Verleden Vanaf 1922 is de kunstzijde fabriek ENKA (onderdeel van AKZO) te Ede gevestigd. In de fabriek werden van het natuurproduct cellulose kunstzijde en na de oorlog ook sponzen gemaakt. Foto 1: de fabriek in 1923 Voor het vestigen van de fabriek in Ede is gekozen vanwege het zachte water, goedkope schrale bosgrond (in de volksmond Het Schraaljammer ) en een handige locatie aan het spoor Utrecht, Arnhem. Milieuzaken hebben vanaf het begin van de fabriek meegespeeld. In de verschillende bewerkingsfases van het Cellulose werden milieubelastende producten gebruikt. Het milieu was begin van de 20 e eeuw minder een aandachtspunt dan tegenwoordig. Wel vreest de gemeenteraad van Ede reeds in 1922 voor milieuoverlast van de nieuwe fabriek en ongezonde werksituaties. Het afvalwater van de fabriek werd destijds naar het riviertje de Grift (loopt richting Veenendaal) geleid, maar hierdoor sloegen de slootkanten wit uit en begon de rivier enorm te stinken. Dit is destijds de aanleiding geweest voor het plaatsen van afzuiginstallaties en het bouwen van de hoge schoorsteen, die heden ten dage nog aanwezig zijn. Gedurende de jaren neemt het milieubewustzijn toe en neemt de milieubelasting van de fabriek op zijn omgeving steeds verder af. In 1972 wordt een grote waterzuivering gebouwd, om celluloseresten en zink uit het afvalwater te verwijderen. In het water zit echter ook een hoog percentage sulfaat. Daarom is in 1993 een grote indampinstallatie gebouwd, zodat het sulfaat opgevangen en hergebruikt kon worden. 1
Foto 2: sponzen gefabriceerd door Enka. Het jarenlange gebruik van de locatie heeft uiteindelijk wel geleidt tot een verontreiniging van zowel de grond als het grondwater. De grond is verontreinigd geraakt met voornamelijk de producten die ter plaatse werden gebruikt. Zo was bijvoorbeeld de grond ter hoogte van de voormalige opslag van de pioneerolie verontreinigd met olie. Het grondwater bevindt zich gemiddeld op een diepte van 8 meter onder de oppervlakte en is, ondanks de zuiveringsinstallaties, door het proceswater in de loop der jaren verontreinigd geraakt. 2
Een nieuwe bestemming voor ENKA Natuur op ENKA terrein Het ENKA terrein is na sluiting een terrein geworden waar de natuur de vrije loop heeft gekregen. Mede hierdoor konden bijzondere dieren als de zandhagedis zich hier vestigen. Ook konden de padden goed gebruik maken van de waterbassins die op het terrein aanwezig waren en altijd vol met water zijn blijven staan. Naar verluid heeft op het ENKA terrein één van de grootste paddenpopulaties van Nederland gezeten. In de oude gebouwen wisten de steenbreekvaren en de tongvaren zich te vestigen. Bij de herinrichting van het terrein is veel aandacht besteedt aan het behoud van deze diersoorten, wat niet altijd binnen de projectgrenzen mogelijk was. Het Gelders landschap heeft een leefgebied voor de zandhagedis gezocht en deze dieren hierheen verplaatst. Ook de bijzondere varensoorten zijn door het Gelders landschap verplaatst. De paddenpoelen zijn ten zuiden van het terrein in het Horapark nieuw aangelegd waarmee de padden een nieuwe verblijfplaats hebben gekregen. Met speciale schermen worden de padden in het voorjaar in de omgeving van het ENKA terrein opgevangen, geteld en ze worden in de nieuwe vijvers geplaatst. De paddenpopulatie is weliswaar afgenomen maar ze krijgt door de nieuwe poelen weer de kans om te herstellen. Om woningbouw mogelijk te maken is een omvangrijke sloop en bodemsanering nodig geweest. Uitgangspunt hierbij was om zoveel mogelijk flora en fauna te behouden. Het groen wordt waar mogelijk opgenomen in de toekomstige inrichting van het terrein. Dat lukt helaas niet altijd en zodoende worden er veel nieuwe bomen herplant in het terrein. Hierbij worden ook grotere bomen geplaatst om het groen sneller terug te laten komen. De bomen waren onder andere belangrijk voor de vleermuizen. Holtes werden gebruikt als nestplaats en de bomen golden als herkenbare punten voor de oriëntatie. Het duurt even voordat de bomen die worden geplaatst weer die functie kunnen bieden. Om de vleermuizen te helpen worden er tientallen speciale dakpannen gebruikt waar de vleermuis onder kunnen nestelen. Ook worden er winterverblijven gemaakt ter compensatie van ruimtes in gebouwen die door de sloop zijn verdwenen. Wanneer de vegetatie weer hersteld is zullen ook de nodige vogels en vlinders weer terugkeren. Door deze aanpak krijgt de natuur de gelegenheid zich weer te herstellen wat het leefgenot van de wijk ten goede komt. Sanering van ENKA Reeds in 2004 is Acordis (voormalig eigenaar van het ENKA terrein) begonnen met de voorbereidingen voor de sanering. Allereerst is een omvangrijk onderzoek verricht naar de verschillende mogelijkheden om het terrein te saneren, het zogenaamde saneringsonderzoek. Vervolgens is een keuze gemaakt over de manier van saneren en is deze uitgewerkt in een saneringsplan. Beide rapporten zijn bij het bevoegd gezag (Provincie Gelderland) ingediend ter controle en goedkeuring. De Provincie in 2005 haar goedkeuring verleend en deze vastgelegd in een beschikking. De afdeling Handhaving van de Provincie heeft er op toegezien dat de saneringswerkzaamheden conform de Wet Bodembescherming zijn uitgevoerd. Na jaren van voorbereiding is Acordis medio 2008 gestart met de sanering van de locatie. Voordat met de sanering van start is gegaan is een groot deel van de nog aanwezige bebouwing gesloopt. 3
Foto 3: sloop van een deel van de bebouwing. In totaal is circa 15 ha. bebouwing gesloopt. De Rijksmonumenten, zoals bijvoorbeeld de voormalige Kantine, beide schoorstenen, de Bitterzoutloods en het EHBO gebouw, maar ook een deel van het Carré, is behouden om het karakter van het verleden te handhaven. Het puin van de gesloopte gebouwen zal bij de herontwikkeling van het terrein hergebruikt worden als puingranulaat onder de wegen. Op deze wijze wordt duurzaam omgegaan met de vrijgekomen materialen. Als onderdeel van de sanering is onder leiding van de Explosieven Opruimingsdienst een groot deel van het terrein onderzocht op niet-gesprongen-explosieven uit de 2 e wereldoorlog. Op deze wijze is het risico dat gedurende de bouwfase vertraging zal optreden geëlimineerd. Tevens is voor dit onderzoek de gehele ondergrond nogmaals bekeken en is de kans op niet ontdekte resten van bodemverontreinigingen geminimaliseerd. De sanering van het terrein bestaat uit een sanering van de grond en een sanering van het grondwater. De grondsanering bestaat uit twee delen. Ten eerste zijn de mobiele verontreinigen verwijderd, dit zijn verontreinigingen die in de grond kunnen verspreiden. Om deze verontreiniging te verwijderen en verspreiding te voorkomen is circa 175.000 m 3 grond ontgraven en gereinigd, dan wel zodanig behandeld dat verdere verspreiding wordt voorkomen. 4
Foto 3: ontgraving verontreinigde grond. Ten tweede zijn de immobiele verontreinigen (zij die zich niet verplaatsten) in de grond op de gehele locatie tot een diepte van tenminste 1 meter ontgraven. In totaal is meer dan 200.000 m 3 grond ontgraven. Deze vrijgekomen grond is vervolgens hergebruikt op de locatie in bijvoorbeeld de voormalige 4 meter diepe bosvijver. Deze manier van saneren en hergebruik van gereinigde grond op locatie wordt regelmatig toegepast bij bodemsaneringen waardoor de hoeveelheid grond die moet worden afgevoerd en getransporteerd beperkt wordt. De immobiel verontreinigde grond ter plaatse van de bosvijver is volgens het stand-still principe toegepast. Dit wil zeggen dat de sterkst verontreinigde grond het diepst is toegepast. De schoonste grond ligt bovenaan. Deze aanpak voldoet aan de door het bevoegd gezag gestelde normen. Desondanks blijven delen van de achtergebleven grond nog voor langere tijd verontreiniging bevatten. Deze grond wordt daarom afgedekt met minimaal 1 meter schoon zand. Hiervoor is in totaal meer dan 200.000 m 3 schone grond aangevoerd. Door deze sanering is het risico op contact met vervuilde grond of verspreiding van de verontreiniging weggenomen. Nadat de sanering is afgerond worden grondmonster genomen en gekeurd om te controleren dat de werkzaamheden volgens het vastgestelde saneringsplan zijn uitgevoerd en geen afwijkende hoeveelheid verontreiniging meer worden aangetroffen. Nadat de Provincie het evaluatierapport van de grondsanering heeft goedgekeurd wordt een verklaring afgegeven waarin het ENKA terrein geschikt wordt verklaard voor het nieuwe gebruik wonen met tuin. 5
Toekomst Naar verwachting zal Acordis nog enkele jaren nodig hebben om de grondwaterverontreiniging met zink op het zuidelijke deel van het terrein te saneren. Het verontreinigd grondwater zal worden opgepompt en worden gereinigd en vervolgens weer worden terug gepompt in de ondergrond. De verontreiniging (op 8meter diepte) en sanering heeft geen invloed op het wonen op het ENKAterrein. Gedurende het reinigen van het grondwater wordt de hoeveelheid verontreiniging gemeten. Zodra de hoeveelheid verontreiniging binnen de doelstellingen en wettelijke normen valt, wordt voor de grondwatersanering een evaluatierapport opgesteld, welke door de provincie wordt getoetst en indien deze voldoet aan de normen, haar goedkeuring zal krijgen. Wonen op gesaneerde grond Zoals reeds eerder vermeld is de wijze van saneren een hele gangbare en wordt deze verspreidt over het land toegepast. Wel houdt deze wijze van saneren in dat in de toekomst met een aantal zaken rekening gehouden dient te worden. Zo bevindt zich op delen van het terrein, dieper dan 1 meter, verontreinigde grond. Om te voorkomen dat bewoners zonder het te weten met de grond in aanraking komen is de grond dieper dan 1 meter van een andere kleur en is de overgang zichtbaar. In het geval qua kleur geen verschil waarneembaar is, heeft men een worteldoek toegepast om aan te geven waar de verontreiniging begint. Wil je graven in deze (verontreinigde) laag dan heb je toestemming nodig van de Provincie en deze grond moet apart worden afgevoerd zodat het niet wordt gemengd met schone grond. Ook mag geen beplating worden aangebracht die dieper wortelt dan 1 meter, dit om in de toekomst vermenging, dan wel de opname door de planten te voorkomen. Door het aanbrengen van de leeflaag van minimaal 1 meter dikte en de diepe ligging van het grondwater is het houden van een kleine moestuin of het eten van fruit uit eigen tuin zonder enig risico mogelijk. Ook het ingraven van speeltoestellen in de eigen tuin is door de dikte van de leeflaag zonder bijzondere maatregelen mogelijk. De ontwikkelaar heeft de door Acordis gehanteerde saneringsaanpak voor advies voorgelegd aan de GGD Gelderland Midden. De GGD heeft aangegeven dat bij normaal gebruik er geen gezondheidsrisico s aanwezig zijn. Mocht u nog aanvullende vragen hebben, dan kunt u bij de GGD terecht via milieu-en-gezondheid@hvdgm.nl of telefonisch 026-3773344. Wilt u meer weten over de wijze van saneren, de afgegeven beschikkingen, dan wel de evaluatierapporten, dan kunt u ook contact opnemen met de betreffende afdeling van de gemeente Ede of de Provincie Gelderland. Bijlage; brief GGD Gelderland Midden Grondbank Bennekomseweg Ede CV een samenwerking van AM en ASR Vastgoed Ontwikkeling 6