikkelen voor elk van de vier componenten van het loopbaankompas. Bregje Spijkerman (1975) is communicatietrainer, coach en directeur van Spijkermantrainingen. Rupert Spijkerman (1943) is docent, trainer, coach en publicist op het terrein van loopbaan- en levensloopbegeleiding. Literatuur Wolff, J. (2008). Focus, de kracht van doelgericht denken. Amsterdam: Pearson Education, blz.3 en 4. Pink, D. (2010). Drive, de verrassende waarheid over wat ons motiveert. Amsterdam: Business Contact. Deci, et al. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development and well-being. American Psychologist 55, blz.68. 54
PRAKTIJK Vraag Cijfer 1/5 Typering van je situatie Wens(en) Wat je wilt bereiken is glashelder en daar sta je volledig achter Jouw aanpak van je loopbaanzaken is optimaal In je benadering van je loopbaan komen je eigen kernwaarden volledig aan bod Voor je loopbaanplannen kun je volledig rekenen op je omgeving Figuur 3. Nulmeting praktijk.indd 55 55 19-04-2011 11:20:25