Utrecht verhaalt: pronkstuk over een uniek hek aan de Vecht bladzijden uit het boek Doornburgh verhaalt Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 1 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 2
pronkstuk over een uniek hek aan de Vecht Ton de Coo Hans van Bemmel Albert Retel 2015 Utrecht verhaalt is een concept van ar-gitect Bij gebruik van de inhoud van dit document de bron vermelden. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 3 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 4
Volstrekt uniek in zijn soort, dat is het hek van Doornburgh. Waarom? Dat leest u op de volgende pagina s. Maar er is meer te ontdekken, veel meer! Foto: zr.monica, Priorij Emmaus Het verhaal wil dat Jacob de Chaves het rijke hek heeft laten maken. Het was een soort uithangbord voor Doornburgh, aan de Vecht. Er doet echter een tweede verhaal de ronde: het hek zou de laatste tastbare herinnering aan een verloren schat zijn! Hoe dan ook de merken in het gietijzer maken datering van het hek mogelijk. Met de schets van Hans van Bemmel zijn ze eenvoudig te vinden. Iets meer moeite kost het vinden in huis en tuin van symbolen die ook in het hek voorkomen. Kortom een hek met vele lagen. Veel plezier met het ontdekken ervan! ter inleiding Het document dat voor u ligt is geen boek, het zijn slechts bladzijden uit een boek. Bladzijden die verhalen over een uniek hek. Deze bladzijden zijn onderdeel van het hoofdstuk Uit de kunst. Dat hoofdstuk komt uit het boek 'Doornburgh verhaalt'. Dit boek kent vele verhalen en vele lagen, van en over Doornburgh zelf, maar ook van en over andere bijzondere plekken in Utrecht. In de virtuele boekenkast 'Utrecht verhaalt' komen de lagen en verhalen bij elkaar. In elk boek uit deze kast kun je in real time en real life ontdekken dat de Provincie een groot, levend en bruisend ontdekkingsmuseum is. Bruis en surf mee en kom op onverwachte lagen en plaatsen! Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 5 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 6
Het hek van Doornburgh is in hoge mate beeldbepalend voor Maarssen. Het valt in het oog langs het vroegere jaagpad langs de Vecht, nu een veelgebruikte wandelroute. Het hek is in zijn soort volstrekt uniek in Nederland, met name door de twee pijlers, elk bestaande uit vier ijzeren staven en voorzien van allerlei versieringen. Op de volgende pagina s ter vergelijking drie hekken met gebruikelijke pijlers. uniek hek pijlers maken het verschil Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 7 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 8
Het hekwerk van de voormalige dienstgebouwen tegenover Paleis Soestdijk is voorzien van gesloten, ijzeren pijlers. Het hek bij Veghtvliet, even verderop, staat zoals veel hekken tussen natuursteen pijlers. Bij Gunterstein zijn houten pijlers toegepast. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 9 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 10
Toen Jacob de Chaves, koopman uit Amsterdam en stammend uit een bekend Portugees Joods adellijk geslacht in 1723 Doornburgh kocht, had hij duidelijk behoefte aan het verfraaien van de toegang van zijn pand vanaf de Vecht. Het huis was immers nauwelijks zichtbaar voor passanten over het jaagpad of via de rivier. Een opvallend hek zou zijn huis zeker goed doen. De Chaves liet een hek maken waarin de naam van de buitenplaats tot uitdrukking kwam door de doorntakken en de twee burchten. De vergulde stralende zon kan verwijzen naar een van de v roegere eigenaren, Willem van Son. Ook is wel gesuggereerd dat het een hommage is aan de zonnekoning, Lodewijk XIV. Voor het hek van Doornburgh wordt de naam genoemd van Jean Tijou. Deze Fransman gaf in 1693 A New Book of Drawings, een omvangrijk voorbeeldboek uit. Hij is verder ook bekend van de balustrades langs de trappen van Hampton Court. Het hek van Doornburgh werd in de jaren 2004-2005 grondig gerestaureerd door de Utrechtse smid Cees van der Horst. Foto: archief Priorij Emmaus ware geschiedenis Het hek van langs het Jaagpad in Maarsen is in zijn soort volstrekt uniek in Nederland, met name door de twee pijlers, elk bestaande uit vier ijzeren staven en voorzien van allerlei versieringen. De maker van het hek is onbekend, zoals voor veel hekken in de Vechtstreek. Foto: zr.monica, Priorij Emmaus Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 11 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 12
Tot zover de officiële lezing. Er doet al lange tijd een tweede geschiedenisverhaal over het hek de ronde, een idee dat als eerste door de Maarsenaar Lisman is geopperd vertelt Hans van Bemmel. Van Bemmel is onder andere lid van de Historische Kring Stichtse Vecht en vrijwilliger op de buitenplaats Doornburgh. Op het terrein van de huidige buitenplaats Doornburgh hebben oorspronkelijk 4 buitenhuizen gestaan, of beter gezegd het huidige Doornburgh bestaat uit vier eerdere buitenplaatsen. Een van deze vroegere buitenplaatsen was Elsenburgh. Elsenburgh is bekend van de schoolplaat. Laatste eigenaars van Elsenburgh zijn Mr. Laurens Johannes Nepveu en Margaretha Roosmale. Zij verblijven veel met hun vijf kinderen op het huis, maar in 1810 kunnen zij het onderhoud aan het huis niet meer opbrengen en bieden het ter veiling aan. Het lukt hen niet om een koper te vinden. Tussendoor wordt Elsenburg in 1811 nog één maal gebruikt als de enige dochter van het echtpaar in het huwelijk treedt: een groot huwelijksfeest wordt gegeven, maar een jaar later wordt het huis afgebroken, de vrijgekomen bouwelementen worden verkocht en in 1813 lukt het om de grond te verkopen aan de eigenaar van het naastgelegen Doornburgh: Willem Huydecoper, zoon van Jan Elias. Volgens Van Bemmel, heeft deze Huydecoper het hek dat ooit Elsenburg sierde, laten verplaatsen naar de toegang van Doornburgh. De tweede aanwijzing zit in de naam. Kijk goed naar de letters van de naam Doornburgh: Vergelijk de R van Doorn met de R van Burgh; dezelfde letter maar een groot verschil in uitvoering. En kijk je goed dan lijken de vier eerste letters (DOOR) allemaal anders dan de overige letters (NBURG). Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 13 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 14
Het lijkt wel of de eerste vier letters vervangen zijn door nieuwe. Werd zo ELSENBURGH, DOORNBURGH? Volgens Van Bemmel zijn voor de ijskelder, het boothuis, en Doornburgh een duidelijke handvormsteen met groeven gebruikt. De steen in de dam van het hek aan de Vecht is van andere steen gebouwd. Een veel gladdere steen die jonger lijkt dan de stenen van de andere bouwwerken. Op de foto links het metselwerk onder het hek. Op de rechter foto het metselwerk van Klein Doornburgh, het voormalige speelhuis. Maar hoe zit het dan met de zon in het hek? Die verwijst toch naar Willem Son, eigenaar van Doornburgh? Van Bemmel vraagt zich af of dat logisch is. Waarom zou je in een hek dat in 1729 gemaakt is, laten verwijzen naar een eerdere (niet de eerdere) bewoner? Maar waarom zou het hek na de sloop van Elsenburgh nog op de Buitenplaats zijn en is het niet net als andere bouwelementen verkocht? Of zou het op voorhand al door Huydencoper gekocht zijn? Tot nu toe is daar in geen enkele beschrijving van onroerende zaken en koopcontracten iets over gevonden! Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 15 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 16
Het smeedijzer kwam in de 17de en 18de eeuw uit Zweden en later ook uit Engeland en Duitsland. Het ijzer werd verhandeld in de vorm van vierkante, ronde of platte staven. Dunnere staven leverde men in bossen. De lengte van de staven bedroeg meestal 4 a 5 meter. Dikkere staven kregen stempels of initialen van de ijzerproducent. Door de vele hoogovens die houtskoolijzer produceerde is ook het aantal merktekens groot. Zulke merken worden nog aangetroffen op onbewerkte staven als hekstijlen, brugstaven en muurankers. Op uit veel onderdelen bestaande hekken komen telmerkensystemen voor die verwant zijn aan de tel- en stelmerken bij houtconstructies en steenhouwwerk. De onderdelen van deze hekken werden eerst gemerkt en later volgens het telmerksysteem in elkaar gezet. Bij enkele hekken werd dit telmerksysteem gedocumenteerd, zoals bij het grote hek van Vreeden Hoff in Nieuwersluis (foto s hieronder). merktekens Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 17 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 18
De merken op de foto s hiernaast zijn er slechts enkele. Er zijn er totaal tien geteld. In de schets en notitie van Hans van Bemmel is de locatie van de verschillende merken aangegeven. Een van de merken in het hek, hieronder afgebeeld, komt overeen met een merk in het hek van het West Fries museum te Hoorn. Door dit merk is het duidelijk dat het hek ik 1729 gefabriceerd is. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 19 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 20
verbindingen Op de foto s zijn een paar van de verschillende verbindingsvormen in het hek weergegeven. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 21 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 22
De vergulde zon is het eerst wat in het oog springt. als symbool van vitaliteit, vreugde en constante vernieuwing. Symbolen in het hek De decoratie in het hek bevat veel symboliek. De meeste symbolen hebben afhankelijk van de context een bepaalde betekenis. In het hek van Doornburgh verwijzen ze vooral naar voorspoed en een eeuwig leven. De zon en het hek worden bekroond met een zogenaamde helmkroon. De helmkroon is een heraldisch teken. Het recht op het voeren van de helmkroon in het wapen werd in het Heilige Roomse Rijk lange tijd verleend aan de ongetitelde adel (heer, jonkheer, ridder etcetera) en gold in de Duitseheraldiek als onderscheidingsteken voor die ongetitelde adel. Later zijn ook welgestelde burgers de helmkroon gaan voeren waardoor hij zijn betekenis grotendeels verloor. De helmkroon heeft meestal twee halve fleurons op de zijkant, een hele fleuron in het midden, ertussen met een parel en alles op gelijke afstand. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 23 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 24
De naam Doornburgh staat boven de zon. De naam wordt ook nog eens verbeeld op de hoeken van het hek door de torens (burgh) die bekroond worden door doorntakken. Ook de helmkroon is voorzien van een doorntak. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 25 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 26
De slang kan verschillende betekenissen hebben. Het is waarschijnlijk dat hij in het hek symbool staat voor verjonging en vernieuwend leven. Ovidius vertelt over de cypres: Per ongeluk doodde de Griekse herdersjongen Kyparissos tijdens de jacht een heilig hert van de Nymphen. Hij besloott zich zelf ook te doden. Apollo zag dit aan en veranderde de herdersjongen in een boom zodat hij eeuwig kon treuren. Sindsdien is de ipres, afgeleid van Kyparissos een symbool voor eeuwigheid. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 27 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 28
Het acanthusmotief is veel toegepast in architectuur en in interieurs. De griekse bouwmeesters hebben het motief afgeleid van de bladvorm van de Acanthus, een doornachtige plant met sierlijk krullende bladeren. De Grieken gebruikten vooral de stekelige vorm, Acanthus spinosus terwijl de Romeinen de rondere Acanthus mollis als motief hanteerden. Ook in de gotiek, renaissance, barok en het klassisime bleef de acanthus een populair motief. De acanthus staat symbool voor het leven waarin tal van beproevingen doorstaan moeten worden. Op de foto s: links acanthus op verschillende plekken in het hek aan de Vecht. Links boven het blad van acanthus mollis in de tuin van Doornburgh. Rechtsboven de acantus in de zandstenen deuromlijsting van Doornburgh. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 29 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 30
Niet alleen het blad van de acanthus is in het hek aanwezig. Ook de bloeivorm is op verschillende plekken te zien. Op de foto s: Links de bloeiwijze van acanthus op verschillende plekken in het hek en een silhouetfoto van sw plant. Links boven de bloeiwijze van acanthus mollis in de tuin van Doornburgh. Rechtsboven de acanthus in het plafond van de Witte Kamer in Doornburgh. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 31 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 32
Op de rand van de vaas zijn eikels aangebracht. De eikel wordt als symbool van voorspoed, jeugdigheid, macht en geluk beschouwd. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 33 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 34
De roos is een geliefd motief in de beeldende kunst en architectuur. Meestal wordt de bloem in sterk geabstraheerde vorm weergegeven. Een onherkenbaar ver van de echte roos afgedwaalde 'uitbeelding' van deze bloem is het ernaar genoemde roosvenster. Op de foto hierboven is het bijzondere roosvenster boven de hoofdentree van Doornburgh weergegeven. De roos in het hek verwijst waarschijnlijk naar het lijden in het leven en naar eeuwigheid. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 35 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 36
een goede buur De volgende foto s tonen een aantal hekken van buitenplaatsen langs de Vecht. Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 37 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 38
Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 39 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 40
Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 41 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 42
Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 43 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 44
Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 45 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 46
Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 47 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 48
Maarssen Landgoed Doornburgh, Diependaalsedijk 17 Langs de Vecht Diverse buitenplaatsen kom dat zien! hekken Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 49 Baarn Voormalige dienstgebouwen tegenover Paleis Soestdijk Amsterdamsestraatweg 1 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 50
uit de Hekken in Nederland, Peter Meer boeken doen Foto s: Ton de Coo Albert Retel Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 51 Doornburgh/ architectuur/ Pronkhek aan de Vecht/ juli 2015/ 52