Veiligheid versus speluitdaging in speelbossen Deskundigendag Speelbossen o.l.v. dagvoorzitter Wim de Haas, 30 januari 2007 in Zoetermeer Inleiding, Rob Berkers (Stichting Recreatie, Kennis- en Innovatiecentrum) Een speelbos is een avonturenbos waar kinderen vrijuit kunnen spelen. Het concept speelbossen bestaat inmiddels 10 jaar en is de beginfase voorbij. Inmiddels zijn er ongeveer 40 speelbossen waarvan Staatsbosbeheer er 20 heeft gerealiseerd. Bij de realisatie van deze speelbossen is veel kennis opgebouwd. Om deze kennis breder te verspreiden maakt de Stichting Recreatie, Kennis- en Innovatiecentrum samen met Staatsbosbeheer (in opdracht van Directie Kennis van het Ministerie van LNV) een handreiking voor gemeenten hoe zij een speelbos kunnen realiseren: Vrij spel voor het speelbos. Bij het schrijven van de handreiking kwam naar voren dat het thema veiligheid versus speluitdaging nog wel een nadere verdieping kon gebruiken. Aan welke veiligheidseisen moet een speelbos voldoen? Met welke inrichting en spelvoorzieningen wordt er een aantrekkelijke speelomgeving voor kinderen gecreëerd? Daarom is over het thema veiligheid versus speluitdaging een deskundigendag georganiseerd, waar diverse deskundigen hun ervaringen met veiligheid van speelbossen met de aanwezigen delen. Wetgeving rond veiligheid speeltoestellen, Rob Wind (Voedsel en Waren Autoriteit) De Voedsel en Waren Autoriteit (VWA) is toezichthouder en handhaver van het Warenwetbesluit attractie- en speeltoestellen (WAS). Het WAS is een wet die zegt dat speeltoestellen veilig geproduceerd en beheerd moeten worden. Deze wet is er om te voorkomen dat kinderen tijdens het spelen op/met speeltoestellen risico s lopen die ze zelf niet kunnen inschatten, zoals snijden, vallen of klem komen zitten. Criteria voor inrichtingen/constructies die wel of niet onder het WAS vallen staan beschreven in de reikwijdte van het WAS, geschreven door het ministerie van VWS. Speeltoestellen dienen eenmalig gekeurd te worden door een keuringsinstelling aangewezen door de overheid, waarna er bij goedkeuring een certificaat wordt verstrekt. Over de veiligheidseisen waaraan de natuurlijk ingerichte speeltoestellen/constructies in speelbossen moeten voldoen bestaat nog onduidelijkheid. Sommige speeltoestellen zijn door de kinderen zelf aangelegd, andere zijn door of op verzoek van de beheerder aangelegd. Speeltoestellen die door de beheerder zijn aangelegd moeten voldoen aan de eisen van het WAS. Speeltoestellen die door de kinderen zelf zijn aangelegd (bijvoorbeeld een van takken gebouwde hut) vallen niet onder het WAS. Het is een constructie met een tijdelijk karakter. Wel geldt dat de beheerder een zorgplicht heeft voor het gehele terrein, omdat hij een bepaalde verantwoordelijkheid heeft voor de veiligheid van kinderen, dus ongeacht of die inrichtingen als speeltoestellen onder het WAS vallen of niet. Een risicoanalyse moet worden uitgevoerd waarbij inzichtelijk kan worden gemaakt welke mogelijke risico s er kunnen ontstaan. Daartegen dienen dan maatregelen te worden genomen. 1
Vragen en opmerkingen n.a.v. de presentatie van Rob Wind Voor de of op verzoek van de door de beheerder aangelegde elementen/constructies is een belangrijke vraag: Is het een speeltoestel of niet? In zijn presentatie bespreekt Rob Wind aan de hand van een aantal foto s voorbeelden van natuurlijke speeltoestellen in speelbossen. Hieruit blijkt dat het niet altijd eenvoudig is of te bepalen of die constructies als speeltoestel moeten worden aangemerkt. Wat is nu een speeltoestel? Zijn gevaren te voorzien? Er zijn nog geen duidelijke richtlijnen voor speeltoestellen zoals die in speelbossen staan. De reikwijdte van het WAS geeft een aantal handvatten, maar de terreinbeheerders moeten er zelf (liefst gezamenlijk met de aangewezen keuringsinstellingen) hieraan invulling geven. Gezien de veelheid aan vragen die toch nog over dit onderwerp spelen is dit onderwerp belangrijk om verder uit te werken. De VWA is bereid hierbij ondersteuning te verlenen, bijvoorbeeld middels een lijst foto s van wel of niet als speeltoestel aan te merken constructies. U kunt uw foto s en vragen sturen naar Liane Lammers en Rob Wind, rob.wind@vwa.nl Marian Schouten van Platform ruimte voor de jeugd geeft aan dat ontwerpers de eisen van het WAS moeten kennen. Wanneer beheerders samenwerken met ontwerpers kunnen teleurstellingen over fout ontworpen speeltoestellen voorkomen worden. De norm met daarin de eisen die gesteld worden aan speeltoestellen kan gekocht worden bij het Nederlands Normalisatie-Instituut. Rob Wind draagt de mogelijkheid aan dat een eerste tekening of ontwerp aangeboden kan worden aan een keuringsinstantie om zo duidelijk te krijgen of het ontwerp voor productie voldoet aan de normen. Meer informatie vindt u op: www.vwa.nl www.wetten.nl www.allesoverspelen.nl Veiligheid van water, Josine van den Boogaard (GGD Rotterdam-Rijnmond) Kinderen zien graag water in een bos. Maar wat zijn de risico s en op welke manier dient het beheer geregeld te zijn? De balans tussen veiligheid en speelwaarde is van belang. Het gaat in dit betoog om speelwater; water met de functie spelen, zoals fonteintjes, sproeiers, water in de zandbak, etc. Zwemwater valt hier niet onder. Daarbij geeft Josine van den Boogaard inzicht in de risico s die de aanwezigheid van speelwater met zich meeneemt. Belangrijk is de volgende formule: risico = kans x ernst. De risico s die de aanwezigheid van speelwater met zich mee brengt zijn verontreiniging (microbiologisch en chemisch) en verdrinking. Bij verontreiniging zijn de klachten doorgaans mild (zoals diarree) en vaak van tijdelijke aard. Voor speelwater is er geen specifieke regelgeving wat betreft verontreiniging, zoals die er is voor zwemwater. Het is de eigen verantwoordelijkheid van de terreinbeheerder om de waterkwaliteit in de gaten te houden. Verdrinking is een ander risico. De kans hierop is niet heel groot, maar de gevolgen zijn wel heel ernstig. In Nederland verdrinken jaarlijks gemiddeld 17 kinderen (vooral in de leeftijdscategorie 1 en 2 jaar oud en vaak in huiselijke kring). Bij ontwerp en beheer van speelwater kunnen er maatregelen worden genomen om de kans op verdrinking zo klein mogelijk te houden. Toezicht houden, rekening houden met de diepte van het water, de bodemgesteldheid en een gelijkmatige overgang van land naar water zijn mogelijkheden. Tegenover de (vaak kleine) risico s die speelwater met zich mee brengt staan belangrijke speelwaarden. Uit onderzoek blijkt dat spelen met water en zand belangrijk is voor de ontwikkeling van kinderen. Speelwater scoort hoog op beweging, socialisatie, constructie en fantasie. Lekker vies worden helpt weerstand opbouwen. 2
Om de risico s zo veel mogelijk uit te bannen is een veilig ontwerp van belang. Daarnaast moet er aandacht zijn voor onderhoud en beheer. Er is geen regelgeving voor speelwater, maar het is van belang aandacht te hebben voor: De algemene zorgplicht Een risico-inventarisatie Gevaren van legionella (kinderen zijn hier niet gevoelig voor) bij verneveling of sproeiers Speelwater geeft dus veel mogelijkheden voor spel en ontwikkeling. Toezicht, communicatie (bordjes), educatie en monitoring zijn belangrijke acties die genomen kunnen worden door eigenaars van speelwater. Bij een goed ontwerp, aanleg en beheer zijn er dan weinig gezondheidsrisico s. De GGD helpt graag met advies Vragen en opmerkingen n.a.v. de presentatie van Josine van den Bogaard Na de presentatie geeft Erna van de Wiel van Staatsbosbeheer aan dat allochtone kinderen vaak niet bekend zijn met water. Josine van den Boogaard onderkent dit probleem. Verdrinking vindt het meeste plaats bij allochtone kinderen. Speelwater kan juist voor allochtone kinderen een belangrijke rol spelen bij de kennismaking met water. Ter informatie geeft Lucia Jonkhoff van Stichting Consument en Veiligheid aan dat er op de website www.veiligheid.nl onder het kopje kenniscentrum, informatie te vinden is over water en risicogroepen 0 tot 4 jarigen (geen inzicht in gevaren) en 4 tot 8 jarigen (wel inzicht in gevaren). Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Josine van den Bogaard, vandenboogaardj@ggd.rotterdam.nl Veiligheid versus speluitdaging, Sybolt Meindertsma (Bureau Sybolt Meindertsma) Verplaats je in het kind, ga op je buik in het gras liggen en doe je ogen half dicht. Als er aan ruimte geen gebrek is, vinden kinderen hun eigen weg zonder dat speciale inrichting noodzakelijk is. Kinderen spelen in de omgeving die ze tegenkomen en gebruiken alles voor hun spel. Een cirkel daagt uit tot rondrennen en een heuvel tot klimmen. Het observeren en begrijpen van het speelgedrag van kinderen levert input voor het ontwerpen van een speelplek. Ook kunnen kinderen zelf helpen bij het ontwerpen van hun speelplek. Het is van belang ruimte te laten voor divers gebruik. Kinderen ontdekken en proberen van alles uit. Op een plein dient er divers speelaanbod aanwezig te zijn; een speelaanbod voor elke leeftijdsgroep. Je krijgt kinderen naar buiten met leuke speelplaatsen, een doordacht ontwerp dat bijzonder is. Het landschap biedt verschillende spelaanleidingen voor kinderen. Op de waterspeelplaats Neeltje Jans in Zeeland heeft Sybolt Meindertsma bijvoorbeeld een polder omsloten door dijken ontworpen. De dijken hebben originele dijkbekledingen en vormen zo aanleiding tot spel. In IJburg te Amsterdam is er een ruimte met daarin een cirkelvormige en slingerende dijk. Aanvullend zijn er bouwmaterialen geplaatst, die voor een speelaanleiding moeten zorgen. De ruimte is bewust niet af en zorgt daardoor ervoor dat kinderen een eigen spel verzinnen geïnspireerd op de omgeving. 3
Vragen en opmerkingen n.a.v. de presentatie van Sybolt Meindertsma Bij het ontwerpen van speelvoorzieningen is het belangrijk om het speelgedrag van kinderen te begrijpen, te zorgen voor een divers aanbod, gebruik te maken van de omgeving en ook aan te sluiten bij de omgeving. Ook is het goed om kinderen te betrekken bij het ontwerp. Tot slot concludeert Sybolt Meindertsma dat er veel regels zijn met betrekking tot speeltoestellen en dat je daar als ontwerper van op de hoogte moet zijn. Ondanks de uitgebreide regelgeving blijven er nog genoeg mogelijkheden over om aantrekkelijke ontwerpen te maken. Het is de kunst om speelvoorzieningen te ontwerpen die uitdagend en spannend zijn en nog net aan de veiligheidseisen voldoen. Dick Elings van Staatsbosbeheer vraagt in hoeverre kinderen mogen meedenken. Sybolt Meindertsma geeft aan dat bij zijn ontwerpen voor speeltuinen en speelbossen in de planvorming ruimte is ingebouwd voor de inbreng van kinderen. Het is afhankelijk van de opdrachtgever, maar bijna alle opdrachtgevers stellen dat op prijs. Meer informatie vindt u op: www.syboltmeindertsma.nl www.speelmij.nl Excursie door het speelbos de Balij van Staatsbosbeheer onder leiding van boswachter Rein Zwaan Ligging en inrichting Het speelbos De Balij bestaat sinds november 2005 en ligt dichtbij een stadswijk. Het speelbos is eenvoudig ingericht met een struinpad, zwerfkeien, rioolbuis om doorheen te kruipen, takken om hutten te bouwen en een trekpontje. Er is struinnatuur en water aanwezig. Bij het speelbos is geen permanent toezicht aanwezig. Regelgeving en veiligheid Bij het inrichten van het speelbos heeft Staatsbosbeheer nog wel eens geworsteld met de regelgeving. Zo moesten de zwerfkeien verder van elkaar worden verplaats, zodat ze niet als stepping-stones konden worden gebruikt wat gevaar kon opleveren. Ook moest er een nieuwe voorleestroon gemaakt worden, omdat de eerste versie niet aan de veiligheidseisen voldeed. De inrichting van het speelbos valt onder het attractiebesluit. De tijdelijke door kinderen zelf gecreëerde bouwwerken vallen hier niet onder. Toch heeft Staatsbosbeheer wel een zorgplicht op eigen terrein. Hier ligt een spanningsveld, wat sta je toe en wat niet. Zo hebben kinderen spijkers gebruikt in een bouwwerk. Moet hier iets aan gedaan worden? Beheer, onderhoud en kosten De inrichting van het speelbos De Balij kostte ongeveer 30.000. Rein de Zwaan beheert het speelbos en maakt daarvoor regelmatige een rondje door het gebied. Door af en toe toezicht te houden wordt geprobeerd vandalisme te voorkomen. De kinderboerderij draagt bij aan het onderhoud door jongeren van bureau Halt het terrein van het speelbos schoon te laten maken. 4
Veiligheid versus speeluitdaging in de Speeldernis, Sigrun Lobst (Speeldernis Rotterdam) De Speeldernis is een natuurlijke speelplek midden in Rotterdam. In de Speeldernis is de natuur de basis om mee te spelen. Daarbij is het voor de ontwikkeling van kinderen o.a. van belang dat: het dicht bij huis is kan worden gespeeld met de vier elementen: aarde, vuur, lucht en water diverse biotopen, planten en diersoorten aanwezig zijn Het is een buurtspeeltuin, maar mensen komen niet alleen uit Rotterdam. De meerderheid komt uit verder gelegen plaatsen als Delft. Tijdens het spelen leren kinderen: Omgaan met risico s Alertheid oefenen Motoriek ontwikkelen Zelfvertrouwen opbouwen Verantwoordelijkheid nemen Omgaan met bedreigende situaties Grenzen verkennen en verleggen Daarbij is het wel belangrijk dat er bij de beheerder aandacht is voor veiligheid, maar dat moet de ontwikkeling van het kind niet in de weg staan. Toch komen er af en toe kleine ongelukjes voor zoals vallen, uitglijden, openhalen van een teen aan stenen, last van brandnetels, schaafwonden en sneden. Sporadisch zitten kinderen wel eens klem met voeten en handen tussen boomstammen, krijgen splinters of insectenbeten. Er zijn vier zwaardere ongelukken voorgevallen zoals een gebroken pols en een grote snee in een voet. Het is nog nooit voorgekomen dat ouders de Speeldernis verantwoordelijk houden. Men vindt dat ongelukken kunnen gebeuren. De Speeldernis probeert gevaarlijke situaties zoveel mogelijk te voorkomen middels: Het uitvoeren van een risicoanalyse Het bijhouden van een logboek per inrichtingselement Het uitvoeren van een dagelijkse inspectielijst Het bijhouden van een ongelukkenregistratie en registratie van oneigenlijk gebruik Het zorgen voor aanwezigheid van minimaal twee personeelsleden waarvan er minimaal één een EHBO-opleiding heeft Sigrun Lobst vindt het belangrijk dat er professioneel toezicht blijft. Kinderen komen wel met ouders mee die toezicht houden, maar het is fijn dat een toezichthouder het overzicht kan bewaren. In de Speeldernis wordt toezicht gehouden door mensen met een ID-baan en vrijwilligers. Lastig van het werken met vrijwilligers is dat het te vrijblijvend is. Er kan niet altijd op worden teruggevallen. Speelzones in Vlaanderen, Lotte van Nevel (Vereniging voor Bos in Vlaanderen) De wet- en regelgeving voor bos en natuur is in België gewestelijk verdeeld. De drie gewesten hebben elk een eigen wetgeving. In Vlaanderen werd in 1990 wettelijk vastgelegd dat men het bospad niet mocht verlaten en dus niet meer in het bos mocht spelen. De grote jeugd/scouting beweging die Vlaanderen kent kwam hier tegen in opstand. Dit protest leidde in 1993 tot het invoeren van het concept speelzones (vergelijkbaar met speelbossen in Nederland). In deze bossen mag je wel van de paden af. De speelzones worden nu dan ook voornamelijk collectief bezocht door groepen georganiseerde jeugd, zoals de scouting. Toch bezoeken kinderen uit de buurt van een speelzone het bos ook alleen, zonder toezicht van ouders. Bijna iedere gemeente in Vlaanderen heeft nu een speelzone en sommige gemeenten wel twee. In totaal zijn er rond de 300 speelzones. De speelzones zijn zo weinig mogelijk ingericht. Als het bos wel ingericht wordt, vindt er overleg plaats met de belangrijkste gebruikers en andere betrokken partijen, zoals de jeugd en de beheerder. In de buurt van kleine gemeenten is het makkelijker een speelzone op 5
te zetten dan in verstedelijkte gebieden, doordat er meer bos is. Vooral rond Brussel is er veel druk op de bossen. De veiligheid is niet zo n discussiepunt in Vlaanderen, omdat het goed geregeld is. De wetgeving koninklijk besluit speelterreinen geldt niet voor speelzones, doordat er meestal geen speelvoorzieningen in het bos aanwezig zijn (de natuur is spelaanleiding). Wel moet er sprake zijn van goed huisvaderschap (d.w.z. dat de beheerder een beheerspakket moet kunnen voorleggen aan de overheid). Wanneer hieraan wordt voldaan kan de beheerder bij een ongeval aanspraak maken op een door de overheid ingestelde collectieve burgerlijke aansprakelijkheidsverzekering. Deze duidelijkheid heeft ervoor gezorgd dat er veel speelzones gerealiseerd zijn. De beheerder is dus, bij juist beheer, ingedekt tegen schadeclaims. Deze verzekering is niet toepasbaar op speeltoestellen. Hiervoor moet een risicoanalyse worden uitgevoerd door de boswachter. Als het speeltoestel niet voldoet aan de eisen dan moeten er maatregelen worden genomen. Daarnaast moet er een onderhoudsschema bijgehouden worden, zodat het veiligheidsniveau behouden blijft. Ook kunnen er onverwachts inspecteurs langs komen. Vragen en opmerkingen n.a.v. het verhaal van Lotte van Nevel Sanne van Gemerden van Natuurmonumenten signaleert een verschil in motivatie van de Nederlandse jeugd ten op zichten van de Vlaamse jeugd. In Nederland moeten kinderen naar buiten worden getrokken. In Vlaanderen is de jeugd al buiten middels de jeugdorganisaties zoals Scouting. In Nederland zijn het meer de gezinnen die de speelbossen bezoeken. In Vlaanderen zijn speelzones overal te vinden. Er wordt geopperd dat het jeugdwerk in Nederland misschien niet georganiseerd genoeg is om voor elkaar te krijgen dat er meer speelbossen worden opgezet. Lotte van Nevel geeft aan dat er veel speelzones in Vlaanderen zijn in vergelijking met de situatie in Nederland. In België is ongeveer 2% van het bos speelzone. Afsluitende conclusies Geconcludeerd kan worden dat er onduidelijkheden blijven betreffende de regelgeving rond speelbossen. Speeltoestellen moeten spannend en veilig zijn. Met ontwerpen dient daar rekening mee gehouden te worden. Water is aantrekkelijk voor kinderen en goed voor de ontwikkeling. Doordat de veiligheids en gezondheidsrisico s beperkt zijn is het interessant om speelwater op te nemen in inrichtingsplannen voor speelbossen. Zorgplicht hebben eigenaren of beheerders van speelbossen in ieder geval. Daarom is het altijd goed om een risicoanalyse uit te voeren. Dit brengt de zwakke plekken van een terrein naar voren, waarna maatregelen genomen kunnen worden. Een aansprakelijkheidsverzekering zoals die in Vlaanderen is ingesteld, is een goede stimulans zijn voor het realiseren van meer speelbossen. 6