Initiatiefvoorstel Strengere aanpak bijstandsfraude Gemeenteraadsfractie Rotterdam Maarten van de Donk 29 oktober 2013
Inleiding Wie kan werken, hoort niet van een uitkering afhankelijk te zijn. Wie buiten eigen schuld toch niet aan het werk komt heeft recht op een inkomen op tenminste het bestaansminimum. Indien iemand redelijkerwijs niet ondersteund kan worden door zijn of haar sociale omgeving, neemt de gemeente deze rol op zich in de vorm van een bijstandsuitkering. Deze sociale voorziening vormt een grote kostenpost voor de gemeente. In 2012 verstrekte Rotterdam 550 miljoen euro aan bijstandsuitkeringen. De apparaatskosten bedroegen in 2012 ongeveer 65 miljoen euro. Als de kosten van de bijstand stijgen, bijvoorbeeld als het economisch minder gaat en er een ruime arbeidsmarkt is, wordt de voorziening onhoudbaar. Het is daarom belangrijk dat de gemeente fraude en misbruik effectief bestrijdt. Rotterdam telt momenteel ongeveer 36.000 bijstandsontvangers waarvan onbekend is hoeveel er onterecht een uitkering ontvangen. Buurgemeente Capelle aan den IJssel telde medio 2010 ongeveer 1900 bijstandsontvangers. Medio 2010 is in Capelle aan den IJssel gestart met een intensievere aanpak van bijstandsfraude. In 2011 werden 92 bijstandsuitkeringen beëindigd vanwege fraude en in 2012 betrof het 234 uitkeringen. Dit is 12,3 procent van het totaal aantal uitkeringen op het moment dat de intensieve aanpak begon. In 2012 bespaarde Capelle aan den IJssel ruim 3 miljoen euro door aanpak van fraude, terwijl Rotterdam jaarlijks 12 tot 13 miljoen euro bespaart door de aanpak van fraude. Aangezien Rotterdam ruim 8 keer meer inwoners heeft en ruim 15 keer meer bijstandsontvangers, doet Capelle aan den IJssel het relatief gezien veel beter dan Rotterdam. Een intensievere aanpak van bijstandsfraude kan dus tot een aanzienlijke kostenbesparing leiden. Ook uit oogpunt van eerlijkheid is fraudebestrijding van groot belang. Werkende Rotterdammers moeten er op kunnen vertrouwen dat de door hen betaalde belasting terecht komt bij de mensen die dat echt nodig hebben. Als men in de omgeving ziet dat bijstandsontvangers frauderen, dan neemt dat vertrouwen af. Dat is schadelijk voor het vertrouwen in de overheid in het algemeen en het draagvlak voor de bijstand in het bijzonder. Er is sprake van fraude wanneer bijstandsaanvragers of bijstandsontvangers de gemeente niet volledig en/of niet tijdig informeren over feiten en omstandigheden die van invloed zijn op het recht op bijstand. Om te kunnen spreken van fraude moet sprake zijn van opzet of nalatigheid. Om fraude uit te bannen is het nodig dat de gemeente een hoogwaardig handhavingssysteem hanteert en dat er een hoge spontane nalevingsbereidheid is. Hoewel dit voorstel zich richt op handhaving, doet dit niets af aan het belang van nalevingsbereidheid bij bijstandsontvangers. Bijstandsontvangers moeten het vanzelfsprekend vinden om de gemeente volledig en snel te informeren. Recentelijk is Rotterdam gestart met controles op uitkeringsfraude per wijk. Ook wordt meer aandacht besteed aan signalen van vermogen in het buitenland. Dit zijn goede maatregelen om fraude te bestrijden. In deze notitie wordt een aantal aanbevelingen gedaan om fraudebestrijding verder te verbeteren. Deze aanbevelingen zijn tot stand gekomen na werkbezoeken aan gemeenten waar door aangescherpt beleid het aantal bijstandsontvangers de laatste jaren is afgenomen en een werkbezoek aan de dienst SoZaWe van de gemeente Rotterdam. 1
Signalering Fraude kan zich voordoen vanaf het moment dat een uitkering wordt aangevraagd. De aanvrager verstrekt bij de aanvraag onjuiste informatie om: (1) ten onrechte een uitkering te ontvangen; of (2) om een hogere uitkering te ontvangen dan waar hij/zij recht op heeft. Fraude kan ook beginnen als iemand al enige tijd rechtmatig een uitkering ontvangt, maar hij niet doorgeeft dat zijn inkomsten hoger zijn geworden of dat hij/zij is gaan samenwonen. Signalen van fraude kunnen binnenkomen door middel van (1) vergelijking van gegevensbestanden (o.a. SUWI-net 1 ); (2) alerte medewerkers die signalen van fraude zien tijdens hun werk; en (3) tips van burgers. Vergelijking van gegevensbestanden Als een bijstandsontvangers inkomen uit arbeid opgeeft bij de belastingdienst, kan de gemeente dit in SUWI-net zien. Dit is een voorbeeld van witte fraude en relatief makkelijk op te sporen omdat de overheid reeds over de informatie beschikt die aantoont dat iemand geen recht heeft op een uitkering. Deze informatie is eenvoudig te raadplegen via SUWI-net of door gegevensbestanden met elkaar te vergelijken. Witte fraude is het laaghangende fruit bij de aanpak van fraude. In geval van witte fraude dient de gemeente altijd te proberen de onterecht ontvangen uitkering in zijn geheel terug te vorderen. Deze personen hebben immers inkomen of vermogen en kunnen daarmee het onterecht ontvangen bedrag terugbetalen. Door volledige terugvordering, ook wanneer dit de nodige moeite kost, geeft de gemeente een duidelijk signaal af dat fraude niet loont. Aanbeveling 1: De gemeente spoort 100 procent van de witte fraude op. De gemeente gebruikt hierbij niet alleen alle mogelijkheden van SUWI-net, maar de gemeente vergelijkt ook bestanden die nog niet aan SUWI-net zijn gekoppeld. De dienst Sozawe heeft als beleid dat voor 100 procent van de onterecht ontvangen uitkering een terugvordering wordt opgelegd, alsmede een boete ter hoogte van 100 procent van het onterecht ontvangen bedrag. Als een terugvordering is opgelegd, wil dat niet zeggen dat het bedrag ook daadwerkelijk is geïnd. Door alle mogelijke middelen in te zetten om dit bedrag daadwerkelijk te innen, geeft de gemeente een duidelijk signaal af dat fraude niet loont. Aanbeveling 2: Rapporteer in de bijstandsmonitor hoeveel procent van de opgelegde terugvorderingen door witte fraude, daadwerkelijk is geïnd en hoe andere gemeenten op dit vlak presteren. Streef er naar om tot de best presterende gemeenten van Nederland te behoren met betrekking tot het daadwerkelijk innen van onterecht ontvangen uitkeringen door witte fraude. 1 Het SUWI Gegevensregister is een systeem voor gegevensuitwisseling tussen UWV, belastingdienst en gemeentelijke sociale diensten. Op die manier kan de gemeente alle informatie op het terrein van sociale dienstprocessen volgen en heeft zo een betere grip op eventuele fraude. In SUWI kunnen onder andere de volgende gegevens geraadpleegd worden: (1) lopende en afgesloten arbeidsverbanden; (2) lopende en beëindigde uitkeringen; (3) werkgeversgegevens; (4) gevolgde opleidingen; (5) UWV werkplein inschrijvingsgegevens; (5) gegevens ex-partner; en (6) gegevens ex-uitkeringsgerechtigden. 2
Alerte medewerkers Het is belangrijk dat medewerkers signalen van fraude herkennen en doorgeven aan het opsporingsteam. De dienst Sozawe onderschrijft dat alertheid op fraude voor iedere medewerker van belang is. Door medewerkers die in contact komen met bijstandsontvangers te trainen in het herkennen van signalen van fraude krijgen zij niet alleen de nodige kennis, het benadrukt ook dat alle medewerkers een rol hebben om fraude tegen te gaan. De wijze waarop fraude wordt gepleegd veranderd constant. Om signalen van fraude te herkennen moeten medewerkers dus regelmatig geïnformeerd worden over veranderingen in het fraudegedrag en nieuwe werkwijzen van fraudeurs. Aanbeveling 3: Train alle medewerkers die in contact komen met bijstandsontvangers op het herkennen van fraudesignalen. Informeer hen regelmatig over nieuwe signalen van fraude. Benader langdurige bijstandsontvangers Wanneer iemand een uitkering aanvraagt wordt goed gekeken of iemand recht heeft op bijstand. Momenteel ligt de nadruk vooral op deze controle bij de poort, daar wordt veel mankracht op ingezet. De controle aan de poort lijkt op orde te zijn, maar er is veel minder controle op langdurige bijstandsontvangers Aangezien ook in de loop der tijd fraude kan ontstaan, is het van belang fraude bij langdurige bijstandsontvangers te voorkomen en op te sporen. Er zijn nog te veel bijstandsontvangers die jarenlang een uitkering ontvangen zonder dat er een gesprek is met een medewerker van Sozawe en zonder dat Sozawe hen benadert om actief aan hun terugkeer op de arbeidsmarkt te gaan werken. Langdurig een klein inkomen ontvangen en het gevoel dat de gemeente toch niet naar je omkijkt, vormt een omgeving waar fraude kan ontstaan. Toen de gemeente Rotterdam vorig jaar alle bijstandsontvangers opriep zich in te schrijven bij het UWV, hebben sommigen nooit gereageerd, ondanks meerdere herinneringen. De gemeente heeft daarop de uitkering beëindigd. Een oproep aan alle langdurige bijstandsontvangers waarop zij moeten reageren, is een effectieve methode om uitkeringen te beëindigen van personen die dat niet nodig hebben. Tevens voorkomt dit het gevoel dat Sozawe niet naar je omkijkt. De gemeente Nieuwegein heeft goede ervaringen met een project in samenwerking met een uitzendbureau. Langdurige bijstandsontvangers werden uitgenodigd om vrijwillig deel te nemen aan een project waarbij het uitzendbureau hen probeerde te koppelen aan een werkgever. Het aantal langdurig bijstandsontvangers dat via het project een baan vond, was hoger dan verwacht. Door langdurige bijstandsontvangers te benaderen voor een project waarbij ze worden gekoppeld aan een werkgever of werkervaring op kunnen doen en waarbij ze moeten reageren op de oproep, kan het aantal onnodige uitkeringen omlaag. Enerzijds omdat mensen die kunnen werken via het project een baan vinden. Anderzijds omdat van mensen die niet reageren de uitkering beëindigd wordt. Aanbeveling 4: Zorg dat langdurige bijstandsontvangers vaker worden benaderd door Sozawe, waarbij zij moeten reageren. Beëindig de uitkering als iemand, ondanks herinneringen, niet reageert. 3
Woonfraude De bijstandsuitkering voor twee alleenstaanden is hoger dan een uitkering voor een tweepersoonshuishouden en iemand komt niet in aanmerking voor een bijstandsuitkering als de partner voldoende inkomen heeft. Door samenwonen te verzwijgen kan een bijstandsontvanger een uitkering ontvangen waar hij/zij geen recht op heeft of een hogere uitkering dan waar hij/zij recht op heeft. Deze vorm van fraude wordt woonfraude genoemd en is een van de meest voorkomende vormen van bijstandsfraude. Om woonfraude te voorkomen kunnen medewerkers van de dienst Sozawe standaard een huisbezoek afleggen bij nieuwe bijstandsontvangers. Dit huisbezoek vindt plaats op basis van vrijwillige medewerking, de bijstandsontvanger hoeft de Sozawe medewerkers niet binnen te laten. In andere gemeenten zijn goede ervaringen opgedaan met vrijwillige medewerking, slechts in enkele gevallen wordt toegang geweigerd. Middels een huisbezoek kan een goede inschatting gemaakt worden van de woonsituatie. Aanbeveling 5: Maak een huisbezoek onderdeel van de standaardprocedure bij iedere nieuwe bijstandsontvanger. Inzet externe opsporingsmedewerkers Diverse gemeenten in Nederland hebben ervaring met opsporing van bijstandsfraude door een extern bureau. Deze bureaus voldoen aan dezelfde vertrouwelijkheidseisen als sociaal rechercheurs. Het is mogelijk om met deze bureaus een contract af te sluiten op basis van no cure, no pay. Het bureau ontvangt een vergoeding voor elk dossier waarbij zij voldoende bewijs heeft aangeleverd op grond waarvan de gemeente een uitkering kan beëindigen en de persoon ten minste zes maanden niet meer een uitkering aanvraagt die moet worden toegekend. Als een uitkering wordt beëindigd en de persoon zich binnen zes maanden weer bij de gemeente voor een uitkering meldt, stelt het bureau direct een onderzoek in naar fraude, zonder dat hier voor de gemeente kosten aan zijn verbonden. In de gemeente Capelle aan den IJssel zijn alleen al in 2012 ruim 90 uitkeringen duurzaam beëindigd op basis van onderzoek door een extern bureau. De gemeente Capelle aan de IJssel heeft een contract afgesloten voor twee jaar. Aangezien Rotterdam ruim 15 maal meer bijstandsontvangers kent, is het te verwachten dat in Rotterdam in één jaar tijd ruim 1300 uitkeringen beëindigd kunnen worden. Dat zou een jaarlijkse besparing kunnen opleveren van ten minste 17,5 miljoen euro. Aanbeveling 6: Schakel een extern bureau in voor opsporing van bijstandsfraude op basis van no cure, no pay, met de ambitie om ten minste 1300 uitkeringen duurzaam te beëindigen in één jaar tijd. 4