Project Energie? Zuinig!

NME centrum Betuwe

Docentenhandleiding COLOFON Deze handleiding hoort bij het project Energie? Zuinig! Deze handleiding en de lessen van dit project zijn onderhavig aan de ontwikkelingen op energiegebied en worden derhalve elk jaar aangepast en verbeterd. Het project is gebaseerd op de Leskist Energie? Natuurlijk Duurzaam! bevatte aanvankelijk nog een les 3, maar ervaring heeft geleerd dat de scholen niet aan die les toekwamen. Deze les is vervangen door een korte afronding. is gestart in 2014 Het ontwikkelteam bestaat uit Ceciel Visser van Bureau BuitenWater Anna Regina de Jong van Stichting in2nature Annemieke Jansen van NME Betuwe NME Betuwe In opdracht van en mogelijk gemaakt door Gemeente Buren Gemeente Neder Betuwe Meer informatie: NME-centrum Midden-Betuwe Bezoekadres na afspraak: Tielsestraat 11b, 4043 JP Opheusden Coördinator: Annemieke Jansen, bereikbaar op 0344-603758 of 06-20641777 Mail nmebetuwe@gmail.com Website www.nmebetuwe.nl NME centrum Betuwe versie augustus 2019 2

Docentenhandleiding INHOUDSOPGAVE In het kort... 4 LES 1 Inleidende les Duurzaam Energiegebruik... 5 BIJLAGE 1.1 Bordschema Energie... 10 BIJLAGE 1.2 Uitleg begrippen... 12 LES 2 Praktijkles HOE kan ik?... 15 Afronding: Wat hebben we gedaan, wat hebben we geleerd?... 18 NME centrum Betuwe versie augustus 2019 3

Docentenhandleiding In het kort Les 1 Inleidende les Duurzaam Energiegebruik gegeven door de leerkracht 1.1 Wat weet ik? Ordenen van bestaande kennis en ervaring (45 min) 1.2 WAAROM zou ik? Leerlingen maken werkbladen over energiebesparing en gebruik van duurzame energie (30 min) Les 2 Praktijkles HOE kan ik? gegeven door gastdocent NME-centrum Betuwe Terugkoppeling naar les 1 (20 min) Leerlingen doen proeven HOE kan ik?. De proeven gaan over energie besparen en duurzame energie gebruiken (90 min) Nabespreking proeven (10 min) Afronding: Wat hebben we gedaan, wat hebben we geleerd? gegeven door de leerkracht 15 30 minuten. Evaluatie: Vul aub de evaluatieformulieren in, uzelf en de leerlingen. Mail ze of geef ze mee als er andere lesmaterialen van het NME Centrum Betuwe worden geleend. Als de school maatregelen wil nemen op gebied van duurzame energie of energiebesparing: Laat de gemeente weten wat jullie hebben gedaan of willen doen. Maar ook wij en de pers vinden het interessant om te horen wat jullie hebben gedaan! Door te delen, bijvoorbeeld op onze facebook-pagina, inspireren jullie andere scholen. Maatregelen genomen? LAAT HET WETEN!! NME centrum Betuwe versie augustus 2019 4

Docentenhandleiding les 1 LES 1 Inleidende les Duurzaam Energiegebruik gegeven door de leerkracht Materialen Bordschema ENERGIE (bijlage 1.1) Woordweb ENERGIE BESPAREN (bijlage 1.1) Uitleg begrippen (bijlage 1.2 alleen voor uzelf ter voorbereiding) Filmpje over energie (Bijv. https://www.youtube.com/watch?v=z_ovineflso of bij Klokhuis www.klokhuis.nl ) Werkblad 1.0: Waar of niet waar? Werkbladen 1.1 tot en met 1.8: WAAROM zou ik? Antwoorden van de werkbladen Kaart (Noordwest) Nederland (=onderdeel van werkblad 1.5) Voorbereiding door leerkracht U leest bijlage 1.1 en 1.2 door. U bestudeert alle werkbladen. U bestudeert de antwoorden. Zet het filmpje klaar op het digibord. Zet het werkblad 1.5 Windenergie kaart Nederland klaar op het digibord. U print werkblad 1.0 voor elke leerling. U print de werkbladen 1.1 t/m 1.8 allemaal één keer (LET OP: dubbelzijdig!). U print het werkblad 1.5 windenergie kaart Nederland één keer in zwart wit. Lesopbouw 1.1 Wat weet ik? Klassengesprek (20 min) Filmpje over energie (10 min) 1.2 WAAROM zou ik? Werkbladen 1.1 t/m 1.8 maken in groepen (of klassikaal) en nabespreken (30 min) Werkblad 1.0 maken (individueel) en nabespreken (15 min) NME centrum Betuwe versie augustus 2019 5

Docentenhandleiding les 1 LESBESCHRIJVING LES 1 Inleidende les Duurzaam Energiegebruik 1.1 Wat weet ik? De leerlingen maken kennis met allerlei begrippen waaronder duurzaam energiegebruik en energie besparen. U ordent bestaande kennis en laat voorbeelden zien van zuinig omgaan met energie en van het gebruik van duurzame energiebronnen. Klassengesprek U introduceert het onderwerp aan de hand van het bordschema ENERGIE en het woordweb ENERGIE BESPAREN in bijlage 1.1. U begint met het bordschema met het woord ENERGIE. In het schema vindt u vragen. Door het stellen van die vragen kunt u het schema stap voor stap uitbouwen. Wanneer u de inbreng van de leerlingen direct ordent, houdt u het overzichtelijk. Bijdragen van leerlingen die betrekking hebben op lichaamsenergie, voedsel, conditie etc. schrijft u op een zijbord. Het zijn goede opmerkingen, maar vallen buiten het onderwerp van dit lesprogramma, en worden dus niet in het schema opgenomen. Als het schema klaar is bespreekt u het begrip duurzaam. Daarna kunt u binnen het schema aangeven wat duurzame energie is (groen omcirkelen) en wat niet-duurzame energie is (bruin/rood omcirkelen). Tot slot bespreekt u het onderwerp van dit project: duurzaam energiegebruik. Hieronder vallen twee dingen: het gebruik van duurzame energie, zuinig omgaan met energie, zodat je energie bespaart. Gebruik hiervoor het woordweb ENERGIE BESPAREN. In bijlage 1.2 vindt u uitleg over de begrippen broeikaseffect & klimaatprobleem, duurzaam duurzaam energiegebruik, elektriciteitscentrale, fossiele brandstoffen en groene stroom. Deze begrippen kunt u gaandeweg met de leerlingen bespreken. Filmpje Bekijk met de leerlingen het filmpje (Klokhuis-aflevering DUURZAME ENERGIE). NME centrum Betuwe versie augustus 2019 6

Docentenhandleiding les 1 Werkblad 1.0 maken en bespreken Alle leerlingen gaan aan de slag met werkblad 1.0. Ze moeten ieder voor zich beoordelen welke uitspraken over duurzame energie juist zijn en welke niet. Wanneer ze klaar zijn, bespreekt u het werkblad gezamenlijk na. 1.2 WAAROM zou ik? Duurzaam energiegebruik heeft twee aspecten: zuinig omgaan met energie èn duurzame energie gebruiken. Elk aspect is in vier onderwerpen uitgewerkt (zie kader hiernaast). Per onderwerp is er één werkblad. De leerlingen gaan nu kijken naar het WAAROM van deze twee aspecten. Organisatie U deelt de klas in 8 groepen en verdeelt de onderwerpen (werkbladen) onder deze 8 groepen. Elke groep werkt aan één onderwerp en vult het bijbehorende werkblad in. Indien er tijd over is of meer tijd beschikbaar is, kunt u elke groep een tweede onderwerp laten maken. Kies dan per groep voor een onderwerp van het andere aspect. In dat geval moet u wel extra kopieën maken. Onderwerpen per aspect Zuinig omgaan met energie: 1. let op de lampen 2. zuinig zijn met stroom 3. isolatie 4. zelf energie leveren Duurzame energie gebruiken: 5. windenergie gebruiken 6. zonnewarmte gebruiken 7. zonnestroom gebruiken 8. bio-energie gebruiken Tip: u kunt ook ervoor kiezen om klassikaal enkele onderwerpen te bediscussiëren. Neem dan één onderwerp over zuinig omgaan met energie en één onderwerp over duurzame energie gebruiken. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 7

Docentenhandleiding les 1 Toelichting werkbladen Elk werkblad bestaat uit een stuk tekst (een gesprek tussen twee personen) en een opdracht invulblad. Werkblad 1.1: Waarom zou ik letten op de lampen? opdracht: uitzoeken wat de relatie is tussen brandende lampen en luchtvervuiling, onderzoekje op school Werkblad 1.2: Waarom zou ik letten op stroomslurpers en sluipverbruikers? opdracht: interview in de school over stroomverbruik van apparaten Werkblad 1.3: Waarom zou ik warmte vasthouden? opdracht: tekst bij een stripverhaaltje schrijven Werkblad 1.4: Waarom zou ik zelf energie leveren? opdracht: vragen beantwoorden, eigen mening formuleren Werkblad 1.5: Waarom zou ik windenergie gebruiken? opdracht: windmolens plaatsen (intekenen) en daarbij een keuze maken tussen verschillende locaties LET OP: zet voor deze opdracht het Werkblad 1.5 Windenergie-kaart Nederland klaar op het digibord. Werkblad 1.6: Waarom zou ik zonnewarmte gebruiken? opdracht: tekening zonneboiler interpreteren, juistheid aantal stellingen beoordelen Werkblad 1.7: Waarom zou ik zonnestroom gebruiken? opdracht: tekst bij een stripverhaaltje schrijven Werkblad 1.8: Waarom zou ik bio-energie gebruiken? opdracht: drie omschrijvingen van het begrip bio-energie beoordelen NME centrum Betuwe versie augustus 2019 8

Docentenhandleiding les 1 Nabespreking werkbladen 1.1 t/m 1.8 Bespreek de opdrachten na. Hiervoor kunt u de bijgeleverde antwoorden gebruiken. Laat de groepen aan elkaar vertellen welke opdracht zij hebben gemaakt en wat zij hebben ontdekt en geleerd. Bespreek met de leerlingen de vragen: Waarom zou je zuinig omgaan met energie? en Waarom zou je duurzame energie gebruiken? U vraagt naar de argumenten vóór, maar ook bezwaren en problemen mogen aan bod komen. Kondig tot slot de volgende les (gastles) aan, waarin de leerlingen door middel van proefjes gaan ontdekken HOE ze zuinig kunnen omgaan met energie en HOE je duurzame energie kunt opwekken en gebruiken. Extra filmpjes en meer informatie over (duurzame) energie Filmpjes Klokhuis (www.klokhuis.nl) heeft veel meer filmpjes over (duurzame) energie. Mocht u tijd hebben, dan kunt u ook filmpjes bekijken over onder andere stroom, de gasbel, windmolens op zee, spaarlamp, bewegingsenergie, batterij, zonnewagenrace, alternatieve energie, duurzame energie, etc. Zoektermen als ENERGIE, ALTERNATIEVE ENERGIE, ENERGIEBRONNEN leveren veel filmpjes en nieuwe zoektermen op. Websites Leuke kinderwebsite met veel informatie: www.energiegenie.nl NME centrum Betuwe versie augustus 2019 9

Docentenhandleiding les 1 BIJLAGE 1.1 Bordschema Energie NME centrum Betuwe versie augustus 2019 10

Docentenhandleiding les 1 Woordweb ENERGIE BESPAREN NME centrum Betuwe versie augustus 2019 11

Docentenhandleiding les 1 BIJLAGE 1.2 Uitleg begrippen Binnenmilieu Het binnenmilieu is het milieu in gebouwen. Hier tegenover staat het buitenmilieu. Beide kunnen een relevante invloed op de gezondheid hebben. Meestal wordt met binnenmilieu de lucht en zijn chemische bestanddelen bedoeld, maar het kan ook om bijvoorbeeld licht, straling of geluid gaan. De binnenlucht is vaak veel meer vervuild dan de buitenlucht. Daarom speelt de kwaliteit van de binnenlucht een belangrijke rol in de levenskwaliteit. Voorbeelden van gevolgen van een slecht binnenmilieu zijn het ontstaan of verergeren van aandoeningen zoals astma, allergie, hoofdpijn, misselijkheid, vermoeidheid en irritatie van ogen, neus of keel. Bepaalde types binnenmilieuvervuiling kunnen tot verschillende soorten kanker en zelfs tot de dood leiden. Broeikaseffect en Klimaatverandering Eén van de gassen die vrijkomt bij verbranding van steenkool, aardolie en aardgas is koolstofdioxide (CO2). Dit gas houdt de warmte van de zon vast. Net als het glas van een broeikas, waarin bijvoorbeeld tomaten groeien. Te veel broeikasgassen zorgen ervoor dat de aarde te warm wordt. Daardoor verandert het klimaat. Het wordt bijvoorbeeld warmer. Dat is een probleem. Dit noemen we ook wel het klimaatprobleem. Veel planten en dieren zullen verdwijnen. Het ijs aan de noord- en zuidpool smelt en de gletsjers verdwijnen. Ook de hoogte van het zeewater zal stijgen. Hierdoor krijg je overstromingen. Duurzaam Duurzaam betekent: het gaat lang mee en is van goede kwaliteit. Energie uit fossiele brandstoffen is niet duurzaam. De voorraad olie, aardgas en steenkool raakt immers op. Bovendien ontstaat bij verbranding van fossiele brandstoffen milieuschade (broeikaseffect). In het bordschema (zie bijlage) is deze niet-duurzame energie bruin omcirkeld. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 12

Docentenhandleiding les 1 Energie van wind, water, zon of biomassa is wel duurzaam. Het raakt niet op en veroorzaakt geen milieuschade. In het bordschema (zie bijlage) is deze zogenaamde groene energie groen omcirkeld. Duurzaam energiegebruik Duurzaam energiegebruik gaat verder dan alleen maar duurzame energie gebruiken. Het heeft 2 aspecten: 1. duurzame energie gebruiken (windenergie, zonne-energie, bio-energie) 2. zuinig zijn met energie (energie besparen) Elektriciteitscentrale In een elektriciteitscentrale wordt steenkool, aardgas of aardolie verbrand. Soms ook hout of afval. Verbranding geeft warmte. Daarmee wordt water gekookt. Er ontstaat stoom. Stoom heeft veel kracht (denk aan een fluit op een fluitketel). Die stoomkracht laat een groot rad (turbine) draaien. Deze draaiende beweging wordt doorgegeven aan een generator. In een generator zitten een magneet en spoelen koperdraad. Als de magneet snel langs de spoelen koperdraad draait, ontstaat er elektriciteit (stroom). NME centrum Betuwe versie augustus 2019 13

Docentenhandleiding les 1 Fossiele brandstoffen (aardolie, aardgas en steenkool) Fossiele brandstoffen bevinden zich in de bodem en zijn gevormd uit zeer oude plantenresten. Het gebruik van fossiele brandstoffen heeft 2 grote nadelen: 1. ze raken op (de volgende generaties zitten straks zonder) 2. bij verbranding komen gassen in de lucht die zorgen voor het broeikaseffect en klimaatverandering. Groene stroom Groene stroom wordt niet wordt opgewekt door de verbranding van aardolie, aardgas of steenkool. Groene stroom wordt opgewekt door gebruik te maken van schone energiebronnen zoals windenergie en zonne-energie. Ook verbranding van biomassa (hout en andere plantenresten) levert groene stroom op. Hierbij komt wel kooldioxide (CO2) vrij, maar evenveel als dat door de planten wordt opgenomen. De hoeveelheid kooldioxide neemt daardoor niet toe. Groene energie is een breder begrip dan groene stroom. Bij het vergisten van biomassa bijvoorbeeld komt gas vrij ('groen gas') en aardwarmte kan gebruikt worden om kassen op de juiste temperatuur te brengen ('groene warmte'). NME centrum Betuwe versie augustus 2019 14

Docentenhandleiding les 2 LES 2 Praktijkles HOE kan ik? Gegeven door gastdocent NME-centrum Betuwe Deze les wordt door de gastdocent van het NME-centrum Betuwe verzorgd. De gastdocent zorgt voor alle specifieke materialen ten behoeve van de proeven. Met deze proeven ontdekken de leerlingen HOE energiebesparing en duurzame energieopwekking in zijn werk gaat. Organisatie Er zijn tien proeven. Zeven proeven hebben dezelfde onderwerpen als in les 1. Drie proeven zijn anders en hebben betrekking op de meetinstrumenten (zie kader). De leerlingen werken in dezelfde groepen als in les 1. Het kan zijn dat de groepen niet alle proeven kunnen doen in de beschikbare tijd. Ze moeten tenminste één proef van elk aspect hebben gedaan. De gastdocent regelt welke groep bij welke proef begint. Er zijn binnenproeven en buitenproeven. Het is handig om een hulpouder ter ondersteuning te hebben. Dan is er zowel binnen als buiten iemand (leerkracht en hulpouder) die de boel in de gaten houdt en de leerlingen kan helpen. De gastdocent loopt zoveel mogelijk alle groepjes langs om waar nodig te assisteren. Bij proef 2 moet er van allerlei apparaten in de school de stroom gemeten worden. Als de leerlingen niet zelfstandig door de school mogen, moet u een derde hulpouder regelen. Onderwerpen per aspect Zuinig omgaan met energie: 1. zelf energie leveren 2. zuinig zijn met stroom 3. isolatie Duurzame energie gebruiken: 4. zonnestroom gebruiken 5. windenergie gebruiken 6. zonnewarmte gebruiken Meten = Weten: 7. Lichtsterkte meten (LUX-meter) 8. Geluid meten (DECIBEL-meter) 9. Vieze lucht meten (CO2-meter) 10. Lampen tellen NME centrum Betuwe versie augustus 2019 15

Docentenhandleiding les 2 Materialen door leerkracht Mobiel muziek-medium (radio, laptop, mp3-speler, telefoon o.i.d.) Handdoek Voorbereiding door leerkracht U print voor elke groep één werkboek les 2 (LET OP: dubbelzijdig!). Regelen van een of twee hulpouders ter ondersteuning indien de groep groter is dan 20 leerlingen. Zorgen voor een kleine ruimte, liefst met raam, voor de CO2-proef (opdracht 2.9). Toelichting opdrachten les 2 2.1: Hoe kan ik zelf energie leveren? De leerlingen meten hun eigen kracht (energie). 2.2: Hoe kan ik letten op stroomslurpers en sluipverbuikers? De leerlingen meten en vergelijken het stroomverbruik van elektrische apparaten op school met een stroommeter. 2.3: Hoe kan ik warmte binnenhouden? De leerlingen bouwen een huisje met een kacheltje erin. De ene kant van het huis is geïsoleerd en de andere kant niet. Ze vergelijken de temperatuur aan de buitenzijde. Uitkomst: de geïsoleerde kant is minder warm aan de buitenkant (minder warmteverlies) 2.4: Hoe kan ik zonnestroom gebruiken? De leerlingen experimenteren met zonnecellen en een zon (= felle lamp). 2.5: Hoe kan ik windenergie gebruiken? De leerlingen ontdekken hoe een windmolen stroom levert en meten de windkracht buiten. 2.6: Hoe kan ik zonnewarmte gebruiken? De leerlingen bekijken hoe (zon)licht water verwarmt en ontdekken waarom een zonnecollector zwart is. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 16

Docentenhandleiding les 2 2.7: Hoe meet ik de lichtsterkte? De leerlingen meten de lichtsterkte met een LUX-meter. 2.8: Hoe meet ik geluid? De leerlingen meten het geluidsniveau met een DECIBEL-meter. 2.9: Hoe meet ik vieze lucht? De leerlingen meten de lucht met een CO2-meter. 2.10 Lampen tellen De leerlingen rekenen met verschillende soorten lampen. Ze ontdekken dat in verschillende ruimtes verschillende hoeveelheden licht moeten zijn. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 17

Docentenhandleiding Afronding lesproject Afronding: Wat hebben we gedaan, wat hebben we geleerd? Ter afronding van het lesproject Energie? Zuinig! kunt u bespreken wat leerlingen zelf kunnen doen aan bewust energiegebruik. Hier vindt u twee suggesties. Suggestie 1: mindmap op het bord Doel: nagaan wat kinderen aan nieuwe inzichten en handelingsperspectieven hebben opgedaan. Tijdsduur: 15 minuten Werkwijze: Zet een centrale vraag op het bord en schrijf de antwoorden van de kinderen eromheen. Zo n centrale vraag kan zijn: Wat ga jij nu anders doen? Hoe kunnen we op school energie besparen? Wat ga je aan je ouders vertellen over dit energieproject? U kunt de kinderen ook vragen wat zij doen op andere plaatsen dan thuis of op school, bijvoorbeeld bij de voetbalclub of in de winkel bij het koelvak als ze ijsjes uitzoeken. Suggestie 2: nabespreking van de onderzoeksopdrachten Doel: ophalen van de resultaten van de onderzoeksopdrachten nagaan wat daarmee te doen is in het dagelijks leven (dit noemen we actie. ) Tijdsduur: 30 minuten Werkwijze: Leerkracht vraagt leerlingen om resultaten van de onderzoeksopdrachten toe te passen op situaties in of buiten school. De vragen die de leerkracht stelt zijn gebaseerd op de onderzoeksopdrachten. Een van de groepjes die de betreffende opdracht hebben gedaan, geeft het antwoord. De leerkracht of de leerlingen zelf geven toelichting op wat ze onderzocht hebben. En ze geven een actie aan (wat doen ze anders dan voor ze deze lessen hadden, of waar ze zich van bewust zijn geworden). NME centrum Betuwe versie augustus 2019 18

Docentenhandleiding Afronding lesproject Voor de leerkracht: U vindt hier -per onderzoeksopdracht- de toelichtingen. Lees deze eerst door voordat u de vraag stelt. De laatste pagina is te gebruiken voor projectie op het digibord van de vragen en het centraal invullen van de antwoorden. Op de webpagina van het lesproject (waar u ook deze docentenhandleiding hebt gehaald) staat dit bordschema in geschikte vorm voor projectie op het digibord. Toelichtingen: Opdracht 2 Stroomverbruik van apparaten meten Vraag: Noem een grote stroomslurper. Vraag: Noem een grote sluipverbruiker. Toelichting door leerkracht of leerlingen: Wat is een stroomslurper, wat is een sluipverbruiker? Wie weet er bij zichzelf thuis een sluipverbruiker (tv op stand-by, modem altijd aan, stekker van oplader in stopcontact) Actie: wat kun je hiermee doen? Opdracht 7 Licht meten Vraag: Was er tijdens de onderzoeksles genoeg licht van buiten in het eigen klaslokaal of moesten de lampen aan? Toelichting door leerkracht of leerlingen: Lichtsterkte meet je in LUX, net zoals afstand in meters. Bij het raam is het vaak lichter dan aan de andere kant van de klas. Te weinig licht -> lampen aan. Te veel licht -> zonwering gebruiken. Bij tekenen en rekenen heb je meer licht nodig dan bij gymnastiek of in de gang. Moeten al die lampen aan in de gang, op de wc s? Actie: (Bewustwording. Geen handelingsperspectief voor kinderen, wel voor hun ouders of de school) Opdracht 10 Lampen tellen Vraag: Welke lampen in de school zijn vaak onnodig aan? Toelichting door leerkracht of leerlingen: denk ook aan schakelaars voor heel veel lampen tegelijk. Actie: Soms is het handiger om meer schakelaars te hebben. Dan hoeven de lampen niet altijd allemaal aan. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 19

Docentenhandleiding Afronding lesproject Opdracht 3 Huisje met isolatie Vraag: Welke raam hield de warmte binnen? Vraag: Houdt dit raam ook het beste de koelte binnen als het buiten zomers heet is? Toelichting door leerkracht of leerlingen: huisje heeft een raam met enkel glas en een ander raam met dubbelglas. Binnenin wordt een kachel gestookt. De warmte gaat door het enkel glas snel naar buiten. De thermometer aan de buitenkant van dit glas gaf daarom een hogere temperatuur aan dan de thermometer aan de buitenkant van het dubbelglas. Binnenin zal het warmer zijn geweest bij het dubbele glas. Het dubbele glas isoleert zowel in de winter als in de zomer. Dit geldt ook voor een geïsoleerde muur of geïsoleerd dak. Actie: Bewustwording. Geen handelingsperspectief voor kinderen, wel voor hun ouders of school. Opdracht 9 CO2 meten Vraag: In welke door jullie gemeten ruimte moest het raam open? Toelichting door leerkracht of leerlingen: CO2 (kooldioxide) ademen wij uit. Teveel CO2 in de lucht maakt het benauwd. Frisse lucht is nodig, ook als daardoor de warmte ontsnapt door het open raam of de open deur. Actie: Bewustwording nut van ventileren, en van dat je soms moeilijke keuzes moet maken. Opdracht 1 4 5 en 6 Energiebronnen Vraag: welke energiebronnen hebben jullie onderzocht? Toelichting door leerkracht of leerlingen: Opdracht 1 eigen lichaamsenergie, eigenlijk is voedsel de energiebron Opdracht 4 zonne-energie: licht dat door zonnepanelen wordt omgezet in elektriciteit Opdracht 5 windenergie: lucht die iets laat draaien en die draaibeweging wordt omgezet in elektriciteit Opdracht 6 zonne-energie: warmte waarmee water opgewarmd wordt Voor samenvatting op het digibord kunt u de tekst van de volgende pagina gebruiken. Op de webpagina van het lesproject staat het bordschema in geschikte vorm voor projectie op het digibord. NME centrum Betuwe versie augustus 2019 20

Docentenhandleiding Afronding lesproject Energieverbruik Opdracht 2 Stroomverbruik van apparaten meten Vraag: Noem een grote stroomslurper. Antwoord: Vraag: Noem een grote sluipverbruiker. Antwoord: Opdracht 7 Licht meten Vraag: Was er tijdens de onderzoeksles genoeg licht van buiten in het eigen klaslokaal of moesten de lampen aan? Antwoord: Opdracht 10 Lampen tellen Vraag: Welke lampen in de school zijn vaak onnodig aan? Antwoord: Energie besparen Opdracht 3 Huisje met isolatie Vraag: Welke raam hield de warmte binnen? Antwoord: Vraag: Houdt dit raam ook het beste de koelte binnen als het buiten zomers heet is? Antwoord: Opdracht 9 CO2 meten Vraag: In welke door jullie gemeten ruimte moest het raam open? Antwoord: Energiebronnen Opdracht 1 4 5 en 6 Energiebronnen Vraag: welke energiebronnen hebben jullie onderzocht? Antwoord: NME centrum Betuwe versie augustus 2019 21