NATUURSTEEN FEITEN EN CIJFERS Natuursteen is een groepsbenaming voor alle soorten steen die gebruikt worden als bouwmateriaal voor gebouwen, bestrating, keukens en andere doeleinden. Er is een grote verscheidenheid aan de verschillende soorten natuursteen, zoals graniet, marmer, kalksteen en zandsteen. De Nederlandse overheid is een grote afnemer van natuursteen, voornamelijk voor (sier)bestrating, waterwerken en gebouwen. Nederland importeert jaarlijks ongeveer 750 ton natuursteen uit ontwikkelingslanden met een waarde van ca 259 miljoen euro. 1 Dat is meer dan de helft van de totale import, en China en India zijn de landen met het grootste aandeel. In deze landen wordt de meeste steen gewonnen in steengroeven, en daarna gepolijst en anderszins verwerkt in zagerijen voordat het geëxporteerd wordt. Naast China en India komt ook een deel uit de ons omringende Europese landen, zoals Duitsland, Italië en Spanje. In India zijn Rajasthan in het noorden, en Tamil Nadu in het zuiden de twee voornaamste regio s waar natuursteen wordt gewonnen. In China bevindt de natuursteensector zich met name in de provincies Fuijan en Shandong. Ook wordt er in China veel natuursteen verwerkt dat uit groeves in andere landen komt, zoals Turkije en Brazilië. SOCIALE ISSUES De winning en verwerking van natuursteen gaat, met name in ontwikkelingslanden, gepaard met grootschalige sociale kwesties; Kinderarbeid Kinderarbeid is een veel voorkomend probleem in de groeven in India. Vaak doen kinderen onder de 14 jaar al zeer gevaarlijk werk. De oorzaken voor deze vorm van kinderarbeid liggen in onderbetaling van volwassenen, slecht onderwijs, discriminatie van kastelozen, en schuldenlasten waar hele gezinnen onder gebukt gaan. Gedwongen arbeid Een groot gedeelte van de arbeiders in groeves in India hebben hoge schulden bij hun werkgevers en worden op die manier gedwongen om in de groeven te werken, totdat de schulden zijn afbetaald. Kinderen nemen schulden over als hun ouders komen te overlijden, waardoor de gedwongen tewerkstelling van generatie op generatie wordt voortgezet. 1 http://www.duurzamehandel.com/nl/natuursteen
Gezondheid en veiligheid In de groeven en zagerijen in China en India is er een groot probleem met de gezondheid en veiligheid van werknemers. Arbeiders lopen het risico op silicose, een aandoening aan de longen veroorzaakt door minuscule kwartsdeeltjes die vrijkomen. Daarnaast lopen arbeiders veel risico op ongelukken met vallende rotsblokken of elektrische zagen, soms met de dood tot gevolg. Geen formele arbeidsovereenkomst Veel groeves en zagerijen verschaffen geen formele arbeidsovereenkomst waar arbeiders rechten aan kunnen ontlenen. Veel arbeiders worden indirect ingehuurd via uitzendbureaus of koppelbazen. Ook worden arbeiders vaak per stuk betaald, in plaats van per uur. Lage lonen en lange uren Arbeiders in China geven aan dat de lonen vaak te laag zijn om van rond te komen, en dat overwerk vaak niet of te weinig wordt uitbetaald. Hierdoor worden arbeiders gedwongen om veel over te werken, vaak meer dan het maximaal toegestane aantal uren. Discriminatie In India is discriminatie een groot probleem in de sector. Vrouwen krijgen minder betaald dan mannen, en kinderen nog minder. De meeste arbeiders behoren tot lage kasten of stammen met bijbehorende lage sociale status. Veel arbeiders komen uit andere regio s en migreren naar natuursteenrijke gebieden om werk te vinden. Werkgevers en lokale bevolking kijken vaak op deze arbeiders neer. MILIEU-ISSUES Van het winnen en verwerken van natuursteen zijn de volgende milieubelastende effecten bekend: Afval Sommige groeves en zagerijen lozen steen- en slibafval afval op niet daarvoor bestemde locaties (dumping). Dit bedreigt de vruchtbaarheid van de bodem, vervuilt waterbronnen, geeft drainage problemen en heeft negatieve gevolgen hebben voor de landbouw. Het verpakken van natuursteenproducten tijdens opslag en transport leidt tot verpakkingsafval. Bodem Productie van natuursteen leidt tot het verdwijnen van bodem en geologische lagen, ontbossing, omleggen van rivierbeddingen leidt tot een vermindering van potentiële landbouwgebieden, biotoopveranderingen, vernietiging van flora en fauna, bodemerosie en een grotere kans op overstromingen. Vooral bij dagbouw, waarbij
natuursteen wordt afgegraven aan de oppervlakte en de vaak rotsige bovengrond wordt opgeblazen, is dit een probleem. Energie Het grote volume en gewicht waarin natuursteen getransporteerd wordt, maakt van de natuursteensector een energie-intensieve sector (voornamelijk fossiele brandstoffen). De afstand tussen groeve en eindgebruiker en het aantal partijen die betrokken zijn bij het verwerkingsproces spelen hierbij een grote rol. Geluid en trillingen De productie van natuursteen gaat gepaard met veel geluid en trillingen. De mate van hinder van geluid en trillingen is afhankelijk van de gebruikte winningstechnieken (graafmachines, aggregaten/motoren, bulldozers, e.d.). Overmatig geluid en trillingen hebben nadelige gevolgen voor de gezondheid van werknemers en omwonenden (sociaal gevolg), maar kunnen ook een ontregelend effect op dieren hebben. Landschap Natuursteen wordt voornamelijk gewonnen in verafgelegen en landelijke gebieden. Vaak hebben deze gebieden een cultuurhistorische waarde of een natuurwaarde, zoals landbouwgrond of bosgebied. Door de ontginning krijgt het gebied een ander aanzien en karakter. Hoewel er steeds meer aandacht is voor het herstellen dan wel compenseren van de topografische en vegetatieve condities na het sluiten van een steengroeve, wordt in de praktijk een steengroeve nogal eens verlaten zonder herstelmaatregelen te treffen. Lucht Veel groeves nemen onvoldoende maatregelen om de grote hoeveelheid stofuitstoot die gepaard gaat met het winnen van natuursteen te beperken dan wel mensen, dieren en vegetatie er tegen te beschermen. Gezondheidsrisico s verschillen per steensoort. Bijvoorbeeld, fijn stof van kalksteen levert minder gezondheidsrisico s op dan fijn stof van leisteen, graniet of kwartsiet. Verbrandingsgassen van dieselmotoren zorgen tijdens transport voor een enorme uitstoot van NOx,CO, CO2, en roetdeeltjes. Water Onzorgvuldige winning van natuursteen kan leiden tot ongewenste verlaging van het grond- en oppervlaktewaterpeil, vooral soorten die gewonnen worden op dieptes die lager liggen dan het grondwaterniveau. Sommige zagerijen gebruiken onredelijk veel water om machines te koelen, afval af te voeren en om de steen stofvrij te houden. Vooral daar waar water schaars is, heeft dit ongewenste gevolgen voor de biodiversiteit in het gebied, de landbouwactiviteiten die er worden uitgevoerd en openbare drinkwatervoorzieningen.
NORMEN De Nederlandse overheid heeft een aantal minimum milieu- en sociale normen opgesteld om de markt voor duurzame producten te stimuleren. Deze normen voor duurzaam inkopen zijn niet wettelijk vastgelegd, maar kunnen gezien worden als een richtlijn voor inkopers voor het uitvoeren van inkoop- en aanbestedingstrajecten. Ambitieuze overheden hebben ruimte aanvullende programma s op te stellen zolang die aan de drie randvoorwaarden van transparantie (heldere spelregels), non-discriminatie (gelijke kansen voor iedere producent/leverancier) en proportionaliteit (eisen moeten rechtstreeks verband houden met de aan te kopen producten of diensten) voldoen. Voor het duurzaam inkopen van natuursteen zijn de volgende normen door de overheid opgesteld: Sociale normen De sociale normen zijn op alle productgroepen van toepassing en zijn gericht op verbetering van in de keten. Ze zijn onderverdeeld in: Generieke normen Generieke normen zijn op alle productgroepen van toepassing en hebben betrekking op de mensenrechten en arbeidsnormen vastgelegd in de: Universele Verklaring van de Rechten van de Mens; de volgende ILO conventies: o Afschaffing van dwangarbeid en slavernij o Vrijwaring van elke vorm van discriminatie o Afschaffing van kinderarbeid o Vakbondsvrijheid o Recht op collectieve onderhandeling Aanvullende normen Voor een aantal producten gelden ook aanvullende normen. In het geval van natuursteen zijn een aantal aanvullende ILO conventies genoemd die van belang kunnen zijn zodra een nationaal natuursteenprogramma gekwalificeerd wordt als keteninitiatief (zie hieronder). De aanvullende conventies gaan over leefbaar loon/inkomen, werktijden en veilige en gezonde werkplekken. Milieunormen De milieunormen zijn meer resultaatgericht. Ze hebben betrekking op de daadwerkelijke milieubelastende effecten van een product. De overheid heeft voor een aantal productgroepen specifieke normen opgesteld. Voor natuursteen als productgroep zijn echter (nog) geen minimum milieunormen geformuleerd. Overheden worden gestimuleerd op dit gebied zelf milieunormen op te stellen. DUURZAAM INKOPEN VAN NATUURSTEEN Veel ambitieuze gemeentelijke inkopers zullen vooral op het punt van de sociale normen teleurgesteld zijn in het systeem van de rijksoverheid. Omdat het in strijd zou
kunnen zijn met de Europese aanbestedingsregels, kunnen de sociale normen tijdens de selectie of gunning van een aanbestedingsopdracht niet afdwongen worden. Alleen in de contractsfase kunnen de sociale normen als voorwaarden worden opgenomen. De nadruk ligt op een redelijke inspanning om de sociale normen na te leven gedurende de contractlooptijd, omdat het onmogelijk is om bijvoorbeeld van een toeleverancier 100% garantie te vragen dat er in zijn keten geen enkele sprake is van kinderarbeid. Een geselecteerde leverancier moet wel aangeven onder welk categorie hij valt (aangesloten bij keteninitiatief, hij voorziet geen risico, hij voorziet wel risico en maakt een plan van aanpak). Ook kan een gemeente een leverancier ter verantwoording roepen als de pers, maatschappelijke organisaties of andere instellingen informatie over schendingen voortbrengen. In het kader van natuursteen is ook het natuursteenprogramma van Initiatief Duurzame Handel (IDH) en het Europese programma Responsible Stone Porgram (voorheen Werkgroep Duurzame Natuursteen) van belang. Binnen dit natuursteenprogramma wordt samen met de grootste importeurs, leveranciers en NGO s in Nederland en België gewerkt aan verduurzaming van de natuursteenketen en de introductie van een Europees keurmerk voor duurzaam geproduceerd natuursteen in de loop van 2011. De door Werkgroep Duurzame Natuursteen ontwikkelde gedragscode A Code of Conduct for the natural stone sector vormt de basis voor de keurmerkcriteria. In deze gedragscode zijn normen op het gebied van arbeid, mensenrechten en milieu opgenomen die geïnspireerd zijn door internationale en vrijwillige standaarden. Op dit moment probeert het natuursteenprogramma van de secretaris van het Ministerie van Milieu en Infrastructuur de status gekwalificeerd keteninitiatief te krijgen. Deze status betekent dat een gemeente kan eisen dat een leverancier lid wordt van het gekwalificeerde keteninitiatief in plaats van een inspanningsverplichting op te leggen. HOE KUNT U ERVOOR ZORGEN DAT UW LEVERANCIERS DE SOCIALE NORMEN ZO GOED MOGELIJK NALEVEN? Bij de inkoop van natuursteen is aan te bevelen dat een gemeente in een zo vroeg mogelijk stadium, bijvoorbeeld tijdens de voorselectie fase, in dialoog gaat met de markt. U kunt dan duidelijk maken aan potentiële leveranciers hoeveel waarde u hecht aan welke sociale normen (bijv. kinderarbeid) en wat u verwacht omtrent de inspanningsverplichting van een leverancier met wie u een contract aangaat. U kunt bijvoorbeeld aangeven dat u verwacht dat de leverancier weet van welke locatie de natuursteen komt, dat hij de locatie zelf bezichtigd heeft, dat hij een duidelijk beleid heeft betreffende bijvoorbeeld kinderarbeid, of hij zaken als kinderarbeid opneemt in zijn contracten met zijn leveranciers. De sociale normen spelen over het algemeen in de hele natuursteenketen en de meeste leveranciers worden met de sociale normen geconfronteerd. Dat heeft als gevolg dat alle leveranciers belang hebben bij verbetering van de sociale normen in de keten. Leveranciers zijn eerder geneigd om te werken aan verbetering in de keten wanneer de klant (gemeente) hier om vraagt. Op deze manier kunt u een belangrijke rol
spelen bij de verduurzaming van de natuursteenketen. Ook geven gesprekken met leveranciers meer inzicht in de haalbaarheid van ambities en oplossingsrichtingen. Project Duurzame Pleinen werkt graag met u samen om het maximale uit uw ambities te halen. INFORMATIE Initiatief Duurzame Handel (IDH) - www.duurzamehandel.com/nl/natuursteen PIANOo www.pianoo.nl Werkgroep Duurzame Natuursteen (WGDN) - www.duurzamenatuursteen.nl LIW, SOMO en CREM rapport over natuursteen in Rajastan - www.indianet.nl/fromquarrytograveyard.html SOMO s rapport over natuursteen in China - somo.nl/publicationsnl/publication_2459-nl