Harry Hofman, manager MVO Strukton: Veel meer mogelijkheden voor duurzaamheid in bouw en infra 20
Opdrachtgevers en opdrachtnemers in de infrastructuur en bouw, zouden veel meer moeten én kunnen doen om projecten op een duurzame manier uit te voeren. Bouwondernemingen worden door opdrachtgevers daartoe over het algemeen nog te weinig uitgedaagd. Maar er liggen veel meer mogelijkheden om snel grote slagen met elkaar te maken, zegt Harry Hofman, manager Maatschappelijk Verantwoord Ondernemen (MVO) bij Strukton, een bouwonderneming waar zo n 6000 mensen werkzaam zijn. Het is echter wel zaak om daar gezamenlijk de schouders onder te zetten! Tekst: Olav Lammers Maatschappelijk verantwoord ondernemen en duurzaamheid werden jaren geleden nog beschouwd als het domein van de geitenwollensokken-generatie, of door sommige huidige politici gezien als mensen met verderfelijke linkse hobby s. Niets van dat alles! Het signaal dat toen al door een redelijk beperkte groep in de samenleving werd afgegeven zie ook de Club van Rome is inmiddels toch uitgekristalliseerd tot een maatschappelijke opgave waar ook de mensen met rechtse hobby s niet meer omheen kunnen. De gevolgen van klimaatverandering, volgens welk scenario dan ook, vergt de inzet van allen. Het dreigende tekort van noodzakelijke grondstoffen noopt tot hergebruik, cradle tot cradle is een term waarvan de betekenis en het belang inmiddels genoegzaam bekend mag worden verondersteld. En het mooie ervan is ook nog en ik werk zelf natuurlijk voor een commerciële organisatie dat het gewoon business is geworden met een grote toekomst. Alleen al voor Europa wordt becijferd dat binnen de circulaire economie een marktpotentieel van zo n jaarlijks 700 miljard besloten ligt, vertelt Harry Hofman. De circulaire economie? Ja, die kant gaan we steeds meer op, ook binnen de infrastructuur en bouw. Om met een simpel voorbeeld aan te geven wat dat principe inhoudt: ik koop geen lamp meer, maar betaal uitsluitend voor de hoeveelheid lumen die op mijn bureau schijnt. De maker, Philips, blijft eigenaar van de lamp, neemt hem terug als die kapot gaat en verschaft mij een nieuwe. Die lampen worden steeds zuiniger omdat Philips daar zelf belang bij heeft. Zij betaalt namelijk ook voor het elektriciteitsgebruik. Een soort leaseconstructie dus. Philips levert al van dat soort contracten. Hetzelfde met bijvoorbeeld spijkerbroeken. Ik kan zo n broek leasen en als die kapot gaat wordt deze weer ingenomen om te worden hergebruikt voor het maken van een nieuwe. Het speciale daaraan is dat de fabrikant producten zo gaat vervaardigen dat de erin verwerkte stoffen er gemakkelijk weer uitgehaald kunnen worden. Dat leidt ertoe dat er al bij het ontwerp rekening mee wordt gehouden dat de materialen over een aantal jaren weer hergebruikt kunnen worden. Ook Rijkswaterstaat wil naar een circulaire economie toe, vervolgt Hofman. Bij de infrastructuur betekent dat een bouwonderneming er bij het ontwerp van bijvoorbeeld een weg rekening mee moet houden dat aan het einde van de levensduur de gebruikte grondstoffen er weer uitgehaald en eenvoudig herverwerkt kunnen worden. Als er bijvoorbeeld allemaal heel ingewikkelde lussen in de weg gelegd moeten worden, moet dat zodanig gebeuren dat er aan het einde van de levensduur niet al te veel problemen optreden om asfalt en lussen er gescheiden uit te kunnen halen. Die uitdagingen gelden ook voor beton en kunstwerken. Verbreding A15 In Nederland is de gang naar een circulaire economie binnen de infrastructuur al gaande. Hofman: Neem bijvoorbeeld project Verbreding A15 bij Rotterdam tussen de Maasvlakte en Vaanplein. Dit project wordt door ons uitgevoerd binnen de zogenaamde PPS-constructie, waarbij wij ook verantwoordelijk zijn voor het beheer en onderhoud gedurende de komende 25 jaar. Daar hebben wij er dus alle belang bij dat het asfalt dat we er neerleggen, niet al te vaak vervangen moet worden gedurende die periode. Nu leggen wij dus asfalt neer dat veel langer dan normaal meegaat. Zo n scoop van 25 jaar heeft ontzettend veel voordelen voor alle partijen, maar bij een circulaire economie ga je die scoop verder doortrekken naar de afvalfase. Rem op innovaties Strukton kan nu al beton en asfalt leveren dat volledig gemaakt is van secundaire materialen, vertelt Hofman. Maar het gaat erom dat we veel meer met elkaar gaan samenwerken, zowel opdrachtgevers als opdrachtnemers. De tendens is dat er wordt gekeken naar de laagste prijs. Iedereen probeert die laagste prijs te krijgen en iedereen gaat ook echt op de rand zitten om te zorgen dat ze die opdracht binnen krijgen. Zeker in deze tijd van crisis. Maar daarmee wordt veel te veel een rem gezet op nieuwe ontwikkelingen, nieuwe innovaties die juist nodig zijn om onze ambities te bereiken. OTAR Nr.1-2014 21
Bedrijfsleven trekt de kar Hofman wijst op een aantal veelbelovende initiatieven en constateert tegelijkertijd dat het het bedrijfsleven is dat op dit moment de kar van de duurzaamheid trekt. Werd tot voor kort het vrijkomende puin bij het slopen van asfaltwegen gebroken en als puin weer als funderingsmateriaal onder de nieuwe weg toegepast, tegenwoordig gaat steeds meer oud asfalt terug naar de asfaltcentrale om in principe weer te worden hergebruikt. Hofman: Asfalt bestaat uit steenachtig materiaal dat door bitumen aan elkaar wordt gekleefd. Ons bedrijf heeft ook een procedé ontwikkeld om ook die bitumen weer volledig te recyclen; bitumen - een aardolieproduct - is een stof die in de toekomst in mindere mate beschikbaar is en dus ook duurder wordt. Met ons product ML-Track (Multi-life Totale Recycled Asphalt Concrete) produceren we nu asfalt dat bestaat uit volledig gerecyclede materialen. We hebben dit inmiddels in diverse projecten toegepast. Betonrecycling Ook op het gebied van beton zijn inmiddels veelbelovende ontwikkelingen gaande. Van oudsher wordt ook oud beton gebroken en net als asfalt als funderingsmateriaal onder de nieuwe weg gelegd. Hofman: Beton bestaat uit zand, cement en grind en er worden steeds meer vorderingen gemaakt in het volledig recyclen van deze basisstoffen. Daarbij wordt het beton gebroken, gewassen en op een speciale manier gedroogd via de zogenaamde ADR (dry recovery) methode. Het bijzondere aan deze methode is niet alleen dat het grind uit het oude beton wordt gewonnen en opnieuw kan worden toegepast in nieuw beton, maar dat ook het cement weer kan worden herverwerkt. Daar moeten dan ook nog andere materialen aan worden toegevoegd, maar op deze manier kan beton voor bijna 100 procent worden herverwerkt in nieuw beton. DUO² voorbeeld In de praktijk heeft deze nieuwe methode zich al bewezen. Zo is in Groningen het beton van het oude gebouw van consortium DUO² (bestaande uit Strukton, Ballast Nedam en John Laing) gerecycled en vervolgens gebruikt in het beton van de nieuw gebouwde parkeergarage die onderdeel uitmaakt van het nieuwe gebouw. Het oude gebouw was dus de grondstoffenleverancier voor het nieuwe, kun je zeggen. En dat kan dus ook bij het vervangen van kunstwerken. Het recyclingsproject in Groningen maakt deel uit van een groot EU onderzoeksproject, FP7, waarbij fondsen beschikbaar worden gesteld voor innovaties, zoals het herverwerken van bij sloop vrijkomende materialen. Samenwerken noodzakelijk Appeltje-eitje zou je zeggen, maar zo simpel als het klinkt, zo gecompliceerd kan de praktijk zijn, vertelt Hofman. Zo is het bijvoorbeeld van groot belang dat bij een project zoals in Groningen de processen zoveel mogelijk lokaal, in situ, plaatsvinden. Transport van materialen dient beperkt te worden omdat de milieubalans - CO2 en ook transportkosten - anders al snel de andere kant opslaat. Hofman: Mede aan de hand van het project in Groningen zijn we samen het de TU Delft en een consortium aan het onderzoeken hoe we dit proces verder kunnen optimaliseren. Het project in Groningen kon ook alleen tot een succes worden gemaakt door nauwe samenwerking met de cementindustrie waarmee we goede afspraken hebben gemaakt. Wij leverden slechts de grondstoffen voor het nieuwe beton, maar door de samenwerking kregen wij er beton voor terug. Kortom, wil je met elkaar echt meters maken, zul je het ook echt met elkaar moeten doen. Green Deal Beton In die zin worden in de betonketen al forse stappen gezet in het kader van de Green Deal Beton waarin bedrijven in de betonketen afspraken hebben gemaakt met de Rijksoverheid over verduurzaming van de betonketen. Het langetermijndoel is om in 2050 een honderd procent duurzame betonketen te hebben. De betonketen omvat de winning van primaire grondstoffen (zand, grind,mergel) en secundaire grondstoffen (hoogovenslakken, poederkoolvliegas en betongranulaat), de productie van cement, betonproducten en betonmortel, aannemers en sloop- en recyclingbedrijven. Daarnaast spelen ook architecten, ingenieursbureaus, installatiebedrijven, opdrachtgevers en gebruikers een belangrijke rol. Bijzonder is dat Rijkswaterstaat als grote opdrachtgever in de bouw medeondertekenaar is van deze afspraken. Hofman: De partijen binnen de keten maken gebruik van elkaars kennis om tot een succesvolle vergroening van de betonketen te komen. We richten ons op implementatie van de handelingsperspectieven - allemaal innovaties - die nu worden uitgewerkt en waarvan een groot aantal al in 2020 operationeel moet zijn. Tal van concrete businesscases, want er moet natuurlijk wel geld te verdienen zijn. Maatschappelijke ambitie Het bedrijfsleven dus als koploper van verduurzaming. Opdrachtgevers spelen volgens Hofman een doorslaggevende rol om de maatschappelijke ambitie die er is, ook daadwerkelijk tot een succes te maken. Een beperkt aantal opdrachtgevers daagt ons op dit vlak echt uit. Maar er liggen veel meer mogelijkheden die we met z n allen echt kunnen realiseren. Dan zullen we wel af moeten dat bij aanbestedingen de laagste prijs de overhand krijgt. Gunnen op waarde is dan het uitgangspunt in plaats van gunnen op de laagste prijs. Dit stimuleert innovaties en duurzaamheid. 22
Grondbank Nederland verduurzaamt grondstromen Bij grote bouw- en infrastructurele werken komen grote hoeveelheden grond vrij die tijdelijk, dan wel definitief van de bouwplaats moeten worden afgevoerd. Andersom zijn, zeker bij infrastructurele werken weer grote hoeveelheden grond nodig die van elders moeten worden aangevoerd. Zonder enige vorm van coördinatie en wetgeving zou dat leiden tot een wirwar aan ongewenste transportbewegingen in Nederland, een enorme CO2-uitstoot en onduidelijkheid over de kwaliteit (verontreiniging) van grond. Tekst: Olav Lammers OTAR Nr.1-2014 23
Eric van Roekel Met Grondbank Nederland, onderdeel van Strukton, zijn de grondstromen gekanaliseerd en kunnen alle bouwondernemingen terecht bij inmiddels 27 verwerkingslocaties in acht provincies. Dat betekent niet alleen een logistieke optimalisatie, maar tegelijkertijd een duurzame oplossing voor wat betreft hergebruik van grond, vertelt Eric van Roekel, manager bij Grondbank Nederland. Binnen projecten heb je altijd met een grondbalans te maken: materiaal wat aan- en/of afgevoerd moet worden of tijdelijk elders moet worden opgeslagen. Grondbank functioneert dus ook als tijdelijke opslagplaats, met zogenaamde TOP s (Tijdelijke Opslagplaatsen) waarvan we er diverse hebben in Nederland, zoals bijvoorbeeld in Amsterdam-Duivendrecht, naast de Arena. Wisselende kwaliteit In de keten Grondstromen worden ruwweg drie fasen onderscheiden: ontgraven, opslag en bestemming, vertelt Van Roekel. Alle grond wordt door Grondbank Nederland geaccepteerd, nadat eerst op de bouwlocatie de verontreinigingsgraad is vastgesteld. De kwaliteit van grond is altijd weer anders. We praten dus over grond variërend van schoon tot klasse Industriegrond en niet toepasbare grond. Voor niet direct toepasbare grond bestaan twee opties: of het gaat naar de grondreiniger waar het een wasproces ondergaat of het wordt thermisch gereinigd. Een derde optie is immobiliseren, ook deze bewerking is bij Grondbank mogelijk. Een groot deel van de gereinigde grond wordt daarmee weer toepasbaar, al dan niet als funderingsmateriaal in de wegenbouw. Coördinerende rol Grondbank Nederland is in de ogen van Van Roekel niet alleen een praktische oplossing voor materialen die vrijkomen bij projecten: Overall spelen wij ook een coördinerende rol tussen de verschillende projecten; het ene project heeft wat over, het andere komt juist tekort. Zo hebben wij bijvoorbeeld een project waar een enorme bouwkuip moest worden gegraven en grote hoeveelheden grond naar een TOP moesten worden afgevoerd. Vlak in de buurt van die TOP is een golfbaan gelegen waar continu wateroverlast was door de slappe ondergrond en de ligging van de baan. Op basis van een zogenaamde grootschalige bodemtoepassing hebben wij de grond aangewend om het terrein op te hogen nadat wij eerst de slappe veenondergrond hebben verwijderd. Het vrijgekomen veen heeft weer een andere nuttige bestemming gekregen. Zo maken wij werk met werk en beperken wij CO2. Grind en Ballastrecycling Van Roekel is tevens werkzaam voor Grind en Ballastrecycling Nederland, een andere activiteit van Grondbank Nederland. Wij beschikken over een eigen spoorballastreinigingsinstallatie. Ballast uit spoorprojecten van bijvoorbeeld ProRail brengen wij naar onze locatie in Roosendaal waar wij de verontreiniging er uitwassen en zeven. Deze verontreiniging komt van het remmen van de treinen en van de bovenleiding. De ballast kan dan opnieuw worden gebruikt voor het spoor of als grondstof voor beton worden aangewend. 24
Hergebruik grondstoffen kribverlaging Waal Met hergebruik van grondstoffen (grondstromencertificering) zijn al een aantal successen behaald. Bijvoorbeeld bij het Ruimte voor de Rivier-project kribverlaging Waal. Dennis Hut van advies- en ingenieursbureau MH Poly Consultants & Engineers BV vertelt: We zijn hier al een aantal jaar bij betrokken. In dit project worden de kribben in de Waal circa een meter verlaagd, waarbij relatief grote hoeveelheden zandig - kernmateriaal vrijkomen, waar een bestemming voor dient te worden gevonden. Voor fase II hebben we tijdens de uitvoering van het project voor Paans Van Oord het uit de kribben vrijkomende zand gecertificeerd volgens de BRL-9335 systematiek. Hierbij wordt op basis van een aan ons verleend BRL-9335 KOMO productcertificaat de kwaliteit van dit zand aan de afnemers gegarandeerd, zowel milieutechnisch als civieltechnisch (SIKB protocol 9335-1 en SIKB protocol 9335-9), in dit geval voor Moordrecht en diverse terpen in de Overdiepse Polder. Er is conform deze systematiek ruim 200.000 ton zand - hoogwaardig - hergebruikt, afkomstig uit circa 120 kribben tussen Nijmegen en Tiel. Afvalbank Nederland Tenslotte is er binnen Strukton de Afvalbank Nederland waarvoor Van Roekel eveneens als manager optreedt. Al het afval wat bij Strukton-projecten vrijkomt wordt centraal ingezameld door heel Nederland en vervolgens zoveel mogelijk bewerkt voor hoogwaardig hergebruik. Van Roekel: Door zoveel mogelijke duurzaam, slim te slopen komen afvalstromen relatief schoon vrij en kunnen met nieuwe technieken worden bewerkt om vervolgens hoogwaardig te worden toegepast, zoals bijvoorbeeld met het beton bij het project van Consortium DUO² (bestaande uit Strukton, Ballast Nedam en John Laing) in Groningen. Ook bij de Afvalbank wordt gekeken naar logistieke optimalisatie, dat wil zeggen dat met vele partijen wordt samengewerkt. Voor een deel werken wij met vaste locaties en daarnaast, als wij ergens een project hebben, kijken we altijd in de buurt of we dat nog verder kunnen optimaliseren op andere locaties. Scheiding aan de bron Volgens Van Roekel is het recyclingpercentage van afvalstromen de laatste jaren aanmerkelijk verbeterd. Enerzijds is dat te danken aan scheiding bij de bron waardoor ook de totale kosten omlaag gaan en anderzijds door het minimaliseren van de afvalstroom, dat ook het primaire doel van de Afvalbank is. In die zin spreken wij er de producenten en leveranciers ook op aan om niet te veel troep mee te geven, of zoveel mogelijk zelf weer terug te nemen om het vervolgens weer binnen hun eigen processen te kunnen hergebruiken. Inmiddels zijn we nu al een aantal maanden bezig voor de Combinatie Herik/Boskalis, fase III. We zijn hier verantwoordelijk voor het onder certificaat brengen van de vrijkomende grond van zo n 280 te verlagen kribben op rivier de Waal, nabij Zaltbommel. Deze fase is dus groter dan fase II, in dit geval betreft het naar verwachting zo n 450.000 ton. Het bedrijfsleven, in dit geval de aannemerscombinatie, heeft in de uitvoering, binnen de wettelijke kaders, alle vrijheid. Onder het KOMO certificaat kunnen partijen worden samengevoegd en gesplitst, wat de nodige fl exibiliteit voor de uitvoering betekent. Omdat er een nauwkeurige grondstromenregistratie wordt bijgehouden, is echter op ieder moment duidelijk waar bepaalde partijen zich bevinden of zijn toegepast. Op deze wijze ontstaat er transparantie, wat bij zowel de opdrachtgever, het Rijk, bevoegd gezag, afnemers en derden zorgt voor vertrouwen. De bestemmingen van het materiaal zullen in de periode heden 2015 nog duidelijk worden, dit vormt voor de aannemerscombinatie op dit moment zeker een uitdaging. OTAR Nr.1-2014 25