ArbeidsErvaring Project 2014-2015 DUURZAAMHEID Een project in het kader van arbeidservaring en duurzaamheid voor 3 e klassen HAVO en VWO van het Revius Lyceum Doorn Naam: Klas:..
2 VOORWOORD Het Arbeidservaring- en duurzaamheidsproject In het derde jaar HAVO en VWO vindt het ArbeidsErvaring Project, kortweg het AEP, plaats. Tijdens dit project ga je ervaring op doen met verschillende aspecten van arbeid en arbeidsomstandigheden. Je hebt misschien al een krantenwijk of een baantje voor de zaterdag maar je zult ervaren dat het AEP toch echt anders is. Voor het AEP zoek je zelf een stageplaats bij een bedrijf of organisatie en ga je gedurende 4 dagen werken. Hoe is het om elke dag te werken en kennis te maken met veel meer zaken die bij werken komen kijken? Dat is vaak een heel ander verhaal. Tijdens het AEP ga je bovendien onderzoeken in hoeverre het bedrijf of de instelling waar je werkt met duurzaamheid bezig is. Natuurlijk word je niet in het diepe gegooid. Na de herfstvakantie ga je gedurende drie mentorlessen (en thuis natuurlijk) aan de slag met teksten en opdrachten over duurzaamheid die je in dit boekje aantreft. Daarnaast zal het thema duurzaamheid ook tijdens lessen economie, scheikunde, natuurkunde en aardrijkskunde aan de orde komen. Het ArbeidsErvaring Project bestaat dus uit twee delen: deel 1, na de herfstvakantie, noemen wij de bewustwordingsfase, waarin je in grote lijnen leert wat duurzaamheid is en deel 2, vanaf begin december, de fase waarin jij een stageplaats gaat zoeken, je voorbereidt op je stage en waarin je stage plaatsvindt (april 2015). Je krijgt dus ook twee boekjes. Het eerste boekje heb je nu in je hand, het tweede boekje krijg je in december. Mocht je tussentijds vragen hebben dan kun je ons natuurlijk altijd bereiken. Veel succes! De heer S. Youssef Mevrouw J. Franse Mevrouw N. Wieringa
3 INHOUDSOPGAVE INLEIDING, WAAR GAAT DUURZAAMHEID OVER BLZ 4 OPDRACHTEN LES ÉÉN BLZ 5 OPDRACHTEN LES TWEE BLZ 9 OPDRACHTEN LES DRIE BLZ 14 EXTRA OPDRACHTEN BLZ 19
4 INLEIDING Waar gaat duurzaamheid over? Iets wat duurzaam is, gaat lang mee. Het wordt gemaakt of gedaan op een manier die rekening houdt met toekomstige generaties. Duurzaamheid gaat dus over genoeg voor iedereen en voor altijd. Enough 4 all 4 ever. Officieel gaat het over: voorzien in de behoeften van hedendaagse generaties zonder het voor toekomstige generaties onmogelijk te maken in hun behoeften te voorzien. Daarbij moeten we een optimum zien te vinden tussen People, Planet en Profit (PPP ofwel Triple P), we moeten een balans zien te vinden tussen de belangen van mensen, zoals welzijn en gezondheid, eerlijk loon en menswaardige levens- en werkomstandigheden, het behoud van het leven op aarde, de dieren en planten in de natuur, en naar geld / een inkomen / een gezonde economie. Nu gaat de economie, de financiële winst, nog vaak boven de andere twee en zijn we bezig de aarde te plunderen en mensen uit te buiten. De balans is in onze tijd erg uit evenwicht. Maar ondernemers, wetenschappers, politici en gewone mensen thuis of op het werk zoeken naar manieren om duurzaam voldoende voedsel, energie, drinkwater en grondstoffen te kunnen creëren. Niet alleen voor nu levende mensen, maar ook voor volgende generaties. Niet alleen in ons land, maar over de hele wereld. Ook jij kunt daarin een rol spelen. Hoe? Om met een cliché te beginnen: verbeter de wereld en begin bij jezelf. Wat weet jij van duurzaamheid en hoe duurzaam ben jij bezig? Dit boekje helpt je om je kennis over duurzaamheid te vergroten en je bewuster te maken van je eigen gedrag ten opzichte van duurzaamheid. Natuurlijk kunnen wij niet alle aspecten van duurzaamheid behandelen. Maar alle beetjes helpen toch? Tijdens lessen economie, scheikunde, natuurkunde en aardrijkskunde zal duurzaamheid dit schooljaar ook aan de orde komen. Tijdens je stage in april (2015) ga je kijken in hoeverre het bedrijf/de instelling waar jij stage loopt met duurzaamheid bezig is maar daarover later meer. De komende drie mentorlessen ga je aan de slag met deel één van dit boekje en maak je de opdrachten die hierin staan. Succes!
5 Opdrachten les één http://www.duurzaammbo.nl/index.php/filmpje-met-de-basis We beginnen met een algemeen filmpje over duurzaamheid. Nadat je het filmpje hebt bekeken, beantwoord je onderstaande vragen. Als je een antwoord niet weet, kun je het filmpje nog eens bekijken. De onderwerpen staan in de volgorde waarin ze in het filmpje voorkomen. Vragen bij het filmpje 1. De wereldbevolking groeit en het energieverbruik per persoon neemt toe. Fossiele brandstoffen kunnen aan de grotere vraag naar energie voldoen. a. Bij de verbranding van fossiele brandstof komt CO2 vrij. Wat is het gevolg van het vrijkomen van deze stof? b. Wat zijn alternatieven voor het gebruik van fossiele brandstoffen? 2. De CO2-concentratie in de atmosfeer is de afgelopen tientallen jaren steeds hoger geworden. Deze lijn heeft een zaagvorm: elk jaar schommelt de CO2-concentratie. In de winter stijgt de CO2-concentratie en in de zomer daalt hij. Waardoor wordt deze schommeling veroorzaakt? 3. Wat zijn gevolgen van de stijging van de temperatuur? (noem er minstens twee)
6 4. Wat zijn manieren om te voorkomen dat mensen niet meer uitgebuit worden maar eerlijk loon krijgen en kinderen niet moeten werken maar naar school kunnen? 5. Duurzame ontwikkeling kijkt naar de drie P's, naar triple P. Waar staan die drie P's voor? 6. Duurzame ontwikkeling tracht een optimum te vinden in de drie P's. a. Waarmee zal het slecht gaan als je alleen maar kijkt naar de economie? b. Waarmee zal het slecht gaan als je alleen naar kijkt naar de natuur? 7. In verschillende landen van Afrika vinden onlusten plaats tussen verschillende stammen. Zo'n land krijgt dan vaak een negatief reisadvies. Je bent dan niet meer verzekerd indien je naar zo'n land gaat. Wat heeft dat voor gevolgen daar voor de economie, sociaal en voor de natuur?
7 8. Duurzame ontwikkeling kijkt ook naar onze kinderen en hun kinderen, dus onze kleinkinderen. Zij willen ook een aarde met grondstoffen, natuur en waarin we samen op een prettige manier kunnen leven. Wat zal er gebeuren indien er geen aardolie meer op aarde is? Bekijk waar aardolie allemaal voor gebruikt wordt en schat in wat er gebeurt als er geen olie meer is (geschat in 2045). 9. Wat zouden we nu al moeten doen om het bovenstaande probleem te voorkomen? 10. Net als dat de biodiversiteit op het land afneemt door de kap van regenwouden, neemt de biodiversiteit in zee af door overbevissing. Veel te veel vissen worden in een keer weggevangen zodat er niks meer overblijft. Door duurzaam te werk te gaan door niet te veel tegelijk weg te vangen, dien je doelen uit alle drie de categorie: planet, people en profit. Behalve dat de biodiversiteit niet verder af zal nemen (Planet) zijn er nog economische voordelen (Profit) en positieve gevolgen voor mensen (People).
8 a. Wat zijn de gevolgen voor mensen? b. Waarom is het economisch aantrekkelijk (op de lange duur)?
9 Opdrachten les twee VOETAFDRUK De voetafdruk (ook wel mondiale of ecologische voetafdruk genoemd) is de ruimte die we per persoon innemen op aarde. Deze ruimte wordt berekend op basis van jouw levensstijl. Alles wat je consumeert kost namelijk ruimte. Eten en drinken neemt bijvoorbeeld ruimte in beslag, omdat het verbouwd en vervoerd moet worden. Maar ook papiergebruik (denk aan bomen kap) en energieverbruik (CO2 uitstoot) kosten veel ruimte. Ben jij je bewust van wat je eet en drinkt, wat je uitprint en wanneer je de bus, tram, fiets of auto neemt? De gevolgen van jouw gedrag kunnen met de voetafdruk in een getal worden uitgedrukt. Dit getal geeft aan welk stukje van de aardbol jij in beslag neemt. De voetafdruk is wereldwijd de afgelopen jaren sterk is gestegen. Als we zo doorgaan zijn er twee aardbollen nodig! Nederland en de wereld Nederland is een rijk land met een hoge levenstandaard. We zijn gewend aan een luxe levensstijl. De gemiddelde Nederlander heeft hierdoor een voetafdruk van 4,1 hectare. Dat is 41.000 m2 ofwel 8 voetbalvelden. Een flinke lap grond, maar wat zegt dit nu? Als we alle beschikbare ruimte op aarde eerlijk verdelen over alle mensen, zonder dat de aarde uitgeput raakt, dan is er 1,8 hectare (3 voetbalvelden) per persoon beschikbaar. Dit noemen we het Eerlijk Aarde-aandeel. De gemiddelde voetafdruk van alle mensen op de wereld is nu 2,7 ha. Dat is dus een stuk meer dan het Eerlijk Aarde-aandeel van 1,8 ha! We verbruiken met z n allen dus meer dan de aarde te bieden heeft. Anders gezegd: we maken de natuurlijke reserves van de aarde op. En helaas kan de natuur deze reserves niet meer op tijd aanvullen. Er zijn grenzen aan het gebruik van de aarde en aan onze manier van leven. Die grenzen worden iedere dag overschreden. We leven op een te grote voet! Wat voor soort voetafdruk laat jij achter? Als je de volgende vragenlijst invult, kun je je eigen mondiale voetafdruk berekenen. Probeer zo eerlijk mogelijk te antwoorden. Achter de antwoorden staat tussen haakjes het desbetreffende getal dat je aan het eind van de test bij elkaar moet optellen. Voor een digitale berekening kun je terecht op www.voetafdruk.nl. Daar kun je ook je voetafdruk vastleggen. Kijk ook eens op www.jma.org
10 A. Je eigen gebruik 1. Hoeveel liter zuivel (melk, karnemelk, toetjes etc.) gebruik je per week? Meer dan 5 liter (10) Tussen 4 en 5 liter (8) Tussen 3 en 4 liter (6) Tussen 2 en 3 liter (4) Minder dan 2 liter (2) Geen (0) 2. Hoeveel gram kaas en kaasproducten eet je per week? Meer dan 450 gram (10) Tussen 350 en 450 gram (8) Tussen 250 en 350 gram (6) Tussen 150 en 250 gram (4) Minder dan 150 gram (2) Geen (0) 3. Hoeveel gram vlees eet je per week, inclusief vleessnacks tussendoor en vleeswaren op brood? Meer dan 1500 gram (30) Tussen 1000 en 1500 gram (24) Tussen 500 en 1000 gram (18) Tussen 100 en 500 gram (12) Minder dan 100 gram (4) Geen (0) 4. Hoe vaak per maand eet je eten uit blikjes, diepvriesproducten en kant-enklaarmaaltijden? Meer dan 11 keer (10) Tussen 8 en 11 keer (8) Tussen 5 en 8 keer (6) Tussen 2 en 5 keer (4) Minder dan 2 keer (2) Geen (0) 5. Hoeveel stuks kleding koop je per jaar? Meer dan 24 (10) Tussen 16 en 24 (8) Tussen 8 en 16 (6) Minder dan 8 (4) Nauwelijks of tweedehands (2)
11 6. Ga je weleens met het vliegtuig op vakantie? Ja, meerdere malen per jaar buiten Europa (20) Ja, meerdere malen per jaar binnen Europa (16) Ja, een keer per jaar buiten Europa (16) Ja, een keer per jaar binnen Europa (12) Ja, ongeveer eens per 3 jaar binnen Europa (8) Ja, ongeveer eens per 5 jaar binnen Europa (4) Nooit (0) 7. Ga je weleens met de auto, bus of trein op vakantie? Auto Ja, meer malen per jaar ver weg (bv. Spanje) (10) Ja, meer malen per jaar redelijk dichtbij(8) Ja, eens per jaar ver weg (8) Ja, eens per jaar redelijk dichtbij (6) Ja, eens per 3 jaar redelijk dichtbij (4) Ja, eens per 5 jaar redelijk dichtbij (2) Nooit met de auto, bus of trein (0) Trein of bus Ja, meer malen per jaar ver weg (bv. Spanje) (5) Ja, meer malen per jaar redelijk dichtbij(4) Ja, eens per jaar ver weg (4) Ja, eens per jaar redelijk dichtbij (3) Ja, eens per 3 jaar redelijk dichtbij (2) Ja, eens per 5 jaar redelijk dichtbij (1) Nooit met de auto, bus of trein (0) 8. Hoeveel kilometer reis je per jaar met de auto naar bijvoorbeeld school, je bijbaantje sportwedstrijden, vrienden/familie etc. (zonder vakanties)? Auto Meer dan 20.000 km (20) Tussen 15.000 en 20.000 km (16) Tussen 10.000 en 15.000 km (12) Tussen 5.000 en 10.000 km (8) Tussen 1.000 en 5.000 km (4) Minder dan 1.000 km (2) Geen (0)
12 Openbaar vervoer Meer dan 20.000 km (10) Tussen 15.000 en 20.000 km (8) Tussen 10.000 en 15.000 km (6) Tussen 5.000 en 10.000 km (4) Tussen 1.000 en 5.000 km (2) Minder dan 1.000 km (1) Geen (0) * Als je met meer mensen in de auto zit, mag je het aantal kilometers door dat aantal delen Tussenstand A =. punten B. Gebruik bij je thuis Bij de volgende vragen mag je de punten delen door het aantal personen waarmee je het gebruik deelt: 9. Hoeveel uur per dag kijk je televisie, ben je aan het computeren, aan het gamen en/of met je mobiel bezig?: meer dan 4 uur per dag (5) tussen 3 en 4 uur per dag (4) tussen 2 en 3 uur per dag (3) tussen 1 en 2 uur per dag (2) minder dan een uur per dag (1) 10. Hoeveel duurdere grote artikelen (bijv. meubels, elektrische apparaten, fietsen) worden er bij jou thuis per jaar gekocht? Meer dan 7 (10) Tussen 5 en 7 (8) Tussen 3 en 5 (6) Minder dan 3 (4) Nauwelijks of tweedehands (2) 11. Hoeveel boeken, tijdschriften, kranten en ander papier krijgen jullie wekelijks in je brievenbus? Meer dan 20 (10) Tussen 15 en 20 (8) Tussen 10 en 15 (6) Tussen 5 en 10 (4) Minder dan 5 (2) * Als jullie thuis reclamefolders toestaan, moet je dat als 2 punten extra rekenen
13 12. De gasrekening per maand is Hoger dan 135,- (12) Tussen 55,- en 135,- (10) Tussen 35,- en 55,- (6) Tussen 10,- en 35,- (4) Onder 10,- (2) * Een gemiddeld huishouden heeft een gasrekening tussen 35 en 55 per maand 13. De elektriciteitsrekening per maand is Hoger dan 90,- (12) Tussen 45,- en 90,- (8) Tussen 35,- en 45,- (6) Tussen 20,- en 35,- (4) Lager dan 20,- (2) * Een gemiddeld huishouden heeft een elektriciteitsrekening tussen de 35 en 45 per maand. * Als jullie natuurstroom of groene stroom gebruiken, mag je het aantal punten halveren Tussenstand B =. punten De berekening van je Voetafdruk Als je A en B bij elkaar optelt, kun je in onderstaand schema je voetafdruk vinden: -168= ±10,5ha -160= ±10,0ha -152= ±9,5ha -144= ±9,0ha -136= ±8,5ha -128= ±8,0ha -120= ±7,5ha -112= ±7,0ha -104 = ±6,5ha -96 = ±6,0ha -88 = ±5,5ha -80 = ±5,0ha -72 = ±4,5ha -64 = ±4,0ha -56 = ±3,5ha -48 = ±3,0ha -40 = ±2,5ha 24-32 = ±2,0ha -24 = ±1,5ha -16 = ±1,0ha Leef jij op grote voet of heb je juist een kleine voetafdruk? Wat is jouw voetafdruk? Is deze vergelijkbaar met de 'Eerlijke voetafdruk' (zie hiervoor)?
14 Opdrachten les drie Natuurlijk kun je jouw voetafdruk best verkleinen. Laten we beginnen met drie belangrijke hoofdlijnen die jijzelf thuis kunt aanpakken namelijk het verbruik van energie en water en de productie van afval. ENERGIE Een groot deel van het energieverbruik in huishoudens wordt bepaald door gedrag. Laat je lampen branden in ruimtes waar je niet bent, sta je lang onder de douche, zet je de verwarming een graadje lager of juist hoger? Als jij je bewust wordt van hoe je met energie omgaat kun je er ook iets aan veranderen. Maak onderstaande opdrachten 1. Welke energiesoorten worden bij jou thuis gebruikt? 2a. Gebruiken jullie thuis groene stroom?------------------------------------------------------------ 2b. Is groene stroom echt groen (milieuvriendelijk)? Motiveer je antwoord. 3. Bedenk vijf dingen die je zou kunnen doen om het elektriciteitsverbruik bij jou thuis/in jullie huishouden te verminderen en schrijf ze hieronder op 1) 2) 3) 4) 5) Bij de opdracht in week 1 is het gebruik van fossiele brandstoffen waaronder aardgas al aan de orde gekomen. Thuis kun je het gasverbruik natuurlijk ook flink beperken.
15 7. Noem drie maatregelen om zuiniger om te gaan met gas. 1) 2) 3) WATER Gemiddeld verbruikt een huishouden honderden liters drinkwater per dag. Het totale waterverbruik ligt twintig maal zo hoog. Dit verborgen water wordt bijvoorbeeld gebruikt bij de productie en transport van voedsel en producten. Het waterverbruik heeft een wereldwijde impact en brengt het totale ecosysteem in de wereld in gevaar. Een voorbeeld: de katoenteelt (kledingproductie) verbruikt jaarlijks 256 quintiljoen (dat is 256 met 30 nullen) liter water, 42 procent van al dat water wordt geïrrigeerd uit lokale rivieren en meren. Dit heeft een enorme impact op de natuur, het milieu in de omgeving en de mensen die van dat water afhankelijk zijn. Het Aralmeer op de grens van Kazachstan en Oezbekistan droogde zelfs helemaal op door de katoenteelt. Drinkwater is schaars en kostbaar. Meer dan een miljard mensen heeft geen beschikking over schoon drinkwater en dit aantal zal de komende jaren alleen maar stijgen. Voor de zuivering van water is veel energie nodig en als je je dan realiseert dat slechts 4 procent van ons kraanwater wordt gebruikt voor eten en drinken en het meeste water in ons land wordt gebruikt voor doeleinden waarvoor geen drinkwater kwaliteit noodzakelijk is, zul je begrijpen dat wij ook ons watergebruik moeten aanpassen. Ook hier is bewustwording van je eigen verbruik een eerste stap. 1. Waar bestaat het waterverbruik bij jou thuis uit (noem minimaal 5 ) 2. Hoeveel water denk je dat iemand gemiddeld per dag verbruikt? 3. Hoe lang sta je gemiddeld onder de douche per dag? Probeer nauwkeurig te meten. 4. Hoeveel water (in liter)gebruik je in de tijd dat je onder de douche staat?
16 5. Zoek op het internet hoeveel dm3 gas wordt gebruikt om één liter water te laten koken. 6. Wat is energie zuiniger en waarom? a. koud water op het gasfornuis aan de kook brengen voor het koken van twee eieren (tot de eieren hard gekookt zijn); b. eerst het water koken in een elektrische waterkoker en vervolgens de eieren in het gekookte water op het gasfornuis koken (tot de eieren hard gekookt zijn). -------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------- -------------------------------------------------------------------------------------------------------- 7. Geef aan hoe je water kunt besparen (minimaal 5). AFVAL Alleen al in Nederland produceren wij met z n allen in één jaar tijd zo n 63 miljoen ton afval. Daarmee kan de Amsterdam Arena 30 keer tot de nok toe gevuld worden. Gelukkig wordt een groot deel van dat afval inmiddels hergebruikt. Nederland is zelfs één van de koplopers als het om recyclen gaat. Het is daarbij belangrijk om je afval goed te scheiden. Afval wordt in de meeste gemeenten in Nederland gescheiden ingezameld. Die scheiding van afval begint ook bij jou thuis. Wat weet jij daar vanaf? Maak onderstaande opdrachten.
17 1. Waar bestaat het afval in een huishouden uit? Noem minimaal 4 ----- ----- ----- ----- 2. Kruis aan wat je met het volgende afval doet of zou moeten doen. Zoek eventueel op het internet (bijvoorbeeld afvalscheidingswijzer.nl) Afwasmiddelfles Oud bankstel Etensresten Stofzuigerzak Gloeilamp Elektrische tandenborstel Olie/frituurvet Tuinafval Verf Nagellak Batterijen Oude kleding Oude schoenen Lege flessen Lege cola fles Printer inkt Medicijnen Glasbak Groenbak Kringloop Grijze bak Plastic container Afval scheidings Station Anders 3. Hoe kun je thuis het afval beperken? Noem minimaal 4 ----- ----- ----- ----- 4. Ook overtollig voedsel wordt in grote hoeveelheden weggegooid. Niet alleen thuis maar ook in winkels. Op voorverpakte producten staat een code: Wat betekent THT --------------------------------------------------------------------------------------------- Wat betekent TGT --------------------------------------------------------------------------------------------- Kun je een product met de vermelding TGT ook na de genoemde datum nog veilig eten? -----
18 5. Noem (minimaal) twee producten die uit hergebruikt materiaal bestaan Tot slot: Maak een lijst van voornemens om duurzamer te gaan leven. Denk daarbij aan wat je kunt verbeteren aan jouw: Energieverbruik Benodigde voedsel Waterverbruik Manier van verplaatsen (verkeer) Afvalproductie (gebruik de ruimte hieronder om je lijst op te schrijven)
19 EXTRA OPDRACHTEN Voedselvragen over duurzaamheid In deze opdracht wordt getest wat jou kennis op het gebied van duurzame voeding is. Er worden verschillende vragen gesteld over de duurzame veeteelt en akkerbouw. Weet jij alle vragen al te beantwoorden? Om deze vragen te kunnen beantwoorden is het mogelijk om internet te raadplegen! 1. Op een biologische boerderij hebben de dieren een heel goed leven. Hoe heet de tegenhanger hiervan waarbij de dieren vaak binnen en in kleine hokjes leven? 2. Hoe heet het keurmerk dat in Nederland op alle biologische producten staat en aangeeft dat er geen bestrijdingsmiddelen en kunstmest zijn gebruikt bij de productie ervan? 3. In Nederland zijn ongeveer 750.000 vegetariërs. Wat eten zij niet? 4. Een Nederlander koopt gemiddeld 600 kilo eten. Hoeveel kilo wordt verspild doordat het direct in de prullenbak wordt gegooid, terwijl het nog prima is. (marge van 10 kilo)? 5. Vanwege de grote methaan-uitstoot (een broeikasgas) heeft de landbouw een groot aandeel in de wereldwijde broeikasgas-uitstoot. Hoeveel procent is dit in totaal? 6. Als je boodschappen doet staat op ieder product in welk land dit geproduceerd is. Waarom is het milieuvriendelijker om producten te kopen die dichter bij huis gemaakt zijn? 7. Waarom is het beter voor het milieu om aardbeien in de zomer te eten ipv met kerst in december? 8. Bij het kopen van keukenapparatuur kun je letten op het energielabel dat op het apparaat zit. Wat geeft dit label aan? 9. Op ieder ei staat een code gestempeld. De code begint altijd met het nummer 0, 1, 2 of 3 en geeft aan wat de leefomstandigheden zijn waarin de kip heeft geleefd. Eén van deze nummers geeft aan dat de kip helemaal biologisch leeft, welk nummer? 10. Sommige restaurants hebben het Marine Stewardship Council-keurmerk. Dat wil zeggen dat zij een bepaald product duurzaam inkopen. Welk product is dit? (bron JMA)