INVESTEREN IN DE FAMILIE, IS INVESTEREN IN DE CLIENT! Het betrekken en begeleiden van familieleden en belangrijke naasten in de Geestelijke Gezondheidszorg Maartje van der PijI, SPH "Niels is 63 jaar, getrouwd en vader van loop. Toen loop voor het eerst psychotisch werd, kregen Niels en zijn vrouw geen enkel bericht van het ziekenhuis waar loop opgenomen zou worden. Ze zijn toen zelf gaan zoeken naar de plek waar hun zoon was opgenomen. Toen ze loop vonden kregen ze een folder in hun handen gedrukt over schizofrenie. Zij werden jaren lang niet begeleid of betrokken bij het hulpverleningsproces van loop". Dit is een ervaring van SPV Henk-Willem Klaassen (2011) Inleiding Geestelijke Gezondheidszorgorganisaties hebben steeds vaker een familiebeleid. Hoe kan het dan zo zijn dat er in de praktijk nog vaak niet met familieleden en andere belangrijke naasten wordt samengewerkt (Rooijen, 2012)? De term naasten omvat alle familieleden en belangrijke naasten van de client. Ik heb zelf in de praktijk kansen gezien om naasten een bijdrage te laten leveren aan de hulpverlening, maar ze werden er niet bij betrokken. In dit artikel wordt uitgelegd waarom het werken met naasten in de GGZ zo belangrijk is. Het werken met naasten in de GGZ zou beter erkend en benut kunnen worden. Het gaat hierbij om het benutten van naasten als hulpbron, maar ook het begeleiden en ondersteunen van naasten. Allereerst wordt er in dit artikel ingegaan op de huidige stand van zaken met betrekking tot familiebeleid in GGZ organisaties. Daarna wordt uiteengezet waarom het voor de verschillende betrokken partijen belangrijk is om naasten te betrekken en te begeleiden. Tot slot worden er vier middelen besproken waardoor het betrekken van naasten beter verloopt en naasten een grote rot kunnen spelen in het implementeren van familiebeleid. Familiebeleid GGZ organisaties hebben steeds vaker een familiebeleid. De definitie van familiebeleid volgens het Landelijke Platform GGZ (LPGGZ) (2011) is: 'De voorwaarden en de manier waarop de familie en/of naastbetrokkenen van de GGZ-client(en) benaderd en betrokken worden door de GGZ zorgaanbieder met als doel het zorgproces te verbeteren'. Het LPGGZ (2011) heeft een rapport opgesteld met een aantal criteria waaraan familiebeleid moet voldoen. Twee belangrijke uitgangspunten voor deze criteria zijn: Informeren van en omgang met familie. Afspraken die worden gemaakt met de client of de naasten over informeren, bejegening, betrokkenheid, ondersteuning en bereikbaarheid, worden vastgelegd in het behandel- en begeleidingsplan van de client. Familiebeleid in de structuur van de GGZ organisa tie. De GGZ is verplicht het contact met naasten te registeren. Familiebeleid moet een onderdeel zijn van de kwaliteit die een organisatie biedt. Daarnaast is scholing van de hulpverleners nodig over omgang met naasten (LPGGZ, 2011). SP Oktober2014 15
Onderzoek van Marjolein Moree en Wendy van Lier (2006) toont aan dat van de 40 onderzochte GGZ instellingen twee derde een familiebeleid gaat ontwikkelen of het voornemen heeft dit in de nabije toekomst te gaan doen. Het onderwerp - het betrekken van naasten bij de hulpverlening - leeft onder de hulpverleners. Dit blijkt wet uit het grote aantal belangstellenden dat zich had opgegeven voor het congres van het Landelijk Platform GGZ 'Van familie moet je het hebben (Rooijen, 2012). Toch lijkt de implementatie van familiebeleid nauwelijks van de grond te komen. In veel GGZ organisaties is niet vastgelegd welke rot de naasten moeten hebben (Ypsilon, 2007). Daarnaast blijkt, uit onderzoek bij ACT- teams, dat hulpverleners geen idee hebben welke invloed naasten kunnen hebben bij het hulpverleningsproces. Schokkend is dat er bij veel GGZ organisaties geen aanbod aan ondersteuning voor naasten is. Ondersteuning bieden aan naasten is nog geen onderdeel van het vaste hulpverleningsproces. Dit zou het wet moeten zijn (Verhaegh et al., 2007). Van 16 juni tot 20 september 2011 heeft het Meldpunt Meld je Zorg van het Landelijke Platform GGZ een enquete gehouden over de zichtbaarheid van naasten in de GGZ. Het doel van deze enquete was om te kijken in hoeverre de naasten merken dat ze in beeld zijn bij de hulpverlening. De uitkomsten van de enquete zijn veelal niet positief. Zo geven naasten onder andere aan dat ze niet altijd de informatie krijgen waar ze recht op hebben. Bij een vraag of naasten hulp of ondersteuning krijgen van de instelling antwoordt de meerderheid met nee. De reden dat implementatie van het familiebeleid wordt belemmerd, wordt veroorzaakt door een aantal gemaakte fouten die bij het invoeren van veranderingen vaak voorkomen (Rooijen, 2012). Deze fouten zijn beschreven door de Amerikaanse Hoogleraar John Kotter. Hieronder kort samengevat deze fouten: Te veel zelfgenoegzaamheid toelaten. Nalaten een voldoende krachtige coalitie te vormen. De kracht van visie onderschatten. De visie te weinig door communiceren. Toelaten dat obstakels de nieuwe visie in de weg staan Nalaten korte termijn successen te creeren. Te vroeg juichen. Verzuimen om veranderingen stevig te verankeren in de organisatie cultuur (Kotter, 2011). Hiernaast zijn er nog een aantal redenen waarom de implementatie van familiebeleid nog niet van de grond is gekomen. Ten eerste komt dit doordat in de tijd van de scholing van de hulpverleners die nu werkzaam zijn bij de GGZ organisaties, het normaal was om naasten op een afstand te houden. Ten tweede is er het recht op privacy en eigen autonomie van de client. Doordat de hulpverleners hieraan gewend zijn, is het voor hen moeilijk om naasten als hulpbron te betrekken (Van de Bovenkamp & Trappenburg, 2008). Volgens Kotter (2011) is er een punt het belangrijkst om een verandering in een organisatie door te kunnen voeren. Dit punt is dat er bij de werknemers het besef vergroot moet worden dat deze verandering noodzakelijk is. Om de noodzakelijkheid van het betrekken van naasten te benadrukken, wordt hierna het belang besproken dat de maatschappij, de hulpverlening, de naasten en de clienten erbij hebben. 16 I SP Oktober 2014
Het belang voor de maatschappij Een van de afspraken uit het Bestuurlijk Akkoord Toekomst GGZ (2013-2014) is dat een derde van het aantal intramurale clienten ambulant begeleid moet gaan worden. Een belangrijk motief voor deze ambulantisering is, naast de kostenbesparing, dat klinische opname een kunstmatige omgeving is waar clienten afgezonderd zijn van eigen woonomgeving, belangrijke naasten en de samenleving. Dit heeft als gevolg dat clienten totaal vervreemden van het normale!even. Daar komt bij dat onderzoek in de afgelopen jaren heeft laten zien dat mensen met een ernstige psychische kwetsbaarheid zelf vaak een voorkeur hebben voor zelfstandig wonen met ambulante begeleiding (Trimbos Instituut, 2012). Door deze ambulantisering zal de client meer moeten terugvallen op naasten in de omgeving. Naasten krijgen dan een veel grotere rot in het hulpverleningsproces van de client (Rooijen, 2012). Naasten van clienten met een psychische kwetsbaarheid worden vaak zwaar belast met de zorg en stress die het hele hulpverleningsproces van hen vraagt. Als de draagkracht van naasten overschreden wordt, is de kans groot dat zij zelf problemen ontwikkelen. Als naasten zelf problemen ontwikkelen is er een grote kans dat zij zelf ook beroep moeten doen op de hulpverlening (Van Erp et al., 2009). Om dit circulaire proces tegen te gaan is het belangrijk dat de hulpverlening preventief te werk gaat door op tijd de naasten te betrekken en hen ondersteuning te bieden in het hulpverleningsproces. Het onderzoek van Linszen en Dingemans (2010) bewijst dan ook dat aandacht voor ondersteuning van naasten de totale behandeling van de client goedkoper maakt. Het belang voor de hulpverlening 'Ik vind het belangrijk Oat we allemaal goed samenwerken. Ik begeleid jou (client), maar tegelijkertijd zien je ouders je veel vaker dan ik. Ik wil je ouders geregeld spreken, zowel met als zonder jou erbij. Met jou om goed af te stemmen hoe het gaat en wie welke taken heeft, en zonder jou, als jouw ouders bepaalde vragen willen stellen over je ziekte, over hoe zij nu het beste met je om kunnen gaan en om hen te begeleiden om weer verder te kunnen' (Klaassen, 2014). Naasten zijn voor de hulpverlening een belangrijke informatiebron omdat zij de client!anger kennen en expert zijn in de omgang met de client (Van Erp at al., 2009). Doordat naasten zo dicht bij de client staan, hebben zij vaak als eerste door dat er lets mis is met de client. Zij signaleren als eerste dat het het niet goed gaat en er hulp nodig is (Van de Bovenkamp & Trappenburg, 2008). Naasten zijn dan de eerste hulpbron waar de client een beroep op doet. Daarnaast zijn de naasten de eerste schakel tussen de client en de hulpverlening. Deze driehoeksverhouding tussen de client, de naasten en de hulpverlening wordt de triade genoemd (LPGGZ, 2011). Ook zijn het vaak de naasten die de client van hulp voorzien. Uit een promotieonderzoek van Lenior en collega's (2002) blijkt dat 70 procent van de familieleden de client helpt met dagelijkse handelingen, 44 procent ondersteuning biedt bij de ambulante begeleiding, 33 procent het medicatiegebruik van de client controleert en 37 procent steun biedt bij, of beslist over de behandeling. Hiernaast bieden naasten ook emotionele ondersteuning, reageren op crisissen en nemen de rot van casemanager op zich. Het is belangrijk dat hulpverleners de taken die naasten op zich nemen erkennen. Ze kunnen dan de naasten ondersteunen in deze taken (Haenen et al., 2008). SP Oktober2014 I 17
Het belang voor de naasten 'Het gaat helemaal niet goed met mijn dochter. Ze komt vaak bij ons langs, ploft op de bank, praat in zichzelf. Ik voel me soms bedreigd. Ik merk dat ik er niet tegen kan. Het gaat niet goed met haar en ook niet met mu!. Ik heb ook het gevoel dat jullie niet naar mif luisteren. Ik denk dat jullie denken dat het veel beter met haar gaat dan wat ik vertel' (Klaassen, 2014). Kind, ouder, grootouder, partner, broer/zus, vrienden, buren of collega's van de client kunnen een belangrijke rol spelen in het hulpverleningsproces. Al eerder in dit artikel is benoemd dat de naasten van clienten met een psychische kwetsbaarheid vaak zwaar belast worden en kampen met veel stress. Hierdoor is er een vergrootte kans dat zij zelf problemen ontwikkelen en hulp nodig hebben (Van Erp et al., 2009). Van de KOPP kinderen (Kind van Ouders met Psychiatrische Problemen) ontwikkelt 30 procent zelf een langdurig psyschisch probleem. Het is voor een KOPP kind extra zwaar wanneer de zieke ouder nog steeds zorg vraagt. Het is dan erg moeilijk voor het kind om aandacht te besteden aan het eigen leven (Stichting Labyrint in perspectief, 2012). Door de juiste begeleiding te bieden zijn deze problemen te voorkomen. Door verschillende interventies kan de hulpverlening de kans dat naasten zelf problemen ontwikkelen verkleinen. Zo hebben naasten vaak behoefte om blijvend op de hoogte te worden gehouden van het hulpverleningsproces van de client. Ook is er vaak behoefte aan persoonlijke ondersteuning (Drapalski at al, 2008). Andere voorbeelden van interventies die ingezet kunnen worden door de hulpverlening om naasten te oudersteunen zijn lotgenotencontact, psycho-educatie en individuele familie ondersteuning (Van Erp et al., 2009). Daarnaast is het belangrijk dat de hulpverlener zich ervan bewust is dat naasten niet altijd weten waarom ze geen informatie krijgen over de client. Het is belangrijk om naasten op tijd te informeren over de geheimhoudingsplicht. Deze geheimhoudingsplicht houdt in dat er in de wet is vastgesteld wat de hulpverlener wel of niet mag vertellen. Daarnaast is in het familiebeleid opgenomen wat wel en niet verteld mag worden aan de naasten (Landelijke stichting familievertrouwenspersoon, 2013). Het belang voor de client vind het veel fijner als mijn moeder mu ondersteunt door te zeggen: "Is het een idee dat jij deze week stofzuigt?" Oat he/pt en stimuleert me veel meer dan als ze zegt: "Deze week moet je weer stofzuigen, het is zo'n rotzooi in je huis' (Klaassen, 2014). Naasten zijn een belangrijke hulpbron voor clienten met een psychische kwetsbaarheid (Van Erp et al., 2009): 'Investeren in familie is investeren in de client'. De naasten zijn een informatiebron voor de hulpverlening zodat ze het herstelproces van de client kunnen bevorderen. Ook nemen naasten een andere vorm van ondersteuning op zich. Naasten bieden ook emotionele ondersteuning. Deze ondersteuning kan herstelbevorderend zijn voor de client (Haenen et al., 2008). Het onderzoek van Linszen en Dingemans (2010) bewijst dat aandacht en ondersteuning van naasten de opname duur van de client verkort. Ook zijn de herstelverwachtingen van het ziekteproces van de client gunstiger en is de totale behandeling goedkoper. Naasten zijn een continue factor in het leven van de client. Zij kunnen de client hierdoor hoop op verbetering bieden en een gevoel geven van veiligheid en steun (Haenen at al., 2008). 18 I SP Oktober 2014
Naasten dragen bij aan het mentale welbevinden van de client. De client voelt zich vaak prettiger met naasten in de buurt. Daarnaast zorgen naasten voor gezelligheid in het leven van de client, belangrijk om sociaal-isolement van de client tegen te gaan (Ypsilon, 2007). Naasten bieden steun en zijn een stimulans voor de client en kunnen advies geven wanneer dit nodig is. Daarbij komt dat contact met naasten de client het gevoel geeft, ondanks dat er veel gebeurd is, deze wel dezelfde persoon is gebleven met een eigen geschiedenis, persoonlijkheid, wensen en behoeftes (Rob Giel Onderzoekscentrum, 2009). Door de verschuiving van klinische zorg naar ambulante zorg is de mogelijkheid voor de hulpverlening om op tijd problemen te signaleren weg. Hier nemen naasten en belangrijke rol op zich. Zij zullen als eerste signaleren dat het niet goed gaat met de client (Van Busschbach et al., 2009). Het is voor de client dan van belang dat naasten weten hoe ze hier mee om moeten gaan en bij wie ze met dit specifieke probleem terecht kunnen. Als naasten dit niet weten kan dit nadelig uitvallen voor de client. Er zijn verschillende methoden en hulpmiddelen ontwikkeld die de hulpverlening handvatten biedt om naasten te betrekken en ondersteunen bij het hulpverleningsproces van de client. Hieronder worden drie hulpmiddelen besproken, die de GGZ instellingen kunnen ondersteunen in het implementeren van familiebeleid De triadekaart De triadekaart is een product van de vereniging Ypsilon (2007). Ypsilon is een vereniging van familieleden en naasten van mensen met een verhoogde kwetsbaarheid voor psychose. De triadekaart is ontwikkeld om het werken in de triade gemakkelijker te maken. Het is een hulpmiddel om verschillende belangrijke onderwerpen bespreekbaar te maken met de naasten, de client en de hulpverlening. De triadekaart maakt duidelijk waarin naasten een bijdrage kunnen leveren aan de hulpverlening en welke ondersteuning zij daar zelf bij nodig hebben. Ook geeft de triadekaart aan welke taken er nog uitgevoerd zouden moeten worden. Al met at geeft de triadekaart een beeld van het verloop van het hulpverleningsproces. De triadekaart bevat een uitgebreide lijst aan taken. De client, de hulpverlening en de naasten kunnen aankruisen welke taken ze met elkaar willen bespreken. In het gesprek nemen de betrokkenen de aangekruiste taken door en worden er afspraken gemaakt over onder andere het vervolg en de ondersteuning die nodig is bij deze taken (Ypsilon, 2007). Uit een onderzoek van Het Rob Giel Onderzoekscentrum (2009) bleek dat clienten, hulpverleners en naasten enthousiast zijn over de triadekaart. Het blijkt dat de triadekaart heeft bijgedragen aan het verbeteren van het contact tussen de client, hulpverlening en naasten. Sommige hulpverleners kregen door middel van de triadekaart voor het eerst contact met belangrijke naasten. Volgens de hulpverlening voelden naasten zich, door gesprekken met behulp van de triadekaart, gehoord en erkend. Ook was het voor hen gemakkelijker geworden om vragen te stellen aan de hulpverlener. Tweederde van de naasten waren voor het landelijk invoeren van de triadekaart. Familievertrouwenspersoon Om familiebeleid beter in te kunnen zetten is een familievertrouwenspersoon nodig. Als het contact met de hulpverlening verstoord is kan de familievertrouwenspersoon hierin bemiddelen. SP Oktober2014 I 19
De familievertrouwenspersoon ondersteunt naasten van de client. Zij begeleidt de naasten in het contact met de hulpverlening. De familievertrouwenspersoon gaat ook in gesprek met naasten over hun ervaringen met de hulpverlening. Ze geeft voorlichting over verschillende psychiatrische stoornissen. Ze geeft voorlichting overbehandelmogelijkheden. Ze signaleert problematiek bij naasten en verwijst naar organisaties (Landelijke stichting familievertrouwenspersoon, 2013). De familievertrouwenspersoon geeft vorm aan het familiebeleid van de GGZ-instellingen. Daarnaast geeft zij de hulpverlening inzicht in de knelpunten vanuit het familieperspectief. De familievertrouwenspersoon is in dienst van de Landelijke Stichting Familievertrouwenspersonen (LSFVP) (2013). Zij is onafhankelijk van GGZ organisaties. In 2015 zijn GGZ organisaties wettelijk verplicht een onafhankelijke farnilievertrouwenspersoon in dienst te hebben. Dit recht is opgenomen in de nieuwe Wet Verplichte Geestelijke Gezondheidszorg (Landelijke stichting Familievertrouwenspersoon, 2013). Meetlat familiebeleid Om in de toekomst te kunnen checken of familiebeleid beter wordt uitgevoerd in GGZ organisaties heeft de werkgroep Familiebeleid van Impact een meetlat ontwikkeld die teams en locatiemanagers kunnen gebruiken als hulpmiddel om in het eigen team te checken hoe het team omgaat met familiebeleid. De meetlat helpt hulpverleners scherp te blijven. De meetlat is gebaseerd op de criteria voor familiebeleid vanuit client- en familieperspectief van het Landelijke Platform GGZ (2011). De onderwerpen van de meetlat gaan over het informeren, bejegenen, betrokkenheid, ondersteuning en bereikbaarheid van de hulpverleners (Van Kouwen, 2014) Toekomstige hulpverleners Misschien wet de belangrijkste factoren die van invloed zijn op het implementeren van familiebeleid zijn de toekomstige hulpverleners. Zoals at eerder in dit artikel is benoemd, zijn de hulpverleners, die nu werkzaam zijn in de GGZ organisaties, geschoold om naasten op afstand te houden (Van Bovenkamp TrapPenburg, 2008). Studenten die nu studeren aan een sociale opleiding leren veel meer over het betrekken van naasten. Studenten die nu studeren aan een Social Work opleiding leren over methodieken die gebruik maken van de kennis en betrokkenheid van naasten, bijvoorbeeld over de methodiek Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen (SRH). "Zo Deze worden methodiek is door Den Hollander en Wilken (2011) beschreven in het boek: De SRH gaat er vanuit dat een client nooit alleen staat. Er is clienten altijd een burgers". wisselwerking tussen de client en zijn naasten. Ook leren Social Work studenten over de methodiek herstel ondersteunende zorg (HOZ). Droes en Witsenburg (2012) beschrijven deze methodiek in het boek: "Herstelondersteunende zorg; Behandeling, rehabilitatie en Zo zegt de ervaringsdeskundigheid als hulp bij herstel en psychische aandoening". HOZ dat het belangrijk is dat de hulpverlener de ondersteuning die naasten de client geven herkent, benut en stimuleert. Toekomstige hulpverleners kunnen straks - wanneer zij werken bij GGZ organisaties - hun kennis en vaardigheden met etrekking tot het begeleiden en betrekken van naasten overbrengen op collega's. Toekomstige professionals kunnen een belangrijke rot spelen bij de omslag die GGZ organisaties nog moeten maken met etrekking tot familiebeleid. Toekomstige hulpverleners zullen een belangrijke rot spelen bij het schrijven en implementeren van familiebeleid. 20 1SP Oktober 2014
Conclusie Er moet nog veel gebeuren om familiebeleid te doen slagen. Vooral het besef van het belang van het betrekken van naasten moet bij GGZ organisaties en hulpverleners gaan wortelen. Al met al is het belangrijk dat contact met naasten een onderdeel wordt van de behandeling van de client. Dit is belangrijk voor de verschillende betrokken partijen. Voor de maatschappij zal het betrekken van naasten kosten besparen en problemen bij naasten, die zelf een risico groep zijn voor psychische klachten, voorkomen. Voor de hulpverlening is het betrekken van naasten een belangrijke bron van informatie en een hulpmiddel om het herstelproces van de client te bevorderen. Voor de naasten zelf is het belangrijk dat ze ondersteund worden om zelf geen risico te lopen om psychische klachten te ontwikkelen. Voor de client is het betrekken van naasten een must. Naasten nemen een belangrijke rot op zich in het leven en het herstelproces van de client. Gelukkig zijn er goede hulpmiddelen en ontwikkelingen die het implementeren van familiebeleid zullen ondersteunen. Het gebruik van de triadekaart, de meetlat familiebeleid en een familievertrouwenspersoon zal organisaties handvatten bieden om familiebeleid in werking te stellen. Daarnaast is er een grote rot weggelegd voor toekomstige hulpverleners. Zij kunnen hun kennis en vaardigheden overbrengen en zo een grote omslag maken in de werkwijze van huidige GGZ organisaties. Literatuurlijst Boeken, artikelen en rapporten Bovenkamp, H.van.de., Trappenburg,H. (2008). Niet alleen de patient centraal: over familieleden in de geestelijke gezondheidszorg. Instituut Beleid en Management Gezondheidszorg, Erasmus MC Universitair Medisch Centrum Rotterdam. Ontleend aan http://www.ypsilon.org/download/?id=7834423 Busschbach, J.T.van., Wolters, K.J.K., Boumans, H.P.A.T. (2009). Betrokkenheid in kaart gebracht: ontwikkeling en gebruik van de triadekaart in de GGZ. Rob Giel Onderzoekcentrum. Nummer 20. Ontleend aan www.ypsilon.org/download/?download=1&id=11600324 Erp, N.van., Place, C., Michon, H. (2009) Familie in de langdurige GGZ: Deel 1: interventies. Trimbos Instituut. Ontleend aan http://www.trimbos.n1/"imedia/themas/4_behandeling_reintegratie/familie0/020incy020de0/0 201angdurige0/020GGZ0/020deel%2010/020Interventies.ashx Drapalski, A., Marschall, T. Seybolt, D. Medolf, D., Peer, J.,Leith, J., Dixon, L. (2008). Unmet Needs of families of adults with mental illness and preferences regarding familie services. Psychiatric services, 59. Ontleend aan http://journals.psychiatryonline.org/article.aspx?articleid=99457 Droes, J. Witsenburg, C. (2012). Herstelondersteunende zorg, Behandeling, rehabilitatie en ervaringsdeskundigheid als hulp bij herstel van psychische aandoeningen. Amsterdam: uitgeverij SWP Haenen, J., Fox, H., Meijer, A., Veen. P. (2008) De rol van samenwerken in de triade client, familie, hulpverlener in het herstellen met een psychiatrische ziekte. Familie als Bondgenoot. Ontleend aan http://www.hardzaak.eu/pix/triadesamenwerking.pdf Hollander,1-1,den., Wilken, J.P. (2012). Zo worden clienten burgers: Praktijkboek Systematisch Rehabilitatiegericht Handelen (3e dr.). Amsterdam: uitgeverij SWP Klaassen, H-W.(2011) Familie begeleiding in delangdurige psychiatrie. GGZ Noordholland. Ontleend aan http://www.ypsilon.org/download/?id=18250373&download=1. Klaassen, H-W.(2014). Bondgenoten; Hoe familieleden en hulpverleners in de psychiatrie kunnen samenwerken. Amsterdam: uitgeverij Boom Kotter, J. P. (2011). Leiderschap bij verandering (17e dr.). Den Bosch: Uitgeverij BIM Media BV. Kouwen, J.van. (2014) Familie in beeld. Tijdschrift GGZ Breburg. Landelijk Platform GGZ.(2011). Criteria familiebeleid: vanuit client- familie perspectief. Familieraden SLKF. Ontleend aan http://www.invoorzorg.nl/docs/ivz/informatiecentrum/professionals/1-2_criteria_ familiebeleid_vanuit_clienten_en_familleperspectief juli_2011.pdf SP Oktober2014 I 21
Landelijk Platform GGZ. (2012). Visiedocument familie-ervaringsdeskundigen. Yspilon, Ontleend aan Phrenos, Landelijke Koepel Familieraden, Familie als Bondgenoot. http://www.in voorzorg.nl/docs/ivz/informatiecentrum/professionals/b-5_visiedocument_fam ilie-ervaringsdeskundige.p Lenior, E.L., Dingemans, P.M.A.3., df. Schene, A.H., Hart, A.A.M., Linszen, D.H. (2002) The course of parental expressed emotion and psychotic episodes after family intervention in Schizophrenia Research, 57. Ontleend aan recent-onset schizophrenia.a longitudinal study. http://ww w.schres-journal.com/article/s0920-9964(01)00305-x/fulltext (2006).Familie in de GGZ:Partner in zorg Van beleid near uitvoering. Lier, Expertisecentrum W. van; mantelzorg. Vilans en MOVISIE/Expertisecentrum Mantelzorg Linszen, D.H Dingemans, P.M.A.3. (2010). Rapport resultaten Presentatie Landelijk tijdens congres platform van Landelijke stichting familie vertrouwenspersoon 23 november 2010. GGZ. Meldpunt Meld je Zorg van het Landelijke Platform GGZ. (2011). FACTSHEET Uitkomsten van de enquete familiebeleid. Meld je Zorg. Ontleend aan http://www.p Rijksoverheid. latformggz.n1/ipggz/download/podium/familie-de-ggz-factsheet1-3-def,pdf (2012). Bestuurlijk Akkoord Toekomst GGZ 2013-2014. Ontleend aan http://www.r ijksoverheid.nl/documenten-en-publicaties/rapporten/2012/06/18/bestuurlijk-a kkoord-toekomst-ggz-2013-2014.html Rob Giel Onderzoekscentrum; RG0c. (2009). Familie/traidekaart; onderzoek naar het gebrulk en ervaringen met de eerste versies. RG0c. Ontleend aan http: //www.ypsilon.org/download/?download-1&id-12318061. familie moet je het hebben'. Landelijk Platform GGZ. Rooijen, L. P. (2012). Congres 'van Ontleend aan http://www.pla tformggz.n1/ipggz/download/familiebeleid/verslag-familiecongres-05-11-2012.pdf. Ministerie van Trimbos Instituut. (2012). Ambulantisering Trendrapportage GGZ. Ontleend aan Volksgezondheid, Welzijn en Sport. http://www.r ijksoverheid.nl/bestanden/documenten-en-publicaties/rapporten/2013/08/28/a mbulantisering/ambulantiser Verhaegh, M..I.M., Bongers, ing.pdf. I.M.B., Kroon H.(2007) Assertive Community treatment bij Tijdschrift voor psychiatrie nummer 49. patienten met een eerste psychose. Ypsilon. (2007). De rol van de familie bij de behandeling van schizofrenie en psychoses. Ontleend aan VSB Fonds, Fonds Psychische gezondheid. Visie Sheet Ypsilon. http: //www.ypsilon.org/download/?id:=18372536&download=1. Ypsilon. Ontleend aan www.ysilon.n1 Ypsilon. (2007). De triadekaart/ de familiekaart. Websites Geraadpleegd op 18 februarie 2014 Stichting Labyrint in perspectief (2012) Hulp voor wie. via http://labyrint-in-perspectief,n1/voor-wie/ Landelijke stichting familievertrouwenspersoon (2013). Informatie voor familie, informatie Geraadpleegd op 18 februari 2014 via voor professionals. https://www.isfvp,n1/page/780/pr ofessionals-in-de-ggz.html Ypsilon. (2014). Vereniging van familieden en naasten van mensen met een verhoogde Geraadpleegd op 24 februari 2014 via. www.ypsilon.n1 kwetsbaarheid voor psychose. 22 I SP oktober 2014