OPMAAK OPZOEKBOEKDIER_DEF_XP5 06-12-2005 11:42 Pagina 53 53 SCHAAP zoogdieren Latijnse naam Herbivoor, carnivoor, omnivoor Naam vrouwelijk dier Naam mannelijk dier Naam gecastreerd mannetje Naam van een jong Speenleeftijd Leeftijd geslachtsrijp Leeftijd fokrijp Bronstig om de Draagtijd Worpgrootte Jongen zijn Levensverwachting Huisvesting Ovis Aries Herbivoor Ooi Ram Hamel Lam 8 weken Ram: 3 5 maanden Ooi: 7-15 maanden Ram: 12 maanden Ooi: 7 maanden 17-19 dagen 145 dagen = 5 maanden 5 dagen 2 Nestvlieders 15 jaar In groepen Algemene beschrijving Schapen vind je over de hele wereld, behalve in de vochtige tropen. Ze produceren wol en vlees, maar ook huiden en melk. De wol is het bekendste product van de schapen. Schapenvlees wordt ook steeds bekender, en dan vooral het lamsvlees. Denk maar aan de shoarma. Een ram is een mannelijk schaap en een ooi is een vrouwelijk schaap. Een hamel is een gecastreerde ram en een jong schaap heet een lam.
Veel wol? Of juist weinig wol? In Nederland hielden de mensen in de bronstijd (zo n 4000 jaar geleden) al heideschapen. Dat was vanwege de schapenmest. De herder ging s morgens met zijn schapen de heide op. Daar liet hij de schapen de hele dag eten. s Avonds bracht de herder de schapen weer naar huis, naar de potstal. In deze stal lag iedere ochtend een nieuwe laag schapenmest. Overdag, terherkauwers Schapen kun je meestal herkennen aan hun wol. Toch zijn er schapen die zo weinig wol hebben, dat ze net geiten lijken. Schapen en geiten eten ook ongeveer hetzelfde en het zijn allebei herkauwers. Toch zijn er wel verschillen waar je ze aan kunt onderscheiden. Staart Horens Geit Staat overeind en vrij kort Raken elkaar niet aan op de kop Schaap Hangt en kan erg lang worden Raken elkaar wel aan op de kop Horizontaal vanuit de kop Verticaal vanuit de kop Wol-haar Geluid Haar, heeft geen merg Mekkert Wol, heeft wel merg Blaat Het verschil tussen een schaap en een geit gedomesticeerd schapenmest potstal Herkomst Schapen zijn ongeveer 12.000 jaar geleden gedomesticeerd. Dat wil zeggen dat mensen wilde schapen zijn gaan houden als huisdier. Dit gebeurde in het Midden-Oosten.
kunstmest polderschapen Texelaar wijl de schapen op de heide waren, legde men er een laag heideplaggen overheen en s nachts zorgden de schapen weer voor een nieuwe laag mest. Zo werd de bodem van de stal steeds hoger. De potstal werd pas uitgemest als de schapen er bijna niet meer in pasten. De mest ging op het land waardoor de grond vruchtbaarder werd. Na de uitvinding van de kunstmest hadden de boeren de schapenmest niet meer nodig. Hierdoor nam het aantal heideschapen snel af. Naast de heideschapen kende Nederland ook de polderschapen. Polderschapen werden vooral voor de wol gehouden. De komst van katoen deed ook deze schapen grotendeels verdwijnen. Hierna is men de schapen gaan fokken voor het vlees. De Texelaar is het bekendste Nederlandse ras dat gehouden werd voor het vlees. De laatste jaren zijn enkele nieuwe rassen gefokt. De Texelaar geeft namelijk wel heel goed vlees, maar het ras krijgt weinig lammeren en die lammeren worden ook nog eens moeilijk geboren. Daarom heeft men verschillende rassen gekruist. Zo ontstond een goed vleesproducerend schaap, dat ook nog eens voldoende lammeren geeft en gemakkelijk aflammert. Voorbeelden van deze nieuwe rassen zijn de Swifter, de Noord-Hollander en de Flevolander. kuddegevoel fijne hoefjes Specifiek gedrag Schapen hebben een sterk kuddegevoel. Vandaar het spreekwoord Als er één schaap over de dam is, dan volgen er meer. Houd hier rekening mee als je op school schapen wilt vangen. Als je er één uit de groep laat ontsnappen, omdat je die toch niet nodig hebt, dan ontsnappen er veel meer. Eén schaap uit een kudde halen lukt ook niet. Als je één schaap moet hebben, moet je eerst de hele kudde vangen en daarna die ene eruit halen. Je kunt natuurlijk ook gebruik maken van het kuddegevoel. Als er één schaap achter je emmer met brokjes aanloopt, dan volgen alle andere schapen vanzelf. Schapen hebben hele fijne hoefjes. Hierdoor trappen ze de grasmat heel goed aan. Daarom zie je in Nederland de meeste schapen langs de dijken. Daar trappen ze de grasmat gelijkmatig aan. En ze houden meteen het gras kort. Dat is handig, want maaien op een schuine helling is niet zo makkelijk. Verzorging In het wild lopen schapen vaak over een harde ondergrond. Hierdoor slijten hun hoeven vanzelf af. De schapen in Nederland lopen op zachte weidegrond. Hun hoeven slijten dus niet vanzelf. Daarom moet je ze bekappen. Dit doe je meestal drie keer per jaar. Je maakt eerst het hoefje schoon en haalt vervolgens de overtollige randen weg. Hierdoor blijven de hoeven gezond.
Het verzorgen van de hoefjes geschoren scheerziekte Ieder voorjaar worden de schapen geschoren. De wol wordt dan van het schaap afgehaald. Hierna is het schaap kaal. Dan moet je opletten als de zon schijnt: schapenhuid kan ook verbranden. Pas geschoren schapen moeten de hele dag in de schaduw kunnen liggen. Een gevaar tijdens het scheren is de scheerziekte: het omdraaien van het maagdarmstelstel. Hieraan kan een schaap dood gaan. Je mag schapen dan ook nooit over hun rug rollen. Scheerziekte kun je voorkomen door de schapen twaalf uur voor het scheren geen eten te geven. De verzorging van schapen bestaat dus vooral uit regelmatig de hoefjes bekappen en ieder jaar scheren. Verder heeft een schaap eigenlijk nauwelijks verzorging nodig. Alleen in het aflammerseizoen heeft een schapenhouder het druk. Bij voortplanting lees je hier meer over.
Huisvesting Schapen kunnen het hele jaar buiten lopen. Een stal hebben ze niet nodig, maar wel een plek waar ze kunnen schuilen. Een afdak of een stukje bos waar de wind niet doorheen waait is vaak al voldoende. Lammetjes hebben echter wel een stal nodig. Dus als de ooien lammetjes hebben, moeten ze naar binnen kunnen. Deze stal kan echter heel eenvoudig zijn: beschutting tegen regen, wind, tocht en vorst is al voldoende. Als de lammetjes een paar dagen oud zijn, kunnen ze met mooi weer naar buiten en na een paar weken kunnen ze ook buiten slapen. Ze moeten wel uit de wind en regenvrij kunnen liggen. heideschapen Voeding Schapen eten meestal gras. Ze lopen de hele dag in de wei of ze staan in een stal en krijgen hier hooi of kuilgras te eten. Heideschapen hebben weinig voedingsstoffen nodig om te overleven. Rassen die gefokt zijn voor het vlees hebben meer voedingsstoffen nodig. Je kunt de conditie van de schapen controleren door de ruggenwervels te voelen. Als je deze erg goed kunt voelen, is het schaap te mager. Kun je ze niet voelen, dan is het schaap te dik. Op de lendenen en rond de staart voel je het beste hoe de conditie is Dwarsdoorsnede van de lendenen. Voel met de duim en vingers de lendenen en schat de gevuldheid Voel de uiteinden van de doornuitsteeksels lendenwervel doornuitsteeksel rugspier dwarsuitsteeksel Voel de uiteinden van de dwarsuitsteeksels Schematische doorsnede door de derde lendewervel van een schaap in goede conditie Zo beoordeel je de conditie bij schapen diarree In het voorjaar moet je goed opletten als je de schapen op een nieuwe weide laat lopen. Als er veel gras op die weide staat, eten ze ineens veel vers gras. Als ze dit niet gewend zijn, dan raken ze aan de diarree. Je moet ze dus geleidelijk laten wennen aan het andere voedsel. Schapen hebben natuurlijk ook water nodig. In grassen zitten niet zo veel mineralen, daarom moeten schapen van een mineralenblok kunnen eten/likken.
kopervergiftiging Let op de hoeveelheid koper die een schaap binnenkrijgt. De meeste schapenrassen zijn hier gevoelig voor en kunnen een kopervergiftiging krijgen. Krachtvoer voor schapen bevat daarom geen koper. kuddedieren Hanteren Schapen kun je verplaatsen met een wagentje of door ze zelf te laten lopen. De kleine rassen kun je wel optillen, maar dat wordt niet zo vaak gedaan. Korte stukjes lopen de schapen meestal zelf. Het makkelijkste gaat dit door ze achter een emmer met brok aan te laten lopen. Het zijn immers kuddedieren, maak daar gebruik van! Als je één dier moet verplaatsen, gaat dat het gemakkelijkste door één arm onder de kop door te doen en met de andere hand de staart (of het stompje hiervan) vast te pakken. De staart kun je dan als aandrijfmechanisme gebruiken, terwijl je de kop gebruikt om te sturen. Natuurlijk kun je het schaap ook een halster met een touw aandoen, maar dat moet je dan wel bij je hebben. Ook een schaap kan netjes zitten. Soms is het nodig om een schaap op zijn kont te zetten, bijvoorbeeld als je het wilt scheren. Om het dier op z n kont te zetten hoef je het niet op te tillen. Pak met één hand de vang vast, over het schaap heen. Met je andere hand duw je de kop van je af en je draait deze naar de zijkant van het schaap. Door deze beweging gaat het schaap al bijna vanzelf zitten. Als je nu de vang een beetje optilt, dan draait het schaap mee en zit het op z n kont. Let wel op dat je het dier niet over zijn rug rolt!
bronstig dekblok Voortplanting De ooien worden bronstig in het najaar, als de dagen korter worden. De natuur zorgt er op die manier voor dat de lammetjes in het voorjaar geboren worden, dus als het beter weer is en er voldoende voedsel is. Als je goed oplet, zie je in het najaar vaak schapen met gekleurde achterwerken in de wei lopen. Dat betekent dat die ooien zijn gedekt door de ram. De ram krijgt namelijk een dekblok om als hij de wei ingaat. Daarin zit een gekleurd krijtblok. Als de ram een ooi dekt, wrijft dit krijtblok over de ooi. Ze krijgt dan bijvoorbeeld een blauw, rood of groen kruis op haar achterwerk. De schapenhouder ziet zo dat ze gedekt is. Een ram met een dekblok De draagtijd is 145 dagen (5 maanden min 5 dagen). Het lammeren gaat niet altijd vanzelf. Soms moet de boer de lammetjes goed leggen of ze zelfs uit de ooi halen. Lammetjes moeten de eerste dagen alleen met de ooi in het hok zitten. Dan kunnen ze aan elkaar wennen. In die periode kun je de lammetjes ook controleren. Zijn ze gezond, drinken ze goed, groeien ze wel voldoende, enzovoort. Ook de ooi moet je controleren. Is ze gezond, geeft ze (voldoende) gezonde melk, zorgt ze goed voor de lammetjes, enzovoort. Als na een paar dagen blijkt dat alles goed gaat, kunnen de ooi en de lammetjes naar buiten. Na drie tot vijf maanden zijn de ramlammeren al geslachtsrijp. Ze kunnen dan dus al dekken. Maar het is beter om ze pas te laten dekken als ze twaalf maanden zijn. Dan pas zijn ze ook fokrijp. Ooilammeren zijn wat later geslachtsrijp: pas op zeven tot vijftien maanden. De ooilammeren die in het voorjaar geboren worden, kunnen in het najaar van datzelfde jaar al gedekt worden. Maar als een lam later in het jaar geboren wordt of klein(er) blijft, is het verstandiger om een jaartje te wachten.
Veel voorkomende ziektes Naam van de ziekte Soort ziekte/ontstaan Verschijnselen Voorkomen/behandeling Ecthyma = bekschurft = zere bekjes Virusziekte van de huid en de slijmvliezen Zoönose = besmettelijk voor de mens Kleine blaasjes rond de bek, zweertjes, soms uierontsteking Uitzieken, antibioticum spray t Bloed = enterotoxemie Virusziekte, tast de hersenen aan Snelle dood, krampen, rillingen, rollende ogen, snelle ademhaling Vaccineren, behandelen is niet mogelijk Wormen Besmetting door maagdarmwormen Vermageren, diarree, slechte vacht, bloedarmoede 3 keer per jaar ontwormen, lees de gebruiksaanwijzing goed door Besmetting door longwormen Hoesten, vermageren, longontsteking Leverbot Parasiet die leeft in de galgangen van de lever van het schaap Plotselinge sterfte, trage dieren, dikke buik, niet eten, snelle ademhaling De weide niet drassig laten worden, de leverbot heeft namelijk een slakje nodig om te kunnen overleven, dit slakje gaat dood op een droge weide Rotkreupel, staat in de veewet, dus deze ziekte moet je melden bij het gemeentehuis Ontsteking van de tussenklauwhuid, ontstaan door een bacterie Stinkende gele kaasachtige ontsteking onder de hoef, schapen lopen op hun knieën Hoefjes voorzichtig bekappen, voetbad met antibioticum, antibioticum via een injectie geven Scheerziekte = maag/darmdraaiing De magen en/of darmen draaien, hierdoor ontstaan er gassen in het maagdarmstelsel en worden de longen dicht gedrukt Op de rug liggen, onrustig, schoppen naar de buik, opgezette buik, snelle ademhaling, dood na enkele uren Schapen scheren en hoefjes bekappen als het schaap nuchter is, schapen niet over hun rug rollen Kopervergiftiging Te veel koper in het voer, varkensmest uitgereden over het schapengrasland Eten niet, drinken erg veel, snelle ademhaling, gele slijmvliezen, koffiebruine urine, sterven na enkele dagen Koperarm voer geven, geen varkensmest over het grasland verspreiden Kopergebrek Tekort aan koper in het voer Bloedarmoede, diarree, afwijkende wol, slechte lammeren Koperarm voer geven, speciaal schapenvoer voeren Myasis = maden van de blauwe/groene glansvlieg Maden van de blauwe/groene glansvlieg Larven van de vliegen komen uit de gelegde eitjes en eten gaten in de huid Onrustig, vachtbeschadiging, schuren, kapot gegeten huid, stampvoeten Scheren rondom de plekken, Ivomec spuiten, larvendodend middel over de dieren sproeien (werkt alleen als het middel de maden bereikt, dus door de wol heen komt) Scrapie Hersenaandoening die steeds erger wordt, virusziekte Zoönose via het vlees = besmettelijk voor de mens Vermageren, jeuk, kale plekken, onrust, onzekere gang Niet te behandelen, dieren opruimen Zwoegerziekte Longaandoening, virusziekte, verspreiding via de moedermelk Vermagering, afwijkende ademhaling, sterfte Lammeren meteen bij ooien weghalen en opfokken Veel voorkomende ziektes
Rassen oerras zadelvlek Moeflon Een oerras van de huidige schapenrassen is de Moeflon. De vacht is roodbruin, met een lichter gekleurde buik, poten en achterhand. Hoe ouder het dier, hoe witter de kop. Het duidelijkste kenmerk van de rammen zijn de enorme gedraaide horens. De ooien hebben meestal geen horens. De rammen hebben naast hun prachtige horens ook nog een zadelvlek. Een zadelvlek is een witte vlek aan de zijkant van het dier. Daarnaast hebben de rammen ook prachtige manen. Moeflons hebben geen wol maar een harige vacht. Elk jaar scheren is daarom niet nodig. Per worp wordt er altijd maar één lam geboren, maar hier wordt wel heel goed voor gezorgd. De zoogperiode is langer dan bij de meeste schapenrassen. Moeflons houden van ruige planten, niet van het sappige gras van de Nederlandse weiden. In de wei zijn het net geiten, als ze de kans krijgen springen ze over de afrastering. Moeflons worden meestal rond de 70 cm hoog, terwijl ze tussen de 25 en 50 kg wegen. Moeflon
spiraalvormige Drents heideschaap Drentse heideschapen behoren tot de zeldzame landbouwhuisdieren van Nederland. Vroeger had ieder dorp in Drenthe een grote schaapskudde. Met de komst van de kunstmest verdwenen deze schapen bijna helemaal. Gelukkig hebben enkele fokkers het ras instandgehouden. De Drent is niet zo groot en heeft een bonte vacht. De vacht bestaat uit lange sluike wol en een lange staart. De Drent is het enige Nederlandse schapenras met horens. De rammen hebben mooie spiraalvormige horens. De ooien hebben veel kleinere naar achter gerichte horens, maar er zijn ook ooien zonder horens. Het is een sober ras - een erfenis van vroeger op de heide. Economisch stelt dit ras niet zo veel voor. Vlees produceren ze nauwelijks, de wol is van matige kwaliteit en het aantal lammeren ligt tussen de één en twee per worp. Voor de hobby zijn het echter leuke dieren. Drents heideschaap vleeskwaliteit Texelaar Texelaars zijn het bekendste ras van Nederland. Door hun formidabele vleeskwaliteit zijn ze ook in het buitenland bekend. In het kwaliteitssysteem voor schapenvlees scoort één op de vier raszuivere Texelaars het hoogst haalbare. En de andere drie Texelaars scoren ook niet slecht. De Texelaar is een geblokt, breed en gespierd schaap. Veel vlees dus en weinig vet. Het gemiddelde gewicht van een volwassen ram is maar liefst 90 kilogram. Ooien wegen altijd nog zo n 75 kilogram. Dat is vergelijkbaar met het gewicht van een volwassen mens! Logisch dat de Texelaar een gewild ras is voor de vleesproductie. Maar de Texelaar heeft ook nadelen. Het dier heeft namelijk een bijzonder brede kop. Dat bemoeilijkt het aflammeren. De kop is het eerste dat door de geboorteweg moet en die geboorteweg is dan nog niet voldoende opgerekt. Daarom hebben de ooien bij het aflammeren vaak hulp nodig. Een ander
nadeel is de vrij lage worpgrootte: gemiddeld anderhalf lam. Vanwege de uitstekende vleeskwaliteit wordt de Texelaarram regelmatig ingezet als vaderdier voor slachtlammeren. Door als moederdier een vruchtbaarder ras te gebruiken, combineert men van twee rassen de beste eigenschappen. Texelaar fijne wol Merino De Merino is het belangrijkste schapenras ter wereld. Dit komt vooral door de fijne wol. De witte wol is dan ook het belangrijkste kenmerk van deze schapen. Die wol zit overal, zelfs op de kop en de poten. Vruchtbaar zijn ze niet, gemiddeld anderhalf lam per worp. De rammen hebben meestal horens, de ooien niet. Omdat ze zoveel wol hebben, lijken ze vrij groot, maar eigenlijk zijn ze dat helemaal niet. Merino
kleine schaapjes Ouessant Ouessantjes zijn kleine schaapjes. Dit hebben ze te danken aan het eiland Ouessant, waar ze vandaan komen. De leefomstandigheden waren daar zo slecht dat alleen de kleinste dieren konden overleven. De Ouessanten zijn niet groter dan een halve meter. Rammen wegen zo n 1,5 kg en de ooien maar zo n 1,25 kg. Ondanks hun kleine formaat hebben de rammen wel een indrukwekkend stel horens. Die horens zijn in verhouding erg groot en draaien naar buiten. De ooien hebben geen horens. De wol is lang en de dieren hebben een dichte ondervacht. De kleur van de wol is bruin of zwart. Ouessant