Lawaai in Sportaccommodaties schreeuwt om aandacht en ACTIE!!

Lawaai in Sportaccommodaties schreeuwt om aandacht en ACTIE!! ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01

Voorwoord Mensen die veelvuldig en langdurig worden blootgesteld aan lawaai kunnen een permanente beschadiging van het gehoor oplopen en daardoor slechthorend worden. Docenten lichamelijke opvoeding, werkend in gymzalen en sporthallen met een slechte akoestiek, vormen een grote risicogroep. Dit informatieboekje is samengesteld om meer inzicht en achtergrondinformatie te geven over geluid in sportaccommodaties. In dit boekje worden een aantal zaken met betrekking tot geluid en akoestiek in sportaccommodaties en de overlast, klachten en schade die dit kan veroorzaken, op een rijtje gezet en verduidelijkt. Meer informatie vindt u op www.stille-sportzaal.nl. Doelstelling is om aandacht te besteden aan de problematiek rondom gehoorschade en andere klachten bij sportdocenten en inzicht te geven in de mogelijkheden om dit te voorkomen door passende akoestische maatregelen. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 1

Inhoud Pagina Sport en hoge geluidsniveaus gaan hand in hand... 3 Akoestische begrippen... 3 Klachten door slechte akoestiek... 6 Schade door slechte akoestiek... 7 Wetten en Normeringen... 8 Plan van aanpak... 10 Mogelijke oplossingen... 13 ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 2

SPORT EN HOGE GELUIDSNIVEAUS GAAN HAND IN HAND Gymnastiek, balspelen en sportlessen in het algemeen gaan gepaard met zeer hoge geluidsniveaus. Springen en rennen, stuiterende ballen en aanmoedigingen, schreeuwen en fluitsignalen zijn gebruikelijke geluidsbronnen. Communicatie is noodzaak. Instructies moeten gemakkelijk kunnen worden gegeven en goed worden gehoord. Daarom is het van groot belang dat er aandacht wordt besteed aan het akoestisch klimaat in sportaccommodaties, zeker ook met het oog op de veiligheid! Gymzalen en sporthallen bestaan uit grote open ruimtes die uitnodigen tot het over lange afstand voeren van gesprekken en het geven van instructies. Hierdoor wordt er vaak met stemverheffing gesproken of geschreeuwd om elkaar te overstemmen. Door de hoge nagalm in de zaal ontstaat een hoog geluidsniveau en een storende mengelmoes van lawaai. Harde afwerkingsmaterialen creëren hinderlijke reflecties en verspreiding van geluid. Het geluid wordt over een lange afstand getransporteerd en stoort dus heel veel mensen. Lopen, rennen, springen en stuiteren van ballen veroorzaken bovendien veel lawaai. AKOESTISCHE BEGRIPPEN (Ruimte)akoestiek Akoestiek is de term voor de wetenschap van geluid en hoe geluid wordt ervaren. Het woord akoestiek komt van het Griekse woord akoustikos ( van invloed op horen ) en akouo ( horen ). Ruimteakoestiek is de beheersing van de klankeigenschappen van ruimtes. Galm en echo bepalen de akoestiek. Deze twee verschijnselen zijn afhankelijk van factoren zoals de grootte en vorm van de ruimte en absorptie van de wanden en andere objecten. Ruimten die onvoldoende geluidsabsorberende materialen bevatten galmen. Galm ontstaat door vele weerkaatsingen van geluiden tegen vlakken en objecten in de ruimte. Nagalmtijd De nagalmtijd is de tijd in seconden waarin, na het stoppen van een geluidsbron, het geluidsniveau 60 db is gedaald. De nagalmtijd wordt standaard bepaald in de octaafbanden 125 Hz t/m 4.000 Hz. Bij het berekenen van de nagalmtijd wordt ervan uitgegaan dat de inrichting en de ruimte zelf ook een bepaalde hoeveelheid geluidsabsorptie hebben. In sportaccommodaties is er echter nauwelijks inrichting aanwezig en zijn de wanden, het plafond en de vloer balvast en dus hard afgewerkt. Dit betekent dat de inrichting slechts een zeer geringe bijdrage levert aan de totaal aanwezige hoeveelheid geluidsabsorptie. In deze situaties moet de benodigde geluidsabsorptie dus speciaal worden aangebracht in de ruimte. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 3

Formule van Sabine De nagalmtijden worden per octaafband berekend met de formule van Sabine: T V 6 A T : nagalmtijd in seconden V : volume van de ruimte (m 3 ) A : totale geluidsabsorptie (m 2 open raam ) De eenvoudigste wijze om de hoeveelheid aanwezige geluidsabsorptie (A) te bepalen is door de nagalmtijd van de ruimte te meten. De invloed van extra absorptie op de nagalmtijd kan dan met de formule worden berekend. Om de formule in de praktijk toe te passen moet aan bepaalde voorwaarden worden voldaan, zoals: A. Het geluid in de ruimte moet optimaal verstrooid worden (diffusiteit) B. De ruimte moet min of meer een kubusvorm hebben C. Het geluidsabsorberende materiaal moet gelijkmatig verdeeld zijn in de ruimte. Aan deze voorwaarden wordt in sportzalen normaliter niet voldaan. De hoogte is meestal aanzienlijk kleiner dan de lengte en de breedte. De mate waarin een ruimte diffuus is, bepaalt in welke mate het geluid het geluidsabsorberende materiaal bereikt en daarmee in welke mate de geluidsabsorberende kwaliteiten van het materiaal worden benut. Bij een geringe diffusiteit, bijv. in een sportzaal met een relatief hoog plafond, wordt de werking van het geluidsabsorberende materiaal, doordat het geluid in de ruimte slechts beperkt dat plafond bereikt, met ca. 50% gereduceerd. Het percentage waarmee de toegevoegde geluidsabsorptie moet worden gecorrigeerd heet de diffusiteitsfactor. Dit betekent dat voor het realiseren van korte nagalmtijden, noodzakelijk voor een goede spraakverstaanbaarheid, zeer goed geluidabsorberende materialen nodig zijn. Figuur 1: De eerste m 2 absorptie heeft een veel groter effect op de nagalmtijd dan de laatste m 2 absorptie. De verbetering in nagalmtijd is gelijk ( T 1 = T 2 ). De noodzakelijke hoeveelheid geluidsabsorptie A 2 is echter beduidend groter dan A 1. Nagalmtijd T[s.] Totale geluidabsorptie A [m 2 open raam ] Figuur 1. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 4

Flutterecho s Naast een te hoge nagalmtijd is flutterecho het meest voorkomende bijkomend akoestisch probleem in sportaccommodaties. Als twee onbehandelde, en akoestisch harde, vlakke wandoppervlakken parallel tegenover elkaar liggen zal onvermijdelijk "flutterecho" optreden. Flutterecho is een kort, scherp en 'ketsend' geluid, dat hoorbaar naijlt nadat het directe geluid is uitgedoofd. Het verschijnsel klinkt als een enigszins galmende, korte echo die nog hoorbaar is nadat de klap is uitgestorven. In feite is flutter een extreem lange nagalmtijd binnen een klein frequentiegebied. In sporthallen doen flutterecho s zich met name voor in de lage frequentiebanden (125, 250 en 500 Hz). Voor aanpassing Na aanpassing ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 5

KLACHTEN DOOR SLECHTE AKOESTIEK 1. Desoriëntatie Het geluid komt uit alle richtingen nagenoeg even hard op de waarnemer af. Het geluidsniveau is door de gehele ruimte nagenoeg even hoog. De richting waarin de geluidsbron zich bevindt kan niet worden bepaald, met als gevolg desoriëntatie. Desoriëntatie heeft een negatieve invloed op de concentratie en dus op de veiligheid. 2. Slechte spraakverstaanbaarheid De vele geluidreflecties overspoelen elkaar waardoor spraak (instructies) niet of slecht wordt verstaan. 3. Cocktailparty-effect In deze situatie storen pratende mensen elkaar doordat het geluidsniveau door de gehele ruimte nagenoeg even hoog is. Iedereen gaat harder praten om zich verstaanbaar te maken, met als gevolg dat iedereen gaat schreeuwen. Dit wordt het cocktailparty-effect genoemd. Vanwege dit effect zijn in sportzalen geluidsniveaus van hoger dan 90 db(a) gemeten, ruim boven de grens waar lawaaidoofheid (gehoorschade) optreedt. 4. Te hoog geluidsniveau Doordat de geluidsenergie door weerkaatsingen in de ruimte blijft hangen stijgt het geluidsniveau, aanzienlijk (dit kan oplopen tot wel 9 db(a)). 5. Hoofdpijn Door het continue hoge geluidniveau waar gymdocenten dagelijks aan blootstaan kunnen hoofdpijnklachten ontstaan. 6. Vermoeidheid Werken in een ruimte met een continue hoog geluidniveau en veel nagalm, waardoor continue met stemverheffing moet worden gesproken en waardoor men zich met moeite kan concentreren, wordt als zeer vermoeiend ervaren. 7. Stemproblemen Omdat docenten zich door de slechte akoestiek slecht verstaanbaar kunnen maken gaan ze harden praten en soms zelfs schreeuwen. Hierdoor ontstaan klachten als heesheid en keelpijn. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 6

SCHADE DOOR SLECHTE AKOESTIEK 1. Gehoorschade Het gemiddelde niveau waarboven geluid schade kan veroorzaken aan het menselijk gehoor is door de overheid vastgesteld op 80 db(a) bij een dagelijkse blootstellingsduur van 8 uur. Uit diverse metingen blijkt dat het geluidniveau waaraan een docent blootstaat in een sportzaal vaak de grens van 80 db(a) ruimschoots overschrijdt. Hierdoor kan permanente gehoorschade ontstaan. 2. Blijvende stemproblemen Door het gebruik van stemverheffing en schreeuwen om zich verstaanbaar te kunnen maken kunnen permanente stemproblemen ontstaan bij docenten, zoals blijvende heesheid. 3. Ziekteverzuim Door diverse klachten, veroorzaakt door een slechte akoestiek in een sportaccommodatie, kan bij docenten ziekteverzuim ontstaan. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 7

WETTEN EN NORMERINGEN Akoestiek norm Tot voor kort waren in het Bouwbesluit eisen opgenomen voor de nagalmtijd in sportaccommodaties. Bij de laatste wijziging van het Bouwbesluit is deze eis vervallen. De eis was ook slechts van toepassing op gymzalen met een onderwijsfunctie; voor alle overige sportaccommodaties bestonden geen eisen. Sinds juni 2005 is er echter een nieuwe norm voor de nagalmtijd in overdekte sportaccommodaties (ISA-US1-BF1), die is opgesteld door de normcommissie Overdekte Multidisciplinaire Sportaccommodaties van het NOC*NSF. In deze norm wordt voor de vereiste gemiddelde nagalmtijd een onderscheid gemaakt naar het volume van de sportaccommodatie. De gedachte hierachter is dat een langere nagalmtijd in een grotere ruimte akoestisch gezien acceptabel is. Een overzicht van de genormeerde nagalmtijden per zaaltype Categorie Breedte x Lengte Hoogte Inhoud T (gem.) [m] [m] [m 3 ] [s] A.1 Gymnastieklokaal 14 x 22 5,5 1.700 1,0 A.2 Sportzaal 13 x 22 7 1.701-2.100 1,1 A.3 ⅓ sporthal 14 x 24 7 2.101-2.400 1,2 B.1 Sportzaal 16 x 28 7 2.401-3.200 1,3 B.2 Sportzaal 22 x 28 7 3.201-4.350 1,4 B.3 ⅔ sporthal 32 x 28 7 4.351-6.300 1,5 C.1 Sporthal 24 x 44 7 6.301-7.400 1,7 C.2 Sporthal 28 x 48 7 7.401-9.500 1,8 C.3 Sporthal 28 x 48 9 9.501-12.400 1,9 D.1 Sporthal 28 x 88 7 12.401-17.250 2,0 D.2 Sporthal 32 x 88 10 17.251-29.000 2,3 E Overig 29.001 - De vermelde nagalmtijden (T gem. ) zijn de maximaal toegestane gemiddelde nagalmtijden over de octaafbanden 125, 250, 500, 1000, 2000 en 4000 Hz, in de betreffende ruimte. Tevens geldt er een eis voor de gelijkmatigheid van de nagalm over alle octaafbanden: Deze is als volgt geformuleerd: T gem : T max/fb 0,7. Dit houdt in dat de gemiddelde nagalmtijd per octaafband (T max/fb ) niet meer dan 30% mag afwijken van de waarde T gem.. Dit om een zo rustig mogelijke akoestiek te realiseren waarin bepaalde octaafbanden niet enorm afwijken van elkaar, maar gemiddeld wel voldoen aan de norm. Ook is het achtergrondgeluidniveau genormeerd. Het achtergrondgeluidniveau is het geluidniveau dat in een sportzaal wordt gemeten zonder dat er activiteiten plaatsvinden. Het achtergrondgeluidniveau in een wedstrijdruimte mag niet meer bedragen dan 40 db(a). ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 8

ARBO-wet Het gemiddelde niveau waarboven geluid schade kan veroorzaken aan het menselijk gehoor is door de overheid vastgesteld op 80 db(a) bij een dagelijkse blootstellingsduur van 8 uur. Het gemiddelde geluidniveau gemeten over 8 uur mag op de werkplek niet hoger zijn dan 85 db(a), Deze regel houdt in dat bij geluidsniveaus boven de 85 db(a) doeltreffende voorzieningen aangebracht moeten worden ter vermindering van de lawaaiblootstelling, tenzij dit redelijkerwijs niet mogelijk is. Een organisatie is verplicht werknemers die tijdens hun werk blootstaan aan een dagdosis van meer dan 80 db(a) in de gelegenheid te stellen een periodiek audiometrisch onderzoek (gehoortest) te ondergaan in het kader van de PMO-verplichting. Medewerkers die blootstaan aan geluidsniveaus boven de 80 db(a) moeten voorlichting ontvangen over de risico's van te veel lawaai, de maatregelen die genomen worden om de blootstelling te beperken en de mogelijkheden van een gehoortest. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 9

PLAN VAN AANPAK U beheert een sportaccommodatie of heeft plannen een nieuwe sportaccommodatie te realiseren. U bent verantwoordelijk voor veilige en verantwoorde werkomstandigheden van sportdocenten en u wilt weten hoe u dit akoestisch moet aanpakken. Onderstaand staat het plan van aanpak om uw sportaccommodatie aan de akoestische normingen te laten voldoen. 1. Beginsituatie vastleggen d.m.v. nagalmtijdmetingen of akoestisch model 2. Analyse van metingen of modelberekeningen 3. Bouwkundige analyse van de zaal (afwerkingen van vloer, wanden en plafond) 4. Keuze van de juiste akoestische materialen 5. Uitvoering Meten, modelleren en analyseren Het is belangrijk de akoestische beginsituatie goed vast te leggen. Acour Lawaaibestrijding of andere akoestische bureaus kunnen dit voor u uitvoeren door middel van nagalmtijdmetigen in de sportzaal of het maken van een akoestisch model in nieuwbouw situaties. Op basis van deze metingen of het model kan worden geanalyseerd hoe het geluid zich gedraagt in de sportzaal en hoe dit het beste kan worden verbeterd. Tevens kan hiermee ook het eindresultaat van maatregelen worden berekend, zodat dit vooraf kan worden vastgelegd. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 10

Bouwkundige analyse van de zaal Na de akoestische analyse volgt een analyse van de huidige afwerkingen van de vloer, de wanden en het plafond. Hiermee kan het meest effectieve oppervlak worden bepaald waar de akoestische materialen moeten worden geplaatst. Vloer Hier kan nauwelijks een akoestische verbetering worden gerealiseerd. Zowel een kunststof gietvloer als een houten sportvloer absorberen geen geluid en deze vloeren kunnen niet zodanig worden aangepast dat ze absorberend worden (vloerbedekking is geen optie). Wanden De wanden van een sportzaal zijn standaard hard en vaak ook ruw afgewerkt (metselwerk of beton). Dit heeft 2 grote nadelen: 1. Als de wanden hard en ruw zijn kan men zich hieraan verwonden (bijv. blessures of schaafwonden bij het lopen of vallen tegen een wand). 2. Hard afgewerkte wanden zijn akoestische reflectievlakken en zijn dus debet aan een slechte akoestiek. Omdat ze vlak, vrijwel leeg zijn en parallel staan ontstaan er ook hoorbare flutterecho s tussen de wanden. De wanden zijn op te delen in 2 secties. Sectie 1. Vanaf de vloer tot ca. 2,5 m. hoog. Sectie 2. Vanaf ca. 2,5 m. tot aan het plafond. Om flutterecho s te voorkomen is het noodzakelijk om in sectie 1. (oorhoogte) geluidabsorberend materiaal aan te brengen met een hoge absorptie bij de lage frequenties. Dit materiaal dient uiteraard zeer stootvast en bestendig te zijn tegen gebruik binnen handbereik. Tevens dient het materiaal glad en bij voorkeur zacht te zijn, zodat er geen verwondingen optreden als er tegenaan gelopen of gevallen wordt. In sectie 2. kunnen wandpanelen worden toegepast welke goed geluidabsorberend zijn, maar deze behoeven minder bestendig te zijn omdat ze buiten handbereik worden geplaatst. Uiteraard moeten ze balimpacten wel kunnen weerstaan. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 11

Plafond In veel sportaccommodaties is het plafond al enigszins geluidabsorberend. Vaak is er een open houten lattenplafond aangebracht of bestaat het dak uit stalen geperforeerde geprofileerde beplating. Bij beide typen dient er wel sprake te zijn van glas- of steenwol oplegplaten of cannelurevulling om geluidabsorberende eigenschappen te realiseren. Ook kunnen er andere akoestische voorzieningen in het plafond zijn aangebracht. In deze gevallen is het nauwelijks effectief om extra akoestische voorzieningen aan het plafond aan te brengen. Mocht het plafond bestaan uit een harde dichte afwerking, zoals beton, dichte staalplaat cassettes of een dicht houten plafond dan zijn akoestische maatregelen aan het plafond wel zeer effectief. Het geluidabsorberende materiaal dat wordt aangebracht aan het plafond dient uiteraard balvast te zijn en zodanig gemonteerd te zijn dat het niet losgeschoten kan worden. Tevens dient het materiaal geen obstakel te vormen voor verlichting en klimaatsystemen. Op basis van bovenstaande informatie kan worden geconcludeerd dat de meest effectieve volgorde van het aanbrengen van akoestisch materiaal als volgt is: Stap 1. Geluidsabsorptie aanbrengen aan wandsectie 1. Stap 2. Geluidsabsorptie aanbrengen aan wandsectie 2. Stap 3. Geluidsabsorptie aanbrengen aan het plafond 3. Plafond 2. Wanden 2,5 m. - plafond 2. 1. Wanden 0 m. 2,5 m. 1. ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 12

MOGELIJKE OPLOSSINGEN Onderstaand vindt u enkele voorbeelden van akoestische materialen welke geschikt zijn voor toepassing in sportaccommodaties. Naast deze materialen zijn er meer mogelijkheden, afhankelijk van toepassing, wensen en gebruik van de sportaccommodatie. SportWall wandpanelen voor toepassing op wandsectie 1. - Laagfrequent zeer goed geluidabsorberend - Zeer bestendig ( hufterproof ) - Toepasbaar binnen handbereik - Taai, maar zacht paneel zonder harde randen, dus beschermend voor sporters Lichtgrijze SportWall panelen op metselwerk ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 13

Super G wandpanelen voor toepassing op wandsectie 2. - Goed geluidabsorberend - Zeer balbestendig - Alleen toepasbaar buiten handbereik (vanaf ca. 2,5 m. hoog) - Groot formaat panelen, maximaal 2,70 m. hoog Witte Super G wandpanelen i.c.m. lichtgrijze SportWall panelen Super G Plus plafondpanelen voor toepassing tegen harde plafonds - Goed geluidabsorberend - Zeer balbestendig - Rechtstreeks te monteren of toe te passen in balvast plafondsysteem Witte Super G plafondpanelen, rechtstreeks gemonteerd ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 14

ARC Absorber plafondelementen voor toepassing bij hoge open plafondconstructies - Zeer hoog geluidabsorberend vermogen - Balbestendig door beweegbare ophanging - Op zeer grote afmetingen verkrijgbaar (max. 4,60 x 1,20 m.) - Zowel horizontaal als verticaal toe te passen ARC Absorbers hangend aan de dakconstructie van een hoge sporthal Voor meer informatie over en uitvoering van metingen, adviezen, praktische oplossingen, materiaaladvies en uitvoering van akoestische projecten in sportaccommodaties kunt u altijd contact met ons opnemen. Acour Lawaaibestrijding b.v. Flight Forum 3543 5657 DW EINDHOVEN Tel. +31(0)40 2340 888 Fax +31(0)40 2342 904 info@acour.com www.acour.com Kijk ook op www.stille-sportzaal.nl ABN-Amrobank Bladel rek. nr. 51 55 79 920 KvK Eindhoven 13042088 BTW nr. NL807576116.B01 15