Cultuurhistorie van de beken op de Zuid-Veluwe voor hen die scheppend werk doen Ruud Schaafsma, februari 2003
Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 2
Cultuurhistorie van de Zuid-Veluwse beken Inhoudsopgave pagina Voorwoord 5 Het Renkumse beekdal 7 De Oliemolenbeek/Kortenburgsebeek 7 De Halveradsbeek 9 De Molenbeek 9 Het Heelsumse beekdal 13 De Papiermolenbeek/Wolfhezerbeek 13 De Heelsumsebeek 15 De overige beken op de Zuid-Veluwe 17 De Dunobeek 17 De Seelbeek 18 De Beek op de Oorsprong 19 De Spreng op de Hemelse Berg 20 De Gielenbeek 20 De Zuiderbeek 21 De Slijpbeek 21 De literatuurlijst 22 Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 3
Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 4
Vooraf De beken op de Zuid-Veluwe zijn grotendeels door de mens aangelegd. Al in de 17e eeuw werden sprengen gegraven en sprengenbeken aangelegd om watermolens van energie te voorzien. Eeuwenlang werden deze beken keurig schoongehouden door de molenaars, dat was hun belang. Vooral het Renkumse en Heelsumse beekdal kan je zien als vroege industriegebieden, eens stonden er in de gemeente Renkum 25 watermolens! De beken in beide beekdalen krijgen heel bijzonder water. Dit komt uit het grootste hydrologische reservoir van Nederland: de Veluwe. Al het water dat op deze hoop zand valt, komt er aan de zijkanten uit nadat het door het dikke zandpakket is gesijpeld; kortom, door de natuur gefilterd water. Een deel van het water in de beken komt uit de directe omgeving, vandaar dat de ouderdom van het water per spreng kan variëren van nul tot honderden jaren. Door de vele grondwateronttrekkingen (voor de drinkwatervoorziening 60%, voor Parenco, ENKA Ede en wat kleinere industriële onttrekkingen 40%) is op de Zuid-Veluwe het grondwaterpeil flink gedaald. Wat voorbeelden in het Renkumse beekdal: bovenloop Molenbeek 2 à 3 meter, bovenloop Oliemolenbeek 2 à 2,5 meter, Halveradsbeek 2 à 1,5 meter. Dit jaar is ENKA Ede gestopt met wateronttrekkingen en misschien is dat een belangrijke oorzaak van de watervoerendheid van de Molenbeek, nu het De laatste beekruimer van Van Gelder Papier aan het werk in 1962 (Foto; Archief Stichting hele jaar door. Papiergeschiedenis Renkum - Heelsum) Voor het Heelsumse beekdal is vooral de wateronttrekking La Cabine aan de Amsterdamseweg oorzaak van het droogvallen van de sprengen. Het beekwater van de beken in het Renkumse beekdal werd door Van Gelder Papier tot 1963 als proceswater gebruikt. Daarna werd het proceswater opgepompt en verviel de noodzaak om de beek schoon te houden. Door deze ontwikkeling verdween de functie van beekschoner bij de fabriek. In 1976 werden de beken met hun onderhoud overgedaan aan Staatsbosbeheer (SBB). Vanaf 1993 helpen vrijwilligers van IVN Zuidwest Veluwezoom - ongeveer twaalf zaterdagochtenden per jaar - SBB en met het onderhoud van de beken. In het Heelsumse beekdal werd het beekwater tot 1954 als proceswater door Papierfabriek Schut gebruikt. Sprengenbeken lopen geleidelijker af dan bronbeken en om deze reden zal de mens ze moeten onderhouden. Gebeurt dit niet, dan houden ze op te stromen. Sprengenbeken komen bijna alleen op de Veluwe voor en dat is precies de reden waarom de cultuurhistorische waarden van deze beken groot zijn. Het Renkumse en Heelsumse beekdal is aangemerkt als ecologische verbindingszone tussen de Veluwe en de uiterwaarden. In de 15e eeuw ontstonden de eerste watermolens op de Zuid-Veluwe. Eind 16e eeuw kwamen de eerste papiermolens. In het begin was de zuidelijke Veluwezoom het belangrijkste. Zo stonden er rond 1600 vijf van de zeven watermolens op de Veluwe aan de zuidkant. Totaal hebben er 25 watermolens in de gemeente Renkum gestaan, één op Wagenings grondgebied. Aan de bloeiperiode van de watermolens kwam een einde door de industrialisatie. Er ontstonden papierfabrieken, Laarzengroep van de IVN aan het werk. zoals Van Gelder Papier en Schut. Veel kleinere papiermolens werden na 1860 omgebouwd tot wasserij. Op de hoge randen van beide beekdalen en op de stuwwal van Arnhem liggen tientallen grafheuvels. De grafheuvels kunnen zo n 4000 jaar oud zijn, de meeste zijn onderzocht. Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 5
Hieronder volgt een beschrijving van de cultuurhistorisch waardevolle elementen aan iedere beek. De beken worden beschreven van oost naar west en van de bron/sprengkop tot de uitmonding. De nummering op de kaart is gegeven per beek en komt overeen met de nummering in de tekst. Kaart van vóór 1944 met de watermolens in de gemeente Renkum en Wageningen (Kaart: naar de kaart uit het boek de kracht van stromend water door H. Hagens.) Oosterbeek 1. Bovenste molen op Mariëndaal 2. Benedenste of Klingelbeekse molen 3. Korenmolen de Hes 4. Papiermolen op de Hemelse berg 5. Oosterbeekse korenmolen 6/7 Bovenste molens op de Oorsprong, de kruitmolens 8. Benedenste papiermolen 9. Suiker- en stroopfabriek Heelsum 10. Molen bij Wolfheze 11. Papiermolen de Kabeljauw 12. Papiermolen De Kamp 13. Heelsumse korenmolen 14. Papiermolen De Veentjes 15. Papiermolens op De Drieskamp 16. De eerste Heelsumse papiermolen 17. De tweede Heelsumse papiermolen Renkum 18. Molen op Quadenoord 19. De Afgebrande molen 20. Papiermolen op Harten, later oliemolen 21. Papiermolen van J.D. Boekelman 22. De Hartense korenmolen 23. De Hartense papiermolen 24. Papiermolen bij de oude kerk 25. Papiermolen achter De Bock Wageningen 26 Papiermolen De Kortenburg, later korenmolen Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 6
Het Renkumse beekdal 1 2 In het Renkumse beekdal stromen drie beken: de Oliemolenbeek/ Kortenburgsebeek, de Halveradsbeek en de Molenbeek. De Oliemolenbeek/Kortenburgsebeek 3 4 Paradijs spreng Paradijsbeek Bosbeek Bosrand spren Oliemolenspre Beukenspreng Oliemolenbeek Oliemolenbeek Kort burg bee Molenb Beek in het Broek M Molenbeek 1 e Quadenoordse spreng denoordse spreng 3 equadenoordse spreng Quadenoordse molen 1 e Weiland spreng 2 e Weiland spreng Molenbeek 3 e Weiland spreng Halveradsebeek sebeek Leigraa 1. Rond de Oliemolenspreng is het beekdal begin vorige eeuw 50 cm tot 100 cm afgegraven. In 1886 vond men hier een - voor Nederland - zeer zeldzame delfstof: diatomeeënaarde. Diatomeeën zijn microscopisch kleine groene planten met een skelet van Kronkelende Oliemolenbeek kiezelzuur. Ze leven o.a. in ondiepe meren en als het proces van afsterven maar lang genoeg doorgaat ontstaat er een dikke laag. De in dagbouw gedolven diatomeeënaarde is vooral verwerkt tot poets- en slijpmiddel. Door de delving is het grootste deel van de diatomeeënaarde verdwenen. De kleur is lichtbruin, maar als het opdroogt wordt het wit en ziet het er uit als schelpengruis. Bij het schoonmaken van de beek in dit deel van het dal kan je het tegen komen. In contact met water laat het zich moeilijk uit de beek halen. De delfstof is zacht en voelt aan als klei. 2. Van het punt waar de Oliemolenspreng en de Beukenspreng samenvloeien tot vlak voor de Quadenoordse molen kronkelt de beek op het laagste punt van het beekdal. Dit is m.i. het enige stukje beek in het Renkumse beekdal waar het oorspronkelijke bronbeekje nog is te zien. 3. Eens lag dit door mensenhanden opgeworpen heuveltje in een meer (de rand van dit meer is aan de westkant nog duidelijk te zien). Om het heuveltje liep een gracht. Het is niet bekend waar het heuveltje voor diende, maar het is zeker dat de Hartense kapel niet op deze plek stond. Waar Heuveltje naast de Molenbeek op Quadenoord deze wel stond is niet bekend. In het heuveltje ligt een fundering van kloostermoppen. Het is ook geen grafheuvel, want deze lagen altijd op hoge punten in het landschap. Een veronderstelling is dat er een verdedigbaar torentje op stond, waarin de bewoners van de buurtschap Harten zich konden terugtrekken in tijden van gevaar. Het heuveltje is een archeologisch monument. Het wandelpad door het beekdal is een overblijfsel van de oude weg Doorwerth-Bennekom. Dit is met luchtfoto s aangetoond. 4. In dit gebied lag in de vroege middeleeuwen (rond 1000 na Chr.) een bewoningskern van boerderijen: de al in de 18e eeuw verdwenen buurtschap Harten. De buurtschap bestond uit een negental boerderijen in het beekdal, tussen de Hartenseweg en Quadenoord. De voormalige boerderijen Het Everwijnsgoed en De Beken (het gebouw van Staatsbosbeheer) staan op de plek van voormalige boerderijen. Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 7
5. Naast de nu verlande poel loopt het wandelpad over een heuveltje. Bovenop dit heuveltje stond een prieel van lindebomen, met daaronder een houten bank en een tafeltje. Enkele lindebomen staan er nog. Hier dronken de dames van de Keijenberg thee, met uitzicht op de vijver en het beekdal. In de volksmond heet deze poel het Slangengat, vanwege de veel voorkomende (broedende) ringslangen. 5 6. De Bosvijver (of Kolk) is net als het Slangengat gegraven, rond 1850 als (heren)zwembad. Van de zuidkant van het bruggetje stond een kleedhokje en hier was een duikplank. Koning Willem III zwom hier regelmatig. In droge perioden heeft de laarzengroep van het IVN ervaren dat de vijver in het midden erg diep is, zo n vijf meter. Op de bodem van de vijver ligt blauwe zeeklei, waardoor de vijver geen kwelwater krijgt. De enige voeding komt uit de Oliemolenbeek. Deze blauwe klei is gewonnen op vijftien meter diepte in de uiterwaard bij de Noordberg. De Bosvijver of Kolk 7. Aan de zuidkant van de Hartenseweg stond de Oliemolen. In de 19e eeuw was er ook sprake van een houtzaagmolen op deze plek. Vroeger boog de Oliemolenbeek na de molen naar het westen. Evenwijdig aan de Laan van ONO zijn nog delen van de oude beekloop terug te vinden. Vlak ten noorden van de val van de Oliemolenbeek werd vanuit een gebouwtje de was gedaan in de beek. Aan de zuidkant van de Hartenseweg stond bij de Halveradsbeek een wasserij. Waar de Oliemolenbeek bij de Hartenseweg komt, staat nu het monument van de papierindustrie van Renkum. Het monument is opgebouwd met enkele elementen uit de voormalige papiermakerij: een kollergangsteen, stenen van papierstof, een oude gevelsteen van Sanders/Beekman, de grondleggers van de papierindustrie in Renkum. Naast het monument wordt de Oliemolenbeek nu via een cascade naar de Halveradsbeek gevoerd. Samen gaan ze als Kortenburgsebeek verder naar de Nederrijn. Er is sprake van dat het industriegebied Beukenlaan gaat verdwijnen, een belangrijke voorwaarde voor het tot stand komen van het Renkumse beekdal als be-langrijke ecologische verbindingszone tussen Veluwe en uiterwaarden. De oliemolenbeek aan de Hartenseweg, links het wasgebouwtrje (Foto: gemeentearchief Renkum) 8. In deze weide lag van de 14e tot de 18e eeuw een belangrijk kasteel van het hertogdom Gelre: kasteel Grunsfoort, zeer strategisch in het moerassige beekdal gelegen. De beken rond deze weide vormen in grote 7 lijnen de buitenste slotgrachten. De contouren van het kasteel zijn met palen aangegeven. Aan f de Beukenlaan staat tussen de beken een informatiebord over het kasteel. 9. Ongeveer op dit punt lag de watermolen bij het huis De Kortenburg, gebouwd begin 18e eeuw als papiermolen, later omgebouwd tot korenmolen. Het is onbekend wanneer de molen is verdwenen. 10. Het gebied tussen de weg Kortenburg en de rijks-weg N225 heet Het Broek. Waarschijnlijk heeft men hier vroeger de weilanden bevloeid vanuit de Kortenburgse beek en de Molenbeek. Deze vloeiweiden werden eind winter/vroege voorjaar bevloeid met het voedsel- en mineraalrijke water uit de beken. Hierdoor kon de boer eerder oogsten (later een twede hooioogst) en kreeg het gras een hogere voedingswaarde. 12 k l 10 Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 8
12 l 10 11.De huidige Bokkedijk (rijksweg N225) had al in 1654 een voorganger: onser lieff Frauwen diicksken met in het midden een sluisje, waardoor het water van de rietkamp in de Strang liep. In die tijd was de Rijn nog nauwelijks bedijkt, waardoor het water niet zo hoog kwam als nu. Voor de 2e Wereldoorlog stond het water bij hoge Rijnstanden soms tot boven de Hartenseweg in het beekdal; dit was deels Rijnwater, deels gestuwd beekwater. Vlak na de 2e Wereldoorlog is de dijk opgehoogd. 12.Hier zijn de resten van een waterpartij te zien, een stenen boog over de beek met een waterval. Dit is één van de waterpartijen die Koning Willem III eind 19e eeuw liet aanleggen bij de bouw van het paleis Oranje Nassau s Oord (ONO). Tot in de 70er jaren zwom door hem uitgezette forel in de beken. Later werd ONO een sanatorium en nu is het een verpleeghuis. Verpleegsters van Sanatorium Oranje Nassau s Oord op een stenen boog boven de Kortenburgsebeek, 1918 (Foto: gemeentearchief Renkum) De Halveradsbeek h i B A. Tussen de Bennekomseweg en de Hartenseweg ligt een slootjesstelsel (zie de kaart). Op de lage delen in het beekdal voeden deze de Halveradsbeek. Deze beek is een combinatie van een sprengenbeek en een laaglandbeek. Bij een laaglandbeek is geen sprake van een bron, maar van een oorspronggebied. De toevoer bestaat voornamelijk uit aan de oppervlakte komend grondwater. B. Aan de Halveradsbeek stond, vlak ten zuiden van de Hartenseweg, de papiermolen van Boekelman. Een half-rad werd (zeldzaam) gebruikt als de beek niet voldoende vermogen had. Deze molen is waarschijnlijk een halveradsmolen geweest, waarbij het beekwater op halve hoogte tegen het rad werd geleid. k De Molenbeek a De verste sprengkoppen van de Molenbeek liggen vlak ten zuiden van de A12. Ten noorden van de A12 is het beekdal te volgen tot aan de Amsterdamsestraatweg. Wat verder naar het noorden loopt een beekje, door twee bosvijvers, over landbouwgebied de Hindekamp naar de Kreelse Plas. Eens hoorde dit hele traject bij de Molenbeek. Diep ingegraven sprengkop bij de A12 a. De Molenbeek loopt hier door een gemetselde duiker onder de spoorbaan Arnhem-Utrecht door. De uit 1845 daterende spoorlijn loopt hier over een dijk door het Renkumse beekdal. Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 9
b. Aan de kop van de Paradijsbeek is in de tachtiger jaren een doorgraving gemaakt, waardoor de Molenbeek in de Paradijsbeek stroomt. Onder meer hierdoor staat het traject van hier tot aan de Quadenoordse molen droog. Dit deel van de Molenbeek stond al vanaf de tweede helft van de zestiger jaren droog, vooral door de onttrekkingen van de ENKA Ede. In de bovenloop van de Molenbeek wordt de daling van het grondwaterpeil sinds begin vorige eeuw geschat op 2 à 3 meter! c. Hier lopen de 2e en 3e Quadenoordse spreng onder de Molenbeek door naar de Bosbeek. Waarschijnlijk is de Molenbeek later aangelegd dan deze twee sprengen. c d e d. Hier kruisen drie beken op rij de Bosbeekweg. Het is niet bekend van wanneer de gemetselde bruggetjes dateren. Deze weg dateert uit ongeveer 1930; daarvoor liep de weg meer rechtdoor, vlak langs de garage van het huis Quadenoord. Twee bruggetjes van deze weg zijn nog terug te vinden (over de Oliemolenspreng en de Bosbeek, vlak ten zuiden van de Bosbeekweg). De Quadenoordse molen in 1920 (Foto: gemeentearchief Renkum) e. Resten van de Quadenoordse molen. Sinds 1703 staat hier een watermolen, eerst een papiermolen, in 1872 zelfs aangedreven door twee bovenslagraderen! Na 1872 werd de molen omgebouwd tot een korenmolen, die twee jaar later afbrandde. Er kwam een kleinere korenmolen voor in de plaats, met twee maalstoelen. Eén voor het malen van maïs als voer voor vier sleperspaarden van de boer/molenaar/slepersbedrijf; deze maalstoel maalde dag en nacht. Met de andere maalstoel werd rogge gemalen en werden De Quadenoordse molen na beleming in 2002 een dorsmachine, hakselmachine en een karnmolen aangedreven. Toen de ENKA Ede op grote diepte water ging oppompen daalde de grondwaterstand sterk, waardoor er onvoldoende waterkracht was voor de twee maalstoelen. In 1912 werd een machinehuis aangebouwd met een benzinemotor die de maalstenen voor de rogge ging aandrijven. Rond 1935 werd het rad afgebroken en daarna verviel het gebouw steeds verder. In 1994 stortte de bijzondere houten kap in. In het weiland achter de kapschuur tegenover de molen hield de heer Koker in de zestiger jaren eenden. f. Tussen huis Quadenoord (in 1924 gebouwd) en de Bennekomseweg liggen op meerdere plekken voormalige beeklopen evenwijdig aan de Molenbeek. Dit is ook het geval tussen de Bosbeek en de Bosrandspreng. f f g. Achter het gebouw van Staatsbosbeheer De Beken ligt een gemetselde verlaat. Hier stond be-- neden in het weiland in de 18 e eeuw de Afgebrande molen, waar weinig over bekend is. Vroeger werd de Halveradsbeek ook wel Afgebrande beek genoemd. h. Tussen het wandelpad door het beekdal en de Hartenseweg liggen vier slootjes tussen de Molenbeek en de Halveradsbeek. Dit zijn oude ontwateringslootjes, onderdeel van het vloeisysteem (zie 10 bij de Oliemolenbeek). i. Onderaan de Waterweg, waar de Molenbeek onder de weg door is, stond de Hartense papiermolen. Bij het boven de grond aanleggen van de beken rond industriegebied Beukenlaan in 1999 werden twee delen van molenstenen gevonden. Deze lagen op de plek waar twee watermolens hebben gestaan: de Hartense papiermolen en vlak ernaast de Hartense korenmolen. j. Op de plek van de huidige ijsbaan lag eens de bultenakker, een urnenveld uit 800 tot 100 jaar voor Chr. De ijsbaan wordt overigens gevoed door beekwater. h i B Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 10
k l k. In de 18e eeuw stond hier papiermolen de Nieuwe Molen. Iets naar het zuiden langs de beek is tot enkele jaren geleden een wasserij in bedrijf geweest. l. Ook hier vanaf de Molenbeek een slootjesstelsel richting Beek in Het Broek (ook wel Kortenburgse spreng genoemd). Deze ontwateringslootjes waren een onderdeel van het vloeisysteem. Luchtfoto van het Renkumse beekdal: slootjespatroon, fabriek van Van Gelder Papier, slootjespatroon (hier staat nu de Vredestein fabriek), de Grunsfoort-weide met de afdruk van het kasteel (luchtfoto: RAF 1944; Speciale collecties, Bibliotheek Wageningen UR) Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 11
Luchtfoto van het Renkumse beekdal: de Grunsfoort-weide het Broek met een duidelijk zichtbaar slootjespatroon Oranje Nassau s Oord met de forellenvijver van Koning Willem III de Bokkedijk (luchtfoto: RAF 1944; Speciale collecties, Bibliotheek Wageningen UR) Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 12
Het Heelsumse beekdal Wolfhezerbeek Heelsumsebeek ermolenbeek B In het Heelsumse beekdal stromen drie beken: de Papiermolenbeek, de Wolfhezer beek en de Heelsumse beek. Op delen van het beekdal zijn nog maar twee beektakken aanwezig. Ooit hebben sprengen bij Terlet de beken in het Heelsumse beekdal gevoed. De spoorlijn loopt over een dijk door het beekdal en hierin liggen enkele grote duikers als waterdoorlaten. Bij de aanleg van de spoordijk in 1840 werd nog rekening gehouden met periodiek grote watertoevoer. In het Heelsums beekdal hebben acht watermolens gestaan. Deze zijn allemaal verdwenen op enkele gebouwen na. De Papiermolenbeek/Wolfhezerbeek 1 1. Haaks op de sprengkop loopt een hoge wal, dit is een oude wildwal. Zo n wildwal werd opgeworpen om te voorkomen dat het wild op de akkers kwam. Aan de bos- of heidekant lag een diepe geul en de wal werd beplant met stekelige struiken. De beeklopen zijn hier diep in de stuwwal Arnhem gegraven. 2 2. Vlak achter hotel Wolfheze staat de 1000--jarige den, die in werkelijkheid ongeveer 360 jaar oud is. Daarmee is dit wel de oudste grove den van Nederland. Op deze glooiende hellingen werd in 1863 het eerste Evangelische Nationale Zendingsfeest gehouden, een soort moderne hagepreek. Uit het hele land stroomden mensen hier samen. Het moet een indrukwekkend gezicht zijn geweest, al die mensen op de hellingen en de predikers beneden bij de beek. Dicht hierbij voert de beek altijd water. Dat komt omdat hotel Wolfheze hier grondwater oppompt om de kelders van het hotel droog te houden. Dit water wordt benut om de vijver van water te voorzien. Dit gebied is één van de vroege aankopen van Natuurmonumenten. Jac. P. De 1000-jarige den Thijsse, één van de oprichters, schreef hierover : De Vereniging tot Behoud van Natuurmonumenten in Nederland vraagt aan haar goede vriend, het Nederlandse volk, zestigduizend gulden voor de aankoop van het landgoed Hoog Wolfheze. Natuurmonumenten heeft voor die duizendjarige den een beleefd glimlachje en voor de Wodanseiken veel achting, maar de beek gaat boven alles; die vooral doet ons de gretige vingers uitsteken naar die zestigduizend guldens. Wanneer de aankoop van Wolfheze slaagt, dan krijgt de Vereniging een mooi sprengengebied en de bovenloop van een Veluwse beek. Het geld kwam er. a 4 3. De Wodanseiken zijn tussen 400 en 600 jaar oud. Ze hebben erg veel last van de dalende grondwaterstand. Eén dikke eik is al in de 20er jaren op anderhalve meter afgezaagd; het is nu echt een kunstwerk, prachtig begroeid en een plek waar veel mensen worden gefotografeerd (trouwfoto s). Eind 19e eeuw was dit een geliefde plek voor schilders van de Oosterbeekse school (o.a. Bilders, Maris, Mauve, Van Ingen). Eens stonden deze eiken in een verder kaal (heide) landschap. In de Middeleeuwen lag vlak hierbij het oude dorp Wolfheze, met een kerk en een schans. Tijdens de Tachtigjarige Oorlog is het dorp platgebrand en later verlaten. De Wodanseiken Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 13
4. Op de plek van het Kousenhuisje (nu woning van Natuurmonumenten) stond in 1756 al een boerderij. De naam heeft de boerderij vanaf begin vorige eeuw, toen hier de kousen van de psychiatrische inrichting Wolfheze werden gewassen in de Wolfhezerbeek. In 1988 is de oude boerderij afgebrand en vervangen door de huidige woning. 5. Bij de boerderij de Kabeljauw lagen eens twee papiermolens tegenover elkaar, beide op de Papiermolenbeek. Beide watermolens zijn verdwenen. De boerderij de Kabeljauw is gebouwd op de fundering van de noordelijke papiermolen. De naam komt van een lompenhandelaar uit Dordrecht, die de bouw van beide molens financierde om zo z n lompen te kunnen verwerken. 6. Naast de boerderij Kabeljauw 13 stond watermolen De Kamp, een papiermolen. Aan de noordkant van de A50 stond een korenmolen. Op deze plek staat nu het gebouw van de graanmaalderij Roozenboom. Sinds 1933 voerde de bovenbeek geen water meer en werd de korenmolen mechanisch aangedreven. De beekloop is hier door de aanleg van de A50 totaal gewijzigd. 4 5 Luchtfoto van het Heelsumse beekdal: lopen de sporen van de hessenweg door de beek de goed zichtbare beek is de Heelsumse beek (luchtfoto: RAF 1945; Speciale collecties, Bibliotheek Wageningen UR) Utrechtseweg met Mooiland Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 14
d 7 c 7. Hier stonden twee papiermolens op De Drieskamp. Eén van deze molens werd de Heelsumsche Stoom Wasch- en Strijkinrichting De Drieskamp (wasserij en blekerij), de gebouwen staan er nog. Dit was één van de allereerste watermolens die werd omgebouwd tot wasserij (1874). Dat gebeurde daarna steeds meer met de Veluwse watermolens, doordat het slechter ging met de papiermakerij. De Heelsumse beek a 4 a. Hier kruist een oude hessenweg de beeklopen. Er ligt nu een bruggetje op de plek waar al in de prehistorie een weg door de beek liep. De karrensporen van deze weg zijn nog te zien, ze lopen handig via een erosiegeul naar boven. Dit was onder andere de hessenweg van onderaan het Seelbeekdal de doorwaadbare plaats door de Rijn richting Planken Wambuis/Ginkel, waar de weg aansloot op de hessenweg van Arnhem richting Amersfoort. Iets ten zuiden van het bruggetje stond waarschijnlijk een korenmolen aan de Heelsumse beek. Langs deze weg liggen veel grafheuvels, waaronder aan de noordkant een grote met een berk erop. Dit is de Koningsheuvel, zo genoemd vanwege de rijke grafgiften die erin zijn gevonden. Langs dezelfde weg lag naast de beken, op Bij het bruggetje kunnen de grazers in de beek. een heel strategische plek, het Rondeel. Dit aarden verdedigingswerk had ronde schanskorven op de vier hoeken voor het geschut. De vorm, die nog te zien is in het landschap, wijst op een datering in de eerste helft van de 16 e eeuw. In 1747 werden de Heelsumse papiermakers nog verplicht om de grachten te schonen. Dit hele gebied is een Archeologisch Monument. Al sinds 1983 wordt de heide begraasd door runderen en paarden om vergrassing en de groei van jonge bomen tegen te gaan. In het begin gingen de Schotse Hooglanders bij winterse kou in de beek; deze is altijd warmer vanwege de temperatuur van het uittredende water. Dit veroorzaakte nogal wat erosie in de beekwal er is draad langs gezet. Nu kunnen de grazers nog maar op enkele plekken in de beek. b b. Hier stond vroeger molen De Veentjes ook Schutsmolen genoemd. Deze brandde in 1895 af, waarna hier papierfabriek Schut & Zn. verrees. Tot 1952 bleef waterkracht een extra energiebron. De familie Schut bezat meerdere papiermolens in dit dal, maar ook in Oosterbeek. De beeklopen zijn bij de aanleg van de A50 ingrijpend gewijzigd. d 7 c c. Aan de oostkant van de Heelsumse beek stond in de eerste helft van de 17e eeuw de oude Heelsumse papiermolen. Op de heuvel hiernaast staat het Heelsumse kerkje, al sinds 1633 de kerk van kasteel Doorwerth. Vroeger strekte het grondgebied van de Heerlijkheid Doorwerth zich uit tot in Heelsum. d. Voor de nieuwe Heelsumse papiermolen werd een nieuwe beekbedding gegraven. Deze opgeleide beek lag in een rechte lijn langs Aan de Beek. Van 1669 tot 1836 functioneerde de De door hoog Rijnwater gestuwde beek bij het Heelsumse kerkje Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 15
molen als een papierwatermolen, toen werd er een windmolen bij gebouwd. Hierdoor konden wind- en waterkracht afzonderlijk èn tegelijk werken. In 1879 is de molen afgebrand. Later werd dit de gemeente Doorwerth en in 1923 ging Doorwerth op in de gemeente Renkum. Vishek ± 1900; het hekwerk hield de vis tegen, in het midden werd een net gehangen. (Foto: gemeentearchief Renkum) Vishek ± 1930; deze al verhoogde brug (voor fabrieksarbeiders en wandelaars) is later vernield door de golven van de Rijn. (Foto: gemeentearchief Renkum) e. Onderaan de Noordberg kruist het wandelpad vanuit Renkum de Heelsumse beek. De vorige bruggetjes hebben iets verderop gelegen. Hieronder was een vishek aangebracht, waarmee vis (o.a. forel) werd gevangen voor de bewoners van kasteel Doorwerth. Nog steeds wordt dit bruggetje het "vishek" genoemd. Het wandelpad was overigens een onderdeel van de Fonteinallee, de weg van kasteel Doorwerth naar de Utrechtseweg in Renkum. De muur met het sluisje bij de uitmonding van de Heelsumse beek in 1995 De aamleg van de cascade in de open verbinding met de rivier in 1999 De nieuwe uitmonding in 1999 Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 16
De overige beken op de Zuid - Veluwe nbeek Dunobeek Fonteinallee Beek op de Oorsprong ek Spreng op de melseberg Leigraaf Verder naar het oosten liggen nog zes beken in de gemeente Renkum. Al Slijp Zuiderbeek deze beken worden gevoed uit schijngrondwaterspiegels. Ze ontspringen allemaal hoog op de stuwwal; deze bestaat uit door de gletsjers schuin n- eigraaf Leigraaf opgeduwde grondlagen. Sommige slecht doorlatende klei-/leemlagen zijn hoog in de stuwwal weer horizontaal komen te liggen en hierop blijft water staan, gevoed door neerslag. Dit noemt men schijngrondwaterspiegels. Ze staan niet in contact met het eigenlijke grondwater en zijn daardoor niet afhankelijk van de regionale grondwaterstand. Deze beken hebben weinig problemen met de watervoerendheid. De meeste van deze beken zijn sprengenbeken, gegraven beken om watermolens van extra water te voorzien. Halverwege de 19e eeuw werd door de Nouveau Riche een groot aantal buitenverblijven gebouwd. Ze kwamen op de rand van de stuwwal, met mooie uitzichten op het rivierengebied, sommige op de plek van eerdere landhuizen. Bij deze huizen werden (bos)parken aangelegd, waarbij gebruik werd gemaakt van de aanwezige beken. De resten van deze parklandschappen zijn nog terug te vinden, b.v. bij de Dunobeek, de Lage Oorsprong en de Gielenbeek. Al deze beken monden uit in de Leigraaf. Door de bouw van de sluizen bij Driel is de situatie in de uiterwaard gewijzigd. Hierdoor kwamen er twee (deels nieuw gegraven) Leigraven. De oostelijke Leigraaf mondt uit bij het Drielse veer, de westelijke komt iets stroomopwaarts van de monding van de Heelsumse beek in de Rijn uit. De Leigraaf is gelijk met de aanleg van de zomerdijk langs de Rijn gegraven (rond 1840) en diende om kwelwater uit de stuwwal af te voeren. Hierdoor Parkaanleg van landgoed Den Hemelschen Berg door H. Copijn van ±1875. werden de uiterwaarden droger en daardoor geschikt voor (Foto: gemeentearchief Renkum) akkerbouw en beweiding. De Dunobeek Dunobeek Fonteinallee Begin 19e eeuw werd bij het landhuis Duno een park aangelegd. De aanleg van het Cascadedal, het dal waar de Dunobeek in stroomt, was hier een onderdeel van. Het was een dal in de romantische stijl, met watervallen en vijvers tussen de steil oplopende hellingen. Er werd zó gekapt in de hellingbossen, dat er doorkijkjes ontstonden, o.a. vanaf de boven in het dal uit natuursteen opgebouwde brug. Rond de bron en bij De wenteltrap in het Cascadedal (periodiek buiten 1910) Het Cascadedal van de Dunobeek met hoge Rijnwaterstand. de watervallen en vijvers werden namaakrotsen geplaatst, gemaakt van beton op een geraamte van Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 17
kippengaas. Er was zelfs een wenteltrap van kippengaasrotsen. De Dunobeek is door z n grote verhang op kleine afstand een voor Nederland bijzonder beekje. Via drie vijvers komt de Dunobeek uit in de kwelbeek langs de Fonteinallee. De onderste van de vijvers staat bekend als de Helkolk; hierin stonden drie fonteinen, waarvan op diverse plekken langs de beekloop resten van metalen buizen zijn terug te vinden. Bovenop de helling ten oosten van de beek ligt nog een spreng. Het gat aan de overkant van het wandelpad is een oude leemgroeve. De kwelbeek langs de Fonteinallee begint al ver voor de Dunobeek er in uitstroomt en bij het dijkje van kasteel Doorwerth gaat de beek onder de Fonteinallee door en komt hier in de Leigraaf. De uiterwaard ten westen van het kasteel is één van de weinige niet afgegraven uiterwaarden in de gemeente Renkum. Een oude Rijnstrang loopt hier dicht langs de Fonteinallee. De onderste waterval van de Dunobeek, ±1950. (Foto: gemeentearchief Renkum) Vissen in de kwelbeek langs de Fonteinallee ±1925; links de onderste waterval van de Dunobeek. (Foto: gemeentearchief Renkum) De Seelbeek 1. De Seelbeek ontspringt in een Elzenbroekbos, het Elzenpasje. Ook deze beek heeft een flink verval: op één kilometer lengte dertig meter. Het dal werd 4000 jaar geleden al bewoond, het was een goede woonplek: beschut, hoog en droog aan de randen en het drinkwater van de beek vlakbij. In de Rijnvallei loopt een oeverwal tot vlak bij (het oude) Driel. Hier was een doorwaadbare plaats en via het Seelbeekdal werd de Veluwe beklommen. Het dal was onderdeel van de handelsroute Duitsland-Nijmegen-Veluwe. Deze zelfde hessenweg kruist in het Heelsumse beekdal de beek bij het Rondeel. In het bronbos stond een in 837 al vermelde woonburcht: Hof bij de Selebach. Fundamenten (van een ophaalbrug en een toren) zijn in 1907 in het Elzenpasje aangetroffen bij het uitdiepen van de sprengen en het graven van de vijvers. 2. In 1908 is hier een filterkelder gebouwd. Dit is een groot rond gebouw, waar via een schuif beekwater kon worden ingelaten. Het beekwater werd nog verder gezuiverd in een grindbed, ten zuiden van de filterkelder zit een grote ondergrondse opslagkelder voor het water. Van hieruit werd het water door pijpen naar de diverse gebouwen van modelboerderij Het Huis ter Aa (een voorbeeld van moderne bedrijfstechniek en hygiëne in het begin van de vorige eeuw) gepompt. Deze unieke filterkelder staat op de gemeentelijke monumentenlijst en is begin 90er jaren (deels) gerestaureerd. k e 1 ek 2 3 Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 18
3. Op de plek van Huis ter Aa, de modelboerderij, werd vanaf 1915 de rubberfabriek Hevea met een dorp voor de medewerkers in het beekdal gebouwd. Door deze industriële activiteit werd het prachtige dal verwoest. Er stonden twee fabrieken: één vlak boven het dorp en één beneden bij de beek. Hier stond het ketelhuis en een hoge schoorsteen van de Heveafabriek. Ketelhuis en schoorsteen stonden vlak bij de losplaats van kolen en ander materiaal, dat over de Nederrijn werd aangevoerd. De fabriek produceerde fietsbanden, zolen en hakken en later rubber laarzen e.d. De beekloop is bij de aanleg van de fabriek verlegd, de oevers deden dienst als stortplaats. In de beekloop lag een brandvijver en onderaan liep de beek onder de fabriek Het Seelbeekdal met Heveadorp in 1929; de Seelbeek liep onder de rechter fabriek door; links boven Huis ter Aa door. De Seelbeek werd gebruikt voor de (Foto: KLM Aerto Carto) afvoer van overtollig fabrieksvuil. In de 80er jaren zijn de fabrieken afgebroken (er kwam een nieuwe fabriek naast Van Gelder Papier in het Renkumse beekdal) en op de opengevallen plekken werden huizen gebouwd. Beek op de Oorsprong ek S De Beek op de Oorsprong De Beek op de Oorsprong loopt door een bebost, parkachtig gebied en in de beek is een groot aantal stuwtjes, watervallen en vijvers aangelegd (begin 19e eeuw). Ook hier op meerdere plekken resten van metalen pijpen van voormalige fonteinen. De beek stroomt met een verval van 35 meter naar de Nederrijn. 1 2 1. Hier stonden rond 1700 vlak boven elkaar twee kruitmolens, waar buskruit werd vervaardigd. Dit soort watermolens kwam verder op de Veluwe alleen bij Vaassen voor. Later stond hier een papiermolen. 2. Eén van watervallen viel in een grotwerk, een huisje waar de beek hoog door stroomde en aan de voorkant in een breed gordijn van water uit viel. In het huisje kon je onder de beek doorlopen en door de waterval naar buiten kijken. Ten westen van de beek stond hier uitspanning de Oorsprong. Een geliefde plek om wat te drinken, bij de beek stonden tafeltjes en stoeltjes (tussen 1815 en 1906). Dhr. Sipman schreef in 1881: Wat den bezoeker aan den Oorsprong bijzonder treft, is de reusachtige bouw der woudboomen. Nabij het Zwitsersche châlet zijn langs de hooge beek een aantal zitjes geplaatst. Foto boven: Het grotwerk ±1900 (Foto: gemeentearchief Renkum. In 1910 werd door tuinarchitect Leonard Sprenger het park ingrijpend veranderd. De loop van de Foto hiernaast: Uitspanning de Oorsprong ±1900 beken veranderde en de uitspanning werd - tot verdriet van de bezoekers gesloten. Bij het landhuis is een zwembad aangelegd en dit werd geopend op Hemelvaartsdag 1930. Het is er nog steeds en het is een bijzonder zwembad, want het wordt gevoed met water uit de beek wat vervolgens wordt opgewarmd door de zon. Voordat het in de zwembaden komt stroomt het in grote slingers oppervlakkig af om op te warmen. Uiteindelijk stroomt het zwembadwater weer in de beek. Het is natuurwater, er wordt geen chloor toegevoegd. Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 19
3. De "Benedenste papiermolen" op De Oorsprong stond er ook al voor 1700 en werd in 1758 omgebouwd tot snuifmolen (fabricage snuiftabak). Op deze plek stond tussen 1811 en 1852 een suiker- en stroopfabriek die suikerbieten als grondstof gebruikte. De bovenslagmolen werd aangedreven door de val van bijna zeven meter. De suikerbieten werden deels op de omliggende gronden geteeld en deels over de Rijn via het Drielse veer aangevoerd. De overblijvende bietenpulp werd aan het gehouden vee gevoerd; in de boerderij (het gebouw hogerop naast de Van Borsselenweg) werden 110 (!) koeien gehouden. In 1826 was er, naast het waterrad, sprake van een rosmolen. Er werkten 50 werklieden en er werd stroop, suiker, kandij en rum geproduceerd. Ook werd er (pak)papier gemaakt. In 1833 brandde de fabriek af en werd herbouwd op heiwerk. Er kwam een stoommachine en Een bewerkte kaart uit ±1900 met daarop de suikerfabriek de grootte van de fabriek werd 50 x (Foto: gemeentearchief Renkum) 15 meter. 1 2 De Spreng op de Hemelse Berg Onduidelijk is of de hoog gelegen Spreng op de Hemelse Berg vroeger verbonden was met de Gielenbeek. De diep ingegraven spreng op de Hemelse Berg heet "de Hel". De vijver waar de spreng in uitloopt is "de Eendjesvijver". Na een waterval aan de onderkant van de vijver bezinkt het water, om enkele tientallen meters lager op de helling als Gielenbeek weer bovengronds te komen. Spreng op de melseberg De Gielenbeek De Gielenbeek (wordt ook Beek op de Hemelse Berg genoemd) is een sprengenbeek met onderweg veel kwel in de beekbodem. De beek loopt door vijf vijvers en stroomt in de uiterwaard in de Leigraaf. De beek is gebruikt in de parkaanleg bij het huis De Hemelse Berg, eind 18e eeuw. n- 1. Hier stond van 1696 tot 1815 de papiermolen op de Hemelse Berg. De grote vijver wordt "de Nieuwe vijver of "de Zwanenvijver" genoemd. Deze vijver is in 1863 gegraven, op de plek waar eerst een villa stond. Leigraaf De molen van Hooijer, in 1857 getekend door Maria Vos. 2. Al in de 15e eeuw stond hier een korenmolen, de molen van Hooijer. De molen werd in 1863 afgebroken bij de bouw van een villa, de wijerd werd een vijver. Bij de vijver staat een uitlegbord over de voormalige watermolen. Er is in dit gebied opvallend veel kwel, vooral op het Kerkepaadje. Dit is een heel oud kerkepaadje van het Drielse veer naar de kerk aan de Benedendorpsweg. Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 20
de erg n- Zuiderbeek Leig De Zuiderbeek Aan de Zuiderbeek lagen geen watermolens. De beek ontspringt in het Zweiersdal, in z n brongebied de Zomp. Dit is een heemtuin, in de 70er jaren ingericht door de gemeente. Sinds 1997 wordt de Zomp onderhouden door IVN-vrijwilligers. Het kwelgebied ligt onder aan de Dam, in 1935 als werkverschaffingsproject aangelegd. Aan de Zuiderbeekweg stond een wasserij die water onttrok aan de beek. Dit gebeurde tot na de oorlog vanuit een bassin. Enkele jaren geleden is de wasserij gesloten. Bij de Benedendorpsweg ligt een vijver met een waterval naar een duiker onder de weg door. Aan de overkant staat een beroemde kerk, één van de oudste van Nederland. In 1944 was deze kerk het laatste steunpunt voordat de geallieerden zich na de luchtlandingen terugtrokken over de Rijn. De kwelvijver in heemtuin de Zomp (Foto: Nels Schmidt) De Slijpbeek af Slijp eigraaf De Slijpbeek (of Klingelbeek of Mariëndaalse beek) stroomt grotendeels op Arnhems grondgebied en dit valt onder Waterschap Rijn & IJssel. Aan deze beek stonden bij het klooster Mariëndaal al in de 15e eeuw watermolens, van boven naar beneden: een slijpmolen, de Klingelbeekse papiermolen, een pompmolen (deze pompte water op voor springfonteinen) en korenmolen De Hes. Deze laatste stond op Renkums gebied aan de Klingelbeekseweg en werd al in de 15e eeuw vermeld. Vroeger was de Slijpbeek de gemeentegrens van Renkum en Arnhem. In 1944 werd de weg de grens en werden de grenspalen (deze staan er nog) verplaatst. In de uiterwaard wordt de Slijpbeek opnieuw aangelegd in het kader van Ruimte voor de Rivieren. Korenmolen de Hes, door D.M. Kerkhof, ±1800 (Verzameling Gemeentemuseum Amsterdam) Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 21
Cultuurhistorie beken Zuid-Veluwe 22